1934-cü ildə Cabbarlı və Vurqun Hüseyn Cavidi “sosialist-realist” olmamaqla suçlamışlar.
Bu yazı suçlamalara cavab olaraq yazılmışdır. Suçlama mətni Azadlıq Radiosunun Oxu zalında dərc edilmişdir.
Güntay CƏNCALP
SOSİALİST-REALİSTLƏR MƏHKƏMƏSİNDƏ CAVİDİN SAVUNULMASI
...Gerçək bir sənət adamının beyni və qəlbi arasında çox dərin və geniş ilişki olur.
Bu nədənlə sanki beyni də qəlbində yerləşmişcəsinə varlığı anlar, anladar.
Bu da varlıqla sənət adamının ilişkisini sezgi (intuition) planına daşıyar.
Sezgiçi bir yöntəmlə yaşamı, insanı və varlığı alqılayan (idrak edən) düşünür heç bir məktəbin dar çərçivəsinə sığmaz, sığamaz.
Çünkü sezgiçi bir yanaşma ilə varlıq özümsənir, özün (cövhərin) bir parçası edilir.
Cavidin “Yerə sığmam da səma şairiyəm” söyləməsi buna açıqca bir imləmədir (işarədir). Buradakı “yer”-“göy” nəsnəl (maddi) anlamından daha çox Cavid dönəmindəki durumların göstərgəsidir.
“Yer”, beyinləri və düşüncələri söndürən ideologiyalar və “göy” isə özgür insan ruhunun məkanlarıdır. Cavid “sosializm-realizm” zindanında çağlar ruhunu həbs edə bilməmişdi, həbs etmək istəməmişdi.
Çünkü Cavid yaradıcılığında sərgilənən dünyagörüşü insanı sırf dar bir zamana pərçinləmək istəməz.
Cavidin anlatdığı insan, bütün tarixi zamanların üfüqlərini indiki zamanda qaynaşdıraraq gərgin düşüncələr və duyqular içində yaşamaqda, varlıq və kəndisi arasındakı bağları anlamaq çabasındadır.
“Yoxluq” və “varlıq” sorunlarını ruhunda yaşayan insanın içi soru-cavab dialektikasının meydanına dönüşür.
“Yoxluq” duyqusunun sarsıntılarını ruhunda daşıyan insan “varlıq nədir?” sorusuna cavab aramaqdadır:
“Dünyaları “yox”dan yaradan ey ulu Tanrı
Ey xaliqi-hikmət!
Duyduqca, düşündükcə olur qəlbimə taarı (taari- birdən-birə insanın içində yaranan şübhə-G.G)
min şübhəli illət.
Duyduqca, əvət pərdəli hikmətləri hər an,
min türlü həqiqət.
Min türlü müəmmalı həqiqət mənə xəndan,
həpsində də zülmət.
Bülbüllərin əlhanı, çiçəklərdəki əlvan,
Ya şöleyi-əcram.
Olmaz şu mənim çıldıracaq könlümə əlaan
Bir mənbəyi ilham.
Ey “varlıq”ı yox, “yoxluq”u vardan daha dilbər!
Ruhum səni izlər.
Lütf et o gözəl çehrəni bir an mənə göstər!
könlüm səni özlər.
Uydum da peyambərlərə, qanuna, kitabə,
Duydum yenə qisvət. (qisvət-çətinlik)
Başdan başa həp qəhr u qəzəb, tövbə, inabə: (inabə- tövbə)
Həp zəəfə əlamət
Hər fəlsəfə bir vəlvələ bir dadlı xəyalat
Yox rəhbəri vicdan.
Sənsiz doğamaz qəlbimə vicdanıma, heyhat,
bir şöleyi-irfan.
En, gəl mənə, yaxud məni yüksəklərə qaldır,
Gəzdir qonağında;
Yerlərdə süründüm, yetişir, göylərə qaldır,
Dindir qucağında,
Qaldır meni, bir seyr edəyim xoşmu, gözəlmi,
Cənnətdə mələklər?
Qaldır məni, ta görməyim insandakı zülmü,
Bax, yer üzü inlər.”
İştə Cavidin əsərlərindəki şəxsiyətlər bireysəl kimliklərini toplumsal qarışıqlıqların içində itirməyən özgün (orijinal) bir “mən”dir.
Bireyin bütün sorunları onun toplumsal yaşamından oluşmamaqdadır. Bireyi topluma qurban edən görüşlərə qarşı Cavidin yaratdığı obrazlar öz bireysəl kimliklərini savunmaqdalar.
Özəlliklə toplumun ruhi ehtiyacları keçmişdən və gələcəkdən soyutlanmış bir ideologiyadan oluşmaqdadırsa, o zaman toplum bireyləri hissən, ruhən soysuzlaşma sürəci içindələr.
Cavid böyləsinə bir dönəmdə öz içindəki insan surətləri ilə sorunları ələ almaqda, onlarla dialoq yapmaqdadır.
İnsanın toplum içində bir ideologiyaya qul edilmə quramları (teoriləri) ürətildiyi zaman Cavid insan üzərinə yeni açıqlamalar (interpretation) yapmaqdadır.
Şübhəsiz ki, Cavidin düşlərində və düşüncələrindəki bu insan türünü “Sovet insan tipi” oluşdurmaq istəyən “sosialist-realistlər” anlamaqda zorlanmışlar.
Çünkü onların insanı çoxyönlü görmə fitrətlərini bu ideologiya söndürmüşdü.
Əski Doğu uyqarlıqlarından örnək alaraq tarixilik boyutu dərin olan insan obrazları yaradan Cavidi panislamizmlə suçlamaq, yalnız bir insanın öz ağlını və ruhunu hansısa ideologiyanın zindanında həbs edərək mümkün ola bilər.
Doğuda aydınlıq doğuran insanların bilgilərini, duyqularını indiki zamana daşımaq və onların hörütlərini (mətnlərini) mənəvi ehtiyac açısından özümsəyib açıqlamaq, aydınlanma dayanaqlarını köklü bir tarixə dayandırar.
Doğunu anlamanın əsas sorunu onun bilgilərinin sənətlə estetizə edilişidir. Bu üzdən də Doğu düşüncəsində varlıq qarşısındakı heyrət yalın (sadə) bilgilərlə dilə gətirilməmiş, sənətlə, şeirlə anladılmışdır.
Bu, bir gələnək halına gəlmişdir. İştə Doğunun varlıq və insan qonusundakı ortaya çıxmış bilgilərini də ancaq öz yöntəmi ilə anlamaq mümkün ola bilər. İçsəl və estetik boyutlu ilişkilər bütünü bağlamında o hörütləri (mətnləri) anlamaq olanaqlı ola bilir.
Bu istedadı öz varlığında daşımayanlar ideologiyaların dar dünyasında öz ruhlarını həbs etməyə daha çox yatqın olurlar.
Bu açıdan “sosializm-realizm” ideoloji bir zindan kimi ortaya çıxmışdır.
Cavidlə o dönəmdəki “sosialist-realist”lərin arasındakı anlaşmazlıq, Cavidin bu zindana ruhunu təslim etməməsi ilə başlamışdır.
Bu nədənlə də əski Doğu böyükləri ilə ruhsal ilişki qurduğundan dolayı çox qolay biçimdə Cavidi panislamizmlə suçlaya bilmişlər.
Oysa Cavid “Xəyyam”, “Şeyx Sənan”, “Əmir Teymur” kimi əsərlərin örnəyində zamanların qaynaşımını sağlaya bilmiş və bu böyük insanlarla “bu an”, “burada” olmaq olanağını ortaya qoymuşdur.
Ancaq sənət aracılığı ilə. Əski hörütləri (mətnləri) indiki zamanda anlaya bilmə özlüyündə bir sənətdir.
Bunun üçün zamanlar arasında içdən-içə duyqusal ilişki qurulmalı. Yoxsa bu an Doğuda yayqın olduğu kimi tarix heyranlığı doğar.
Düşüncələr əski zamanların arxasında həbs edilər. Cavid isə, əskini sənətdə təsvir edərək indiki zamanla qaynaşdırmışdır.
Xəyyamın varlıq qarşısındakı heyrətləri və insan doğasının varlığı özümsəmə əyilimləri (meylləri) bütün çağlardakı düşünsəl və duyqusal gərəksinimdir (ehtiyacdır).
Şeyx Sənanın şübhələri və sonunda insanşünaslığı dini öyrətilərdən soyutlanaraq (təcrid edilərək) sırf insanın kəndsinə yönəlməsi insanlığın başından bəri var olan və gələcəkdə də varlığını sürdürən düşüncə olayıdır.
Bunları çağdaş insanın anlaya bilməsi üçün anlaşılan, ancaq daha dərin bir dillə yazmaq panislamızm anlamında deyildir, ola bilməz.
Çünkü bu obrazlar öz zamanlarında da islamın kəmikləşmiş və insanın hər türlü düşünsəl devinimini (hərəkətini) önləyən islam anlayışına qarşı çıxmışlar. Bunlar sadəcə Doğunun deyil, insanlıq tarixinin aydınlıq içəriyidir.
Cavid özü də “Xəyyam”, “Şeyx Sənan” kimi bir dini axıma söylənməmiş, xitab etməmişdir. İnsana xitab edir Cavid əfəndi. Bu insan “Şeyx Sənan” kimi din dəyişdirib islamdan xristianlığa keçə də bilər. Ya da tam tərsinə.
Cavid yaradıcılığında insanın məqami bütün inanclardan və dinlərdən daha da yüksəkdədir. İnsan özgürlüyünün ənginliyi inanc özgürlüyünü doğurar.
Qadamerin bir söyləmi ilə anladacaq olursaq, Cavid insanı “etkin tarixi bilinc” bağlamında ələ almışdır. Sürəkli hərəkətdə olan şüur bağlamında.
Bütün tarix boyu özgürlük axtarmaq üçün hərəkətdə olan insan bilinci. Cavid yaradıcılığında tarixilik tarixə qarşı üsyan olaraq meydana çıxar.
Çünkü Cavidin tarixdən günümüzə gətirdiyi surətlər də öz zamanlarında devirici olmuşlar. İnsanların özgürlüyünü sınırlayan inanclara, gələnəklərə, politikalara qarşı etiraz etmişlər.
Cavid onların etiraz və üsyan çağrılarını daha olqun və çağın genişləmə istəklərinə uyqun biçimdə dilə gətirir:
“Üsyan!..
Keçmişlərə, keçmişdəki adətlərə üsyan!
Hər üzdə təhəkküm izi vardı.
Üsyan!..
Məbədlərə, qalpaqlara, çarşaflara üsyan!..
Şaşğınlığa yox zərrəcə imkan.
Hər fəlsəfə, qanun dəyişirkən,
Bir nöqtədə dursan da düşünsən,
Məqbər yapacaqlar gəmiyindən.
Üsyan!..
Həp əski xürufatlara üsyan!..”
Cavidin amacladığı “üsyan”ın və “etiraz”ın tarixi kökləri var.
Xəyyamların da təcrübəsi günümüzə daşınır.
Burada “üsyan” sürəkli hərəkətdir, bireyin iç hərəkəti və sürəkli irəliləməsi. Durağanlığa sürükləyən bütün inanclara, gələnəklərə və ideologiyalara qarşı çıxmaqdır Cavid əfəndi.
Bu nədənlə də dəyişimin önündə əngəl olan “sosializm-realizm” də Cavidin üsyanına tuş olur. Çünkü o da bütün iddialarına qarşın, insanı ruhən durağanlığa sürükləməkdədir.
Cavid isə durağanlığa qarşı yeniləşməyi savunur:
“Lazımsa cəhalətlə güləşmək,
Bir çarə var ancaq: yeniləşmək”
Yeniləşmək şüurun içində bir zərurət olaraq saxlı olmalıdır.
Çünkü nə qədər yeniləşmək duyqusu güclü olursa olsun, insan tarixin və gələnəklərin basqısı altındadır və heç bir zaman yeniləşmək istənilən sürətlə ortaya çıxa bilmir. Bunun da nədənini Cavid böylə açıqlar:
“Bizlər yeniləşsək belə daim,
Bir əskilik az-çox bizə hakim.”
Ən doğru yol isə, yeniləşməni amac etmiş adamlara əngəl olmamaqdır. Onları ideologiyaların dar çərçivəsinə soxub hərəkətlərini əngəlləməməkdir.
“Ən doğru yol iştə,
Heç olmayalım onlara əngəl bu gedişdə.”
Durum böylə ikən, “sosialist-realistlər” nədən Cavidin panislamizm kimi anlamsız bir ideologiyaya mənsub olduğunu iddia etmişlər? Bunun dörd səbəbi ola bilər. Sosialist-realistlər:
1. Nə Cavidin anlatdığı tarixi şəxsiyətlərin hörütləri (mətnləri) ilə içdən ilişki qura bilmişlər, nə də Cavidin öz əsərləri ilə.
2. Cavidi oxumanın bir yöntəmi və bir zövqü var. Cavidi o biçim oxumamışlar, ya da heç ciddi bir şəkildə oxumamışlar.
3. Cavid yaradıcılığına önyarqılı bir baxış. 4. Cavid dühası qarşısında aşağılıq kompleksi hiss edərək, təhqir və inkarla yanaşmaq.
(Bu, Səməd Vurqunda daha güclü olmuşdur. Hətta Səməd Vurqun Cavidə ihanət etmiş və onun ölümə göndərilməsinə içdən sevinmişdir.
Vurqun 16.06.1937-ci ildə Hüseyn Cavidi ölümə göndərən şeirini yazmışdır. O şeirin ən kəskin misraları belədir:
“Sən ey böyük günlərin adına böhtan atan
Vətəninə, xalqına xain çıxan şarlatan!
“Gözəllik aşiqiyəm” deyən deyilmidin sən?
Ömründə bir yaxşılıq gəlməyibdir əlindən.
Adına millətçilər dedi: “Böyük sənətkar.”
Gəlin düz araşdıraq, sənin sənətin mi var?
“Azərbaycan şairi” olsa da murdar adın
Sultanların, şahların sinisini yaladın
O murdar arzuların torpaqlara gömüldü,
Sənin yaratdıqların, özündən əvvəl öldü.”)
Adını unutduğum batılı bir düşünür böylə söylər: “İnsan şüurun doruğunda (zirvəsində) özünü dörd divar arasında sıxılmış olaraq görər: Tarix, varlıq, cəmiyət, özü.
Tarixdən danışarkən, insan və gələnəklər qonu edilir. Varlıqdan qonuşduğumuzda fəlsəfə ortaya çıxar. Cəmiyətdən söz açarkən, siyasət söz qonusu olur. Özümüzü anladarkən şeir dünyasına çəkilərik.”
Cavidin yaradıclığı göz önündə bulundurulduğunda bu dörd ehtiyacın dördünü də bir yerdə bir bütün olaraq görürük. Bir sözlə Cavid yaradıclığı ontolojik dərinliyə sahibdir.
“Sosialist-realistlər” isə, bu dörd etkəndən (amildən) yalnız və yalnız birini önəmsəmişlər. O da “toplum və siyasət” sahəsi olmuşdur. Qalan üç etkən gərəkən düzeydə önəmsənməmişdir.
“Sosialit-realist”lərin idealizə etdikləri dünya sovetlər və Cavidin idealizə etdiyi mənəvi dünya isə, Tuuran olmuşdur. Sovet dünyasının öncül və yaradıcı milləti rus, Turan dünyasının yaradıcı və öncül milləti isə, türk milləti olmuşdur.
“Sosialist-realist”lərin uyqarlaşdırmaq (mədəniləşdirmək) istədikləri sovet dünyasına qarşı, Cavid, Tuuran dünyasının uyqarlaşmasını savunar:
“Tuuranda qılıcdan daha kəskin ulu qüvvət,
Yalnız mədəniyət, mədəniyət, mədəniyət.”
Sovet coğrafiyasına, qarşı Tuuran coğrafiyası. Rus millətinin tarixi bir missionu varmış iddiasına qarşı türk millətinin tarixi missionunu ortaya qoyulmuşdur. Cavid dünyasında, Cavid yaradıclığında Tuuran fiziki bir məsafə və turanlı da dar düşünən bölgəçi birey deyildir.
Tuuran mənəvi, duyqusal, düşünsəl bir məkandır, tuuranlı da cahanşümul düşünən özgür bireydir. Bu məkanın öndə olan milləti türk millətidir, ya da belə olmalıdır. Bu məkanda yaşayan türk milləti “Türk Cahan Hakimiyəti Məfkurəsi”nə dayanaraq əbədi və tarixi bir görəvlə yaşamaq zorundadır.
Bu məkanın öncül ulusu dünyada barışın və eşitliyin, toplumsal bərabərliyin uğrunda durmadan düşüncə ürətməli, durmadan çabalamalıdır.
Bu üzdən də Cavid yaradıclığında tuuranlının etik anlayışı da cahanşümuldur. Tuuranlı olan birey bir bölgənin, bir ölkənin, bir qitənin əxlaq anlayışı ilə yaşamaz.
Cahanşümül əxlaq anlayışı ilə yaşamaq zorundadır. Bir tək inanca mənsub olamaz. Bütün inanclara eşit davranmaq zorundadır. Sosialist-realistlər bu görəvi rus millətinə buraxmışlar.
Bu üzdən də sosialist-realistlərin Azərbaycanı rus-sovet məkanında bəxtiyar görmələrinə qarşın, Cavid Azərbaycanın bəxtiyarlığını Tuuran məkanında aramaqdadır, aranmasını önərməkdədir.
Cavid yaradıcılığında məkanlara anlam verən eşqdir. Eşqsiz bütün məkanlar cəhənnəmdir. Şəmsi-Təbriz, Füzuli, Əttar kimi uluların eşq təcrübəsi Cavid üçün çox önəmli. Cavid hansısa yaradıclıq məkətəbini aramaq yerinə eşq axtarır və onun öz ruhunda hərəkətverici etkən də ancaq eşqdir. Cavid yaradıcılığı eşq əksənlidir (mehvərlidir):
“Eşqdən başqa hər nə varsa əvət
Tövbə, min tövbə, eylədim nifrət”
Cavidi İslam Orta çağında burxulub qalaraq panislamizm yapmaqla suçlayanlar nə qədər də haqsızlar.
Onlar bilmirlər ki, islam tarixində Cavid qədər islam olayları üzərinə tənqidi yanaşan olmamışdır. Çünkü Cavid ussal (rasional) olmayan heç bir şeyi qəbul etmir.
Ancaq Caviddə ki “us” (ağıl) tekniksəl ağıl deyildir yalnız. Cavidin üzərində durduğu və savunduğu “ağıl” varlığın doğasıdır, tözüdür (cövhəridir).
İştə bu nədənlə Cavidin ağlındakı modernitənin işığında əski çağlar üzərinə işıq tutulmaqdadır. Peyqəmbərin ərşə çıxması, meraca getməsi açıqca şübhə altına alınır:
“Olsa merac olur ruhani
Həp yalandır üruci- cismani
Bir bəşərdir- diyordu- peyqəmbər
Heç görülmüşmü çıxsın ərşə bəşər?”
Böyləcə istər islam olsun, istərsə hər hansı bir inanc, Cavidə görə ussallıqla (rasionalitə ilə) uyum içində olmalıdır. Bilgi arxasınca qoşmadan, yaradıclıqla uğraşmadan ibadətin nə qədər gülünc olduğunu Cavid böylə tanımlar:
“Quru, boş səcdənin yox aqibəti
Haq sevər yalnız əhli- mərifəti”
Cavid, kartezyən (dekartçı) bir şübhənin tərəfdarıdır. Şeyx Sənan əsərində “merac”ın inkar edilməsini qınayan bir şeyxin
“Sadə meracı etmiyor inkar
Hələ tövhid üçün də şübhəsi var” fikirlərinə qarşı bu baxışı ortaya qoyar:
“Şübhə artarsa, həm yəqin artar
Mərifət nuru şübhədən parlar.”
Cavidin “Peyqəmbər” əsərini tənqid edən “sosialist-realist”lər əsla Cavidi anlamamışlar. Bu qonu üzərində özəlliklə durmaq istərdim.
Cavidin “Peyqəmbər” əsəri tarixi bir dönəmi ona yabancı olan çağdaş bir dönəmin ölçüləri ilə dəyərləndirməyə girişən bir əsərdir. Bilincin tarix planında kəndisini inşa etməsi, göstərməsi.
Bu, bilincin aşqın (transendental) evrəyə ulaşmasıdır. İndiki zamanın istəklərinə görə zamanların üfüqlərini qaynaşdıraraq, yaşanılan zamanda qullanılması mümkün estetik və sənətsəl dərinliyi olan bilgilər ürətmə eyləmidir.
Bütün bunlar Cavid yaradıcılığının ənginliyində kəndinə özgü bir dil gəlişdirmişdir. Çünkü Heidggerin də söylədiyi kimi “anlaşıla biləcək tək varlıq dildir.” Cavid “”Peyqəbər” əsəri ilə tin və inanc bilimləri üçün estetik dərinliyi olan bir yöntəm gəlişdirmişdir.
Bir tərəfdən tabular qırılır. Peyqəmbərə ilk kəz olaraq tarixdə bir əsərdə rol verilir və 1400 illik “peyqəmbərə rol verilə bilməz” tabusu sökülür, digər tərəfdən də peyqəmbər günümüzdə bizimlə gözəllik fəlsəfəsindən danışır:
“Mən gözəllərdə gözəl ruh araram
Ruhu düşgünləri çirkin sayaram
Yaxşı bir lövhə ki, yapmış rəssam
Daha xoşdur ona məftun olsam
Zahirin xoşsa da bəd batinsən
Bu gözəlliklə əvət çirkinsən.”
Böyləcə tabuların ortadan qaldırılışı tarixin axışını etkiləyən böyük bir insanın, peyqəmbərin idrak edilişi üçün olanaq (imkan) sağlamış olur.
Cavid böyləcə də İslam Dünyasında peyqəbərin öyrətiləri və inancı üzərinə ortaya qoyulmuş yöntəm bilimlərinə qarşı üsyan edir.
Çünkü doğruluğun (həqiqətin) anlaşılması üçün sürəkli yanlış yöntəmlər oluşdurulmuş sanki.
Peyqəmbəri 1400 ildir yapay qutsallıq dumanlığında həbs etmişlər.
Peyqəmbərin “Mən də sizin kimi bir insanam” deməsinə qarşın Onu toplumsal yaşamın ötəsinə çıxarıb və toxunulmaz, ulaşılmaz düşsəl varlığa dönüşdürmüşlər.
Oysa Cavidin anlatdığı “peyqəmbər” güvənilir bir dost kimi gerçək yaşamın içndə hiss edilir. Bütün bunlar da sırf yalın tarix bilgiləri ilə deyil, sənətsəl yöntəmlə gerçəkləşir.
Yəni bunlar yaşamda gərəksiz bilgi olma yerinə, bizim hisslərimizi olqunlaşdıran, etik anlayışımızı evrənsəlləşdirən, yaşam ölçülərinə dönüşən, davranışlarımızı düzənləyən canlı bilgilər olur.
Böyləcə Cavid, tarixi bilgilərin və oluntuların (fenomenlərin) doğasını kəşf etmək üçün etik dərinliyi olan estetik sənət yöntəmi gəlişdirmiş olur.
Cavidin sənət dili ilə anlatdığı bu metod üzərinə fəlsəfə “Modern hermeneutik” adı altında geniş bilgi ürətmiş və tin (ruh) bilimləri qonusunda insanları aydınlatmağa çalışmışdır.
Cavidin “Peyqəmbər” əsərində əski hörütlərdə (mətnlərdə) “cənnət”, “cəhənnəm” kimi bir sürü qavramlar yenidən dəyərləndirirlir.
Bir çox qavramlar bu dünyadakı yaşam şəklinin türləri olaraq tanımlanır.
“Bilgi” və “ədalət” bir yerdə doğruca toplumsal yaşam biçimini (cənnəti) oluşdururkən, bunların yoxluğu çətin bir yaşam türünü (cəhənnəmi) ortaya qoyar.
Olumlu olan hər şey, ancaq bilgi (kitab) ilə və hüququn qoruyucusu olan ortaq toplumsal güc və iradənin rəmzi “qılıc”la sağlanır:
“Bu qılıc, bir də bu mənalı kitab
İştə kafi sizə, yox başqa xitab
Siləcəkdir bu qılıc zülm izini
Açacaqdır bu kitab el gözünü
Haq, vətən, zövq, səadət, cənnət
Həp qılıc kölgəsi altında əvət.”
Cavid yaşadığı zamanda tarixi zamanların mənalarını qaynaşdırıb və yaşanılan bütün zamanlar üçün zövqlü bilgi ürətdiyindən ölməz olmuşdur.
Bu yazı suçlamalara cavab olaraq yazılmışdır. Suçlama mətni Azadlıq Radiosunun Oxu zalında dərc edilmişdir.
Güntay CƏNCALP
SOSİALİST-REALİSTLƏR MƏHKƏMƏSİNDƏ CAVİDİN SAVUNULMASI
...Gerçək bir sənət adamının beyni və qəlbi arasında çox dərin və geniş ilişki olur.
Bu nədənlə sanki beyni də qəlbində yerləşmişcəsinə varlığı anlar, anladar.
Bu da varlıqla sənət adamının ilişkisini sezgi (intuition) planına daşıyar.
Sezgiçi bir yöntəmlə yaşamı, insanı və varlığı alqılayan (idrak edən) düşünür heç bir məktəbin dar çərçivəsinə sığmaz, sığamaz.
Çünkü sezgiçi bir yanaşma ilə varlıq özümsənir, özün (cövhərin) bir parçası edilir.
Cavidin “Yerə sığmam da səma şairiyəm” söyləməsi buna açıqca bir imləmədir (işarədir). Buradakı “yer”-“göy” nəsnəl (maddi) anlamından daha çox Cavid dönəmindəki durumların göstərgəsidir.
“Yer”, beyinləri və düşüncələri söndürən ideologiyalar və “göy” isə özgür insan ruhunun məkanlarıdır. Cavid “sosializm-realizm” zindanında çağlar ruhunu həbs edə bilməmişdi, həbs etmək istəməmişdi.
Çünkü Cavid yaradıcılığında sərgilənən dünyagörüşü insanı sırf dar bir zamana pərçinləmək istəməz.
Cavidin anlatdığı insan, bütün tarixi zamanların üfüqlərini indiki zamanda qaynaşdıraraq gərgin düşüncələr və duyqular içində yaşamaqda, varlıq və kəndisi arasındakı bağları anlamaq çabasındadır.
“Yoxluq” və “varlıq” sorunlarını ruhunda yaşayan insanın içi soru-cavab dialektikasının meydanına dönüşür.
“Yoxluq” duyqusunun sarsıntılarını ruhunda daşıyan insan “varlıq nədir?” sorusuna cavab aramaqdadır:
“Dünyaları “yox”dan yaradan ey ulu Tanrı
Ey xaliqi-hikmət!
Duyduqca, düşündükcə olur qəlbimə taarı (taari- birdən-birə insanın içində yaranan şübhə-G.G)
min şübhəli illət.
Duyduqca, əvət pərdəli hikmətləri hər an,
min türlü həqiqət.
Min türlü müəmmalı həqiqət mənə xəndan,
həpsində də zülmət.
Bülbüllərin əlhanı, çiçəklərdəki əlvan,
Ya şöleyi-əcram.
Olmaz şu mənim çıldıracaq könlümə əlaan
Bir mənbəyi ilham.
Ey “varlıq”ı yox, “yoxluq”u vardan daha dilbər!
Ruhum səni izlər.
Lütf et o gözəl çehrəni bir an mənə göstər!
könlüm səni özlər.
Uydum da peyambərlərə, qanuna, kitabə,
Duydum yenə qisvət. (qisvət-çətinlik)
Başdan başa həp qəhr u qəzəb, tövbə, inabə: (inabə- tövbə)
Həp zəəfə əlamət
Hər fəlsəfə bir vəlvələ bir dadlı xəyalat
Yox rəhbəri vicdan.
Sənsiz doğamaz qəlbimə vicdanıma, heyhat,
bir şöleyi-irfan.
En, gəl mənə, yaxud məni yüksəklərə qaldır,
Gəzdir qonağında;
Yerlərdə süründüm, yetişir, göylərə qaldır,
Dindir qucağında,
Qaldır meni, bir seyr edəyim xoşmu, gözəlmi,
Cənnətdə mələklər?
Qaldır məni, ta görməyim insandakı zülmü,
Bax, yer üzü inlər.”
İştə Cavidin əsərlərindəki şəxsiyətlər bireysəl kimliklərini toplumsal qarışıqlıqların içində itirməyən özgün (orijinal) bir “mən”dir.
Bireyin bütün sorunları onun toplumsal yaşamından oluşmamaqdadır. Bireyi topluma qurban edən görüşlərə qarşı Cavidin yaratdığı obrazlar öz bireysəl kimliklərini savunmaqdalar.
Özəlliklə toplumun ruhi ehtiyacları keçmişdən və gələcəkdən soyutlanmış bir ideologiyadan oluşmaqdadırsa, o zaman toplum bireyləri hissən, ruhən soysuzlaşma sürəci içindələr.
Cavid böyləsinə bir dönəmdə öz içindəki insan surətləri ilə sorunları ələ almaqda, onlarla dialoq yapmaqdadır.
İnsanın toplum içində bir ideologiyaya qul edilmə quramları (teoriləri) ürətildiyi zaman Cavid insan üzərinə yeni açıqlamalar (interpretation) yapmaqdadır.
Şübhəsiz ki, Cavidin düşlərində və düşüncələrindəki bu insan türünü “Sovet insan tipi” oluşdurmaq istəyən “sosialist-realistlər” anlamaqda zorlanmışlar.
Çünkü onların insanı çoxyönlü görmə fitrətlərini bu ideologiya söndürmüşdü.
Əski Doğu uyqarlıqlarından örnək alaraq tarixilik boyutu dərin olan insan obrazları yaradan Cavidi panislamizmlə suçlamaq, yalnız bir insanın öz ağlını və ruhunu hansısa ideologiyanın zindanında həbs edərək mümkün ola bilər.
Doğuda aydınlıq doğuran insanların bilgilərini, duyqularını indiki zamana daşımaq və onların hörütlərini (mətnlərini) mənəvi ehtiyac açısından özümsəyib açıqlamaq, aydınlanma dayanaqlarını köklü bir tarixə dayandırar.
Doğunu anlamanın əsas sorunu onun bilgilərinin sənətlə estetizə edilişidir. Bu üzdən də Doğu düşüncəsində varlıq qarşısındakı heyrət yalın (sadə) bilgilərlə dilə gətirilməmiş, sənətlə, şeirlə anladılmışdır.
Bu, bir gələnək halına gəlmişdir. İştə Doğunun varlıq və insan qonusundakı ortaya çıxmış bilgilərini də ancaq öz yöntəmi ilə anlamaq mümkün ola bilər. İçsəl və estetik boyutlu ilişkilər bütünü bağlamında o hörütləri (mətnləri) anlamaq olanaqlı ola bilir.
Bu istedadı öz varlığında daşımayanlar ideologiyaların dar dünyasında öz ruhlarını həbs etməyə daha çox yatqın olurlar.
Bu açıdan “sosializm-realizm” ideoloji bir zindan kimi ortaya çıxmışdır.
Cavidlə o dönəmdəki “sosialist-realist”lərin arasındakı anlaşmazlıq, Cavidin bu zindana ruhunu təslim etməməsi ilə başlamışdır.
Bu nədənlə də əski Doğu böyükləri ilə ruhsal ilişki qurduğundan dolayı çox qolay biçimdə Cavidi panislamizmlə suçlaya bilmişlər.
Oysa Cavid “Xəyyam”, “Şeyx Sənan”, “Əmir Teymur” kimi əsərlərin örnəyində zamanların qaynaşımını sağlaya bilmiş və bu böyük insanlarla “bu an”, “burada” olmaq olanağını ortaya qoymuşdur.
Ancaq sənət aracılığı ilə. Əski hörütləri (mətnləri) indiki zamanda anlaya bilmə özlüyündə bir sənətdir.
Bunun üçün zamanlar arasında içdən-içə duyqusal ilişki qurulmalı. Yoxsa bu an Doğuda yayqın olduğu kimi tarix heyranlığı doğar.
Düşüncələr əski zamanların arxasında həbs edilər. Cavid isə, əskini sənətdə təsvir edərək indiki zamanla qaynaşdırmışdır.
Xəyyamın varlıq qarşısındakı heyrətləri və insan doğasının varlığı özümsəmə əyilimləri (meylləri) bütün çağlardakı düşünsəl və duyqusal gərəksinimdir (ehtiyacdır).
Şeyx Sənanın şübhələri və sonunda insanşünaslığı dini öyrətilərdən soyutlanaraq (təcrid edilərək) sırf insanın kəndsinə yönəlməsi insanlığın başından bəri var olan və gələcəkdə də varlığını sürdürən düşüncə olayıdır.
Bunları çağdaş insanın anlaya bilməsi üçün anlaşılan, ancaq daha dərin bir dillə yazmaq panislamızm anlamında deyildir, ola bilməz.
Çünkü bu obrazlar öz zamanlarında da islamın kəmikləşmiş və insanın hər türlü düşünsəl devinimini (hərəkətini) önləyən islam anlayışına qarşı çıxmışlar. Bunlar sadəcə Doğunun deyil, insanlıq tarixinin aydınlıq içəriyidir.
Cavid özü də “Xəyyam”, “Şeyx Sənan” kimi bir dini axıma söylənməmiş, xitab etməmişdir. İnsana xitab edir Cavid əfəndi. Bu insan “Şeyx Sənan” kimi din dəyişdirib islamdan xristianlığa keçə də bilər. Ya da tam tərsinə.
Cavid yaradıcılığında insanın məqami bütün inanclardan və dinlərdən daha da yüksəkdədir. İnsan özgürlüyünün ənginliyi inanc özgürlüyünü doğurar.
Qadamerin bir söyləmi ilə anladacaq olursaq, Cavid insanı “etkin tarixi bilinc” bağlamında ələ almışdır. Sürəkli hərəkətdə olan şüur bağlamında.
Bütün tarix boyu özgürlük axtarmaq üçün hərəkətdə olan insan bilinci. Cavid yaradıcılığında tarixilik tarixə qarşı üsyan olaraq meydana çıxar.
Çünkü Cavidin tarixdən günümüzə gətirdiyi surətlər də öz zamanlarında devirici olmuşlar. İnsanların özgürlüyünü sınırlayan inanclara, gələnəklərə, politikalara qarşı etiraz etmişlər.
Cavid onların etiraz və üsyan çağrılarını daha olqun və çağın genişləmə istəklərinə uyqun biçimdə dilə gətirir:
“Üsyan!..
Keçmişlərə, keçmişdəki adətlərə üsyan!
Hər üzdə təhəkküm izi vardı.
Üsyan!..
Məbədlərə, qalpaqlara, çarşaflara üsyan!..
Şaşğınlığa yox zərrəcə imkan.
Hər fəlsəfə, qanun dəyişirkən,
Bir nöqtədə dursan da düşünsən,
Məqbər yapacaqlar gəmiyindən.
Üsyan!..
Həp əski xürufatlara üsyan!..”
Cavidin amacladığı “üsyan”ın və “etiraz”ın tarixi kökləri var.
Xəyyamların da təcrübəsi günümüzə daşınır.
Burada “üsyan” sürəkli hərəkətdir, bireyin iç hərəkəti və sürəkli irəliləməsi. Durağanlığa sürükləyən bütün inanclara, gələnəklərə və ideologiyalara qarşı çıxmaqdır Cavid əfəndi.
Bu nədənlə də dəyişimin önündə əngəl olan “sosializm-realizm” də Cavidin üsyanına tuş olur. Çünkü o da bütün iddialarına qarşın, insanı ruhən durağanlığa sürükləməkdədir.
Cavid isə durağanlığa qarşı yeniləşməyi savunur:
“Lazımsa cəhalətlə güləşmək,
Bir çarə var ancaq: yeniləşmək”
Yeniləşmək şüurun içində bir zərurət olaraq saxlı olmalıdır.
Çünkü nə qədər yeniləşmək duyqusu güclü olursa olsun, insan tarixin və gələnəklərin basqısı altındadır və heç bir zaman yeniləşmək istənilən sürətlə ortaya çıxa bilmir. Bunun da nədənini Cavid böylə açıqlar:
“Bizlər yeniləşsək belə daim,
Bir əskilik az-çox bizə hakim.”
Ən doğru yol isə, yeniləşməni amac etmiş adamlara əngəl olmamaqdır. Onları ideologiyaların dar çərçivəsinə soxub hərəkətlərini əngəlləməməkdir.
“Ən doğru yol iştə,
Heç olmayalım onlara əngəl bu gedişdə.”
Durum böylə ikən, “sosialist-realistlər” nədən Cavidin panislamizm kimi anlamsız bir ideologiyaya mənsub olduğunu iddia etmişlər? Bunun dörd səbəbi ola bilər. Sosialist-realistlər:
1. Nə Cavidin anlatdığı tarixi şəxsiyətlərin hörütləri (mətnləri) ilə içdən ilişki qura bilmişlər, nə də Cavidin öz əsərləri ilə.
2. Cavidi oxumanın bir yöntəmi və bir zövqü var. Cavidi o biçim oxumamışlar, ya da heç ciddi bir şəkildə oxumamışlar.
3. Cavid yaradıcılığına önyarqılı bir baxış. 4. Cavid dühası qarşısında aşağılıq kompleksi hiss edərək, təhqir və inkarla yanaşmaq.
(Bu, Səməd Vurqunda daha güclü olmuşdur. Hətta Səməd Vurqun Cavidə ihanət etmiş və onun ölümə göndərilməsinə içdən sevinmişdir.
Vurqun 16.06.1937-ci ildə Hüseyn Cavidi ölümə göndərən şeirini yazmışdır. O şeirin ən kəskin misraları belədir:
“Sən ey böyük günlərin adına böhtan atan
Vətəninə, xalqına xain çıxan şarlatan!
“Gözəllik aşiqiyəm” deyən deyilmidin sən?
Ömründə bir yaxşılıq gəlməyibdir əlindən.
Adına millətçilər dedi: “Böyük sənətkar.”
Gəlin düz araşdıraq, sənin sənətin mi var?
“Azərbaycan şairi” olsa da murdar adın
Sultanların, şahların sinisini yaladın
O murdar arzuların torpaqlara gömüldü,
Sənin yaratdıqların, özündən əvvəl öldü.”)
Adını unutduğum batılı bir düşünür böylə söylər: “İnsan şüurun doruğunda (zirvəsində) özünü dörd divar arasında sıxılmış olaraq görər: Tarix, varlıq, cəmiyət, özü.
Tarixdən danışarkən, insan və gələnəklər qonu edilir. Varlıqdan qonuşduğumuzda fəlsəfə ortaya çıxar. Cəmiyətdən söz açarkən, siyasət söz qonusu olur. Özümüzü anladarkən şeir dünyasına çəkilərik.”
Cavidin yaradıclığı göz önündə bulundurulduğunda bu dörd ehtiyacın dördünü də bir yerdə bir bütün olaraq görürük. Bir sözlə Cavid yaradıclığı ontolojik dərinliyə sahibdir.
“Sosialist-realistlər” isə, bu dörd etkəndən (amildən) yalnız və yalnız birini önəmsəmişlər. O da “toplum və siyasət” sahəsi olmuşdur. Qalan üç etkən gərəkən düzeydə önəmsənməmişdir.
“Sosialit-realist”lərin idealizə etdikləri dünya sovetlər və Cavidin idealizə etdiyi mənəvi dünya isə, Tuuran olmuşdur. Sovet dünyasının öncül və yaradıcı milləti rus, Turan dünyasının yaradıcı və öncül milləti isə, türk milləti olmuşdur.
“Sosialist-realist”lərin uyqarlaşdırmaq (mədəniləşdirmək) istədikləri sovet dünyasına qarşı, Cavid, Tuuran dünyasının uyqarlaşmasını savunar:
“Tuuranda qılıcdan daha kəskin ulu qüvvət,
Yalnız mədəniyət, mədəniyət, mədəniyət.”
Sovet coğrafiyasına, qarşı Tuuran coğrafiyası. Rus millətinin tarixi bir missionu varmış iddiasına qarşı türk millətinin tarixi missionunu ortaya qoyulmuşdur. Cavid dünyasında, Cavid yaradıclığında Tuuran fiziki bir məsafə və turanlı da dar düşünən bölgəçi birey deyildir.
Tuuran mənəvi, duyqusal, düşünsəl bir məkandır, tuuranlı da cahanşümul düşünən özgür bireydir. Bu məkanın öndə olan milləti türk millətidir, ya da belə olmalıdır. Bu məkanda yaşayan türk milləti “Türk Cahan Hakimiyəti Məfkurəsi”nə dayanaraq əbədi və tarixi bir görəvlə yaşamaq zorundadır.
Bu məkanın öncül ulusu dünyada barışın və eşitliyin, toplumsal bərabərliyin uğrunda durmadan düşüncə ürətməli, durmadan çabalamalıdır.
Bu üzdən də Cavid yaradıclığında tuuranlının etik anlayışı da cahanşümuldur. Tuuranlı olan birey bir bölgənin, bir ölkənin, bir qitənin əxlaq anlayışı ilə yaşamaz.
Cahanşümül əxlaq anlayışı ilə yaşamaq zorundadır. Bir tək inanca mənsub olamaz. Bütün inanclara eşit davranmaq zorundadır. Sosialist-realistlər bu görəvi rus millətinə buraxmışlar.
Bu üzdən də sosialist-realistlərin Azərbaycanı rus-sovet məkanında bəxtiyar görmələrinə qarşın, Cavid Azərbaycanın bəxtiyarlığını Tuuran məkanında aramaqdadır, aranmasını önərməkdədir.
Cavid yaradıcılığında məkanlara anlam verən eşqdir. Eşqsiz bütün məkanlar cəhənnəmdir. Şəmsi-Təbriz, Füzuli, Əttar kimi uluların eşq təcrübəsi Cavid üçün çox önəmli. Cavid hansısa yaradıclıq məkətəbini aramaq yerinə eşq axtarır və onun öz ruhunda hərəkətverici etkən də ancaq eşqdir. Cavid yaradıcılığı eşq əksənlidir (mehvərlidir):
“Eşqdən başqa hər nə varsa əvət
Tövbə, min tövbə, eylədim nifrət”
Cavidi İslam Orta çağında burxulub qalaraq panislamizm yapmaqla suçlayanlar nə qədər də haqsızlar.
Onlar bilmirlər ki, islam tarixində Cavid qədər islam olayları üzərinə tənqidi yanaşan olmamışdır. Çünkü Cavid ussal (rasional) olmayan heç bir şeyi qəbul etmir.
Ancaq Caviddə ki “us” (ağıl) tekniksəl ağıl deyildir yalnız. Cavidin üzərində durduğu və savunduğu “ağıl” varlığın doğasıdır, tözüdür (cövhəridir).
İştə bu nədənlə Cavidin ağlındakı modernitənin işığında əski çağlar üzərinə işıq tutulmaqdadır. Peyqəmbərin ərşə çıxması, meraca getməsi açıqca şübhə altına alınır:
“Olsa merac olur ruhani
Həp yalandır üruci- cismani
Bir bəşərdir- diyordu- peyqəmbər
Heç görülmüşmü çıxsın ərşə bəşər?”
Böyləcə istər islam olsun, istərsə hər hansı bir inanc, Cavidə görə ussallıqla (rasionalitə ilə) uyum içində olmalıdır. Bilgi arxasınca qoşmadan, yaradıclıqla uğraşmadan ibadətin nə qədər gülünc olduğunu Cavid böylə tanımlar:
“Quru, boş səcdənin yox aqibəti
Haq sevər yalnız əhli- mərifəti”
Cavid, kartezyən (dekartçı) bir şübhənin tərəfdarıdır. Şeyx Sənan əsərində “merac”ın inkar edilməsini qınayan bir şeyxin
“Sadə meracı etmiyor inkar
Hələ tövhid üçün də şübhəsi var” fikirlərinə qarşı bu baxışı ortaya qoyar:
“Şübhə artarsa, həm yəqin artar
Mərifət nuru şübhədən parlar.”
Cavidin “Peyqəmbər” əsərini tənqid edən “sosialist-realist”lər əsla Cavidi anlamamışlar. Bu qonu üzərində özəlliklə durmaq istərdim.
Cavidin “Peyqəmbər” əsəri tarixi bir dönəmi ona yabancı olan çağdaş bir dönəmin ölçüləri ilə dəyərləndirməyə girişən bir əsərdir. Bilincin tarix planında kəndisini inşa etməsi, göstərməsi.
Bu, bilincin aşqın (transendental) evrəyə ulaşmasıdır. İndiki zamanın istəklərinə görə zamanların üfüqlərini qaynaşdıraraq, yaşanılan zamanda qullanılması mümkün estetik və sənətsəl dərinliyi olan bilgilər ürətmə eyləmidir.
Bütün bunlar Cavid yaradıcılığının ənginliyində kəndinə özgü bir dil gəlişdirmişdir. Çünkü Heidggerin də söylədiyi kimi “anlaşıla biləcək tək varlıq dildir.” Cavid “”Peyqəbər” əsəri ilə tin və inanc bilimləri üçün estetik dərinliyi olan bir yöntəm gəlişdirmişdir.
Bir tərəfdən tabular qırılır. Peyqəmbərə ilk kəz olaraq tarixdə bir əsərdə rol verilir və 1400 illik “peyqəmbərə rol verilə bilməz” tabusu sökülür, digər tərəfdən də peyqəmbər günümüzdə bizimlə gözəllik fəlsəfəsindən danışır:
“Mən gözəllərdə gözəl ruh araram
Ruhu düşgünləri çirkin sayaram
Yaxşı bir lövhə ki, yapmış rəssam
Daha xoşdur ona məftun olsam
Zahirin xoşsa da bəd batinsən
Bu gözəlliklə əvət çirkinsən.”
Böyləcə tabuların ortadan qaldırılışı tarixin axışını etkiləyən böyük bir insanın, peyqəmbərin idrak edilişi üçün olanaq (imkan) sağlamış olur.
Cavid böyləcə də İslam Dünyasında peyqəbərin öyrətiləri və inancı üzərinə ortaya qoyulmuş yöntəm bilimlərinə qarşı üsyan edir.
Çünkü doğruluğun (həqiqətin) anlaşılması üçün sürəkli yanlış yöntəmlər oluşdurulmuş sanki.
Peyqəmbəri 1400 ildir yapay qutsallıq dumanlığında həbs etmişlər.
Peyqəmbərin “Mən də sizin kimi bir insanam” deməsinə qarşın Onu toplumsal yaşamın ötəsinə çıxarıb və toxunulmaz, ulaşılmaz düşsəl varlığa dönüşdürmüşlər.
Oysa Cavidin anlatdığı “peyqəmbər” güvənilir bir dost kimi gerçək yaşamın içndə hiss edilir. Bütün bunlar da sırf yalın tarix bilgiləri ilə deyil, sənətsəl yöntəmlə gerçəkləşir.
Yəni bunlar yaşamda gərəksiz bilgi olma yerinə, bizim hisslərimizi olqunlaşdıran, etik anlayışımızı evrənsəlləşdirən, yaşam ölçülərinə dönüşən, davranışlarımızı düzənləyən canlı bilgilər olur.
Böyləcə Cavid, tarixi bilgilərin və oluntuların (fenomenlərin) doğasını kəşf etmək üçün etik dərinliyi olan estetik sənət yöntəmi gəlişdirmiş olur.
Cavidin sənət dili ilə anlatdığı bu metod üzərinə fəlsəfə “Modern hermeneutik” adı altında geniş bilgi ürətmiş və tin (ruh) bilimləri qonusunda insanları aydınlatmağa çalışmışdır.
Cavidin “Peyqəmbər” əsərində əski hörütlərdə (mətnlərdə) “cənnət”, “cəhənnəm” kimi bir sürü qavramlar yenidən dəyərləndirirlir.
Bir çox qavramlar bu dünyadakı yaşam şəklinin türləri olaraq tanımlanır.
“Bilgi” və “ədalət” bir yerdə doğruca toplumsal yaşam biçimini (cənnəti) oluşdururkən, bunların yoxluğu çətin bir yaşam türünü (cəhənnəmi) ortaya qoyar.
Olumlu olan hər şey, ancaq bilgi (kitab) ilə və hüququn qoruyucusu olan ortaq toplumsal güc və iradənin rəmzi “qılıc”la sağlanır:
“Bu qılıc, bir də bu mənalı kitab
İştə kafi sizə, yox başqa xitab
Siləcəkdir bu qılıc zülm izini
Açacaqdır bu kitab el gözünü
Haq, vətən, zövq, səadət, cənnət
Həp qılıc kölgəsi altında əvət.”
Cavid yaşadığı zamanda tarixi zamanların mənalarını qaynaşdırıb və yaşanılan bütün zamanlar üçün zövqlü bilgi ürətdiyindən ölməz olmuşdur.