-
"Qərb ədəbiyyatşünaslığını orijinaldan oxuyan və bizimçün çevirən Qorxmaz Quliyevin Avropa və amerikan tənqidi haqqında kitabları ilə tanış olanda çox da şaşırmadım."
Kəramət Böyükçölün tənqidçi Tehran Alışanoğlu ilə müsahibəsi
– Tehran müəllim, sizin yazı diliniz qəlizdir, nə demək istədiyinizi başa düşmək, anlamaq olmur. Hətta yazı dilinizin qəliziliyinə görə sizi tənqid edənlər də az olmayıb.
Bəs tənqidlərdən bir nəticə çıxarıb dilinizi niyə sadələşdirmək istəmirsiniz?
– Baxır məndən nə oxumusuz və nə qədər oxumusuz... Deyirsiz, qəlizdir. Amma niyə ki, anlayanlar da az deyil.
– Məsələn...
– Məsələn, Aydın Talıbzadə bir məktubunda mənə yazmışdı:
“Kim yazır ki, səni başa düşmür, demək başa düşmək istəmir...” Tənqidlərdən də nəticə çıxarıram: daha da çox məni başa düşənlər üçün yazıram...
– Bəs bizə sadə bir dildə başa sala bilərsinizmi ki, tənqidçi sözünün mənası nə deməkdir? Və tənqidçi əsasən, nəyə lazımdır, onun missiyası, işi nədən ibarət olmalıdır? Bəlkə, heç tənqid, tənqidçi lazım deyil?
– Kəramət, biz sizinlə eyni fakültəni, BDU-nun filolojisini bitirmişik. İnanmıram ki, otuz il sonra orada “tənqidçi” sözünü bir başqa cür izah eləyələr. Güman ki, sualı problematik olaraq sözün mənasını itirdiyinə işarə ilə qabardırsız.
– Təbii...
– Yəni tənqidçi – ədəbiyyatı, sənəti professional səviyyədə bölüşməyi, dəyərləndirməyi peşəsi bilən, ömrünü bu işə həsr etmiş birisidirsə, hanı bugün bizdə beləsi... Və əgər sizə elə gəlir ki, bugün tənqidçi ixtisası, peşəsinə ehtiyac yoxdur, olsun.
Tənqidçini, tutaq ki, qoyduq kənara. Amma anlanmağa, dəyərləndirməyə, refleksiyaya, resepsiyaya... – necə adlandırırsız, adlandırın, – ədəbiyyatın həmişə hacəti var.
Tənqid ədəbiyyatın çoxsaylı sahələrindən, janrlarından, ifadə imkanlarından birisidir. Tehran Əlişanoğlu olmasın, bu janrda Anar sözünü deyəcək, Elçin yazacaq, Kəramət Böyükçöl nəsə eləyəcək... Qəliz olmadı ki?
– Qəliz olmağına olmadı, amma bir məsələ də var. Biz tənqidçi sözü ilə razılaşırıqsa, sizə elə gəlmirmi ki, tərifçi sözünü də qəbul etməliyik?
Yəni tənqidçi varsa, deməli, tərifçi də olmalıdır. Məsələn, tənqidçi bir əsəri tərifləyirsə, artıq o, tənqidçi olmur axı, tərifçi olur. Elə deyilmi?
– Razılaşdıq. Tənqidçi olmur-olmasın. Qoy tərifçi olsun, mədhiyyəçi olsun. Hər şeyi öz adıyla çağıraq...
– Bəzən sizin haqqınızda deyirlər ki, Sovet vaxtı yazılarınızda əsasən, güzəştə getmirdiniz, amma yaş ötdükcə yavaş-yavaş geri çəkilməyə başladınız...
– İnformasiyanız bir az yanlışdır. Sovet dövründə mən heç əməlli-başlı çap oluna bilməmişəm. Vur-tut üç-dörd məqalə. Yəqin, siz daha sonrakı dövrü nəzərdə tutursuz.
– Olsun...
– Bəli, 1995-2005-ci illər arasında ədəbi proseslə aktiv məşğul olmuşam.
Oturmuşdum “Ədəbiyyat qəzeti”ndə, dövlətdən ədəbiyyata görə maaş alırdım. Və belə başa düşürdüm ki, anladığım qədər ədəbiyyata xidmət etməliyəm.
Hansı yazılarımı “Ədəbiyyat qəzeti” çap edirdisə, edirdi. Hansını bəyənmirdilərsə, “press-Fakt”a, “Rezonans”a, “Ekspress”ə, “Bizim əsr”ə, “Yeni Azərbaycan”a, “525-ci qəzet”ə verirdim.
Yazıçı Məqsəd Nurla 2002-ci ildə ilk ədəbi sayt YeniSi-ni yaratdıq, sözümü orda deyirdim. Həm də hər yerdə az-çox qonorarla; mən qələmi heç vaxt havayı və havaya işlətməmişəm.
Demək, hardasa ədəbi tənqidə, tənqidçiyə hacət vardı ki, qələmi bu sahədə işlədirdim... Sonra qocaldım, mətbu tənqidə başlayanda onsuz da cavan deyildim, yaşlaşdım və ədəbi prosesə aktiv müdaxilədən bir qədər geri çəkildim.
– Geri?
– Hə. Görünür, “güzəşt” söhbəti o zamanlarla müqayisədə peyda olub. Yoxsa ki, ədəbiyyatda güzəşt yoxdur. Ədəbiyyatın hesabına kiməsə güzəşt edərsən, o da (yəni ədəbiyyat) səni güzəştsiz silib-atar özündən kənara.
Görürsüz ki, hazırda aktiv tənqidlə məşğul deyiləm, artıq məni bugündən silməyə çalışırsız. Amma yox, şükür allaha, hələ ki, yazılarımda möhkəməm, heç bir güzəştə yer yoxdur...
– Maraqlıdır, bəs digər tənqidçilər arasında kimlərin yazıları daha çox xoşunuza gəlir və ciddi qəbul eləyirsiniz? Rüstəm Kamal, Əsəd Cahangir, Cavanşir Yusifli, İradə Musayeva, Elnarə Akimova, Nərgiz Cabbarlı...
– Demək, yenə də “lazımsız” bildiyiniz tənqidçilərlə uğraşırsız...
– Müəllim, uğraşmıram. Sizin münasibətiniz maraqlıdır, ona görə soruşuram.
– Hamısını ciddi bilirəm. Hər birində nəyisə qiymətləndirirəm, nəyisə bəyənmirəm.
Əsəddə sənət sevgisini qiymətləndirirəm, bilərəkdən yalançı küylərini isə bəyənmirəm.
Cavanşirdə nəzəri təfəkkürə yüksək qiymət verirəm, xüsusən şeir təfəkkürünə; amma bir çox hallarda “bizdə belə, bizdə elə” deyə deyingənliyi olmaya.
İradə xanımda həqiqət axtarışını dəyərləndirirəm, amma çox hallarda bu öz həqiqəti olur, tamlıqda predmetin həqiqətinə çevrilmir.
Elnarədə yaxşı tənqidçi təfəkkürü var, bir az ədəbiyyat-sənət bilgisi məni qane etmir.
Nərgiz icmal yazmağı, panoram yaratmağı, təsnifləndirməyi bacarır, amma dəyərləndirməsində, əsllə törəməni bir-birindən axıracan ayırmaqda çətinlik çəkir.
Rüstəmin ədəbiyyat yazılarını çox bəyənirəm, qızırqanmadan filoloji biliklərini mətnə açar kimi uğurla işlədir; xüsusən klassik mətnlərə münasibətdə təkrarsızdır. Amma olur ki, bu mexanizmi açıq qapılara da tətbiq edir; o zaman, təbii ki, “filoloji açar” boşuna fırlanır...
Bütün bunlar mənim rakursumdan belə görünür. Soruşsanız, mənim haqqımda da filan qədər tənqidi fikirlər eşidərsiz. Hərçənd, özünüz də bayaq xatırlatdız. Gərək ki, teleqraf.com haçansa məni də beləcə tənqid hədəfinə çevirmişdi. Ədəbi-tənqidi prosesdə bu, normaldır...
– Dediniz ki, soruşsanız, mənim haqqımda da filan qədər tənqidi fikirlər eşidərsiz. Maraqlıdır, bəs siz özünüz özünüzdə ən çox nəyi bəyənirsiniz?
– Düşünməmişəm... Yəqin ki, idrak və hesabat duyğusunu. Özümə, kimliyimə, sənətimə, işimə, ətrafa, göydəkinə hesabat... Hərçənd, bir sonuncunu desəydim də bəs idi. Özünü-idrakla yaşamaq xoşdur...
– Tehran müəllim, bu qədər ön sözlər yazılır, bədii əsərlərin müzakirəsi aparılır, pelemikalar olur və s. Bəs niyə ortada müasir ədəbi prosesi təhlilə çəkən fundamental bir kitab yoxdur? Bəlkə var, mən bilmirəm...
– Kitablar var. Elə adlarını çəkdiyiniz Əsəd Cahangirin “Kim yatmış, kim oyaq”, Cavanşir Yusiflinin “Ədəbiyyatda yaşamağın formulu”, İradə Musayevanın “Tənqidin sözü – sözün tənqidi”, Elnarə Akimovanın “Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid”, Nərgiz Cabbarlının “Yeni nəsil ədəbiyyatı”, Rüstəm Kamalın “Sözü işığa danışdım” kitabları, yaxud paralel müstəvidə Elçinin “Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbi prosesin problemləri”, Vaqif Yusiflinin bir çox əvvəlki və lap son “Ədəbi həyat” və s. topluları 2000-ci illərdən gəlişən ədəbi prosesi həm ayrılıqda – qismən, həm də birgəlikdə – ümumən görməyə imkan verir. Fundamental nəyə deyirsiz, bilmirəm...
– Əsəd Cahangirin sevgimental yazılarından ibarət “Kim yatmış kim oyaq” və Vaqif Yusiflinin vaqif olmadığı şeylər haqqında yazdığı məqalələrdən ibarət “Ədəbi həyat” kitabları haqqında deyirsiniz ki, 2000-ci illərdən gəlişən ədəbi prosesi həm ayrılıqda – qismən, həm də birgəlikdə – ümumən görməyə imkan verir.
Halbuki, Əsəd sizin təqdir etdiyiniz kitabda gənc nasir Cavid Zeynallı haqqında yazır ki, Cəllabadın üzümü var idi, Salamı var idi, nə yaxşı ki, onun Cavidi də oldu. Həyat Şəmi haqqında yazır: “Banuçiçək sən deyilsənmi?” Həyatın boyu elə uzundu, saçı belə uzundu...
Yenə heç olmasa Əsəd boy-buxundan şeirə keçir, amma Vaqif Yusifli keçmir. Vaqif müəllim yazır ki, Eldar Baxışla filan yerdə tanış oldum, uzun qara saçları vardı, boyu hamını heyrətə gətirirdi, mərd adam idi, kişi adam idi və s. Digər tənqidçilərimizdən də çox şeylər saymaq olar.
Axı belə kitablar ədəbi prosesin həqiqi mənzərəsini göstərmir. Tehran müəllim, indi bildiniz fundamental nəyə deyirəm?
– Ayrı-ayrı yazı üslubları, maneralarına irad tutmaq tərəfdarı deyiləm; hər tənqidçi prosesi özündən keçirib təqdim edir. “Qismən” deyəndə elə kimin ədəbi prosesə necə, nə qədər vaqif olduğunu nəzərdə tuturdum, “ümumən” deyəndə - cəmisinin bir yerdə yaratdığı panoramı.
Görürsüz, iki tənqidçidən ikicə misal gətirdiniz, dərhal bir mənzərə açıldı qarşımızda: Eldar Baxışdan Salama, sonra Cavid Zeynallıya qədər... Halbuki sadaladığım kitablarda hələ nə qədər də belə adlar, epizodlar, süjetlər, münasibətlər var.
Üstəlik, Sizin ironik münasibətiniz də bunun üstünə gəlir, əlavə rakurs açır. Ona görə də düşünürəm ki, bütün bunların cəmisindən keçib: ədəbiyyatımızda nə baş verir? - sualına cavablar tapmaq olar.
“Digər tənqidçilər” deməklə, əgər məni divara qısnayırsızsa, 2006-cı ildən on sayını buraxdığım “Tənqid.net” jurnalına baxın; burda da 2000-ci illərdən beləsinə ədəbi prosesin təhlili var...
Sizinlə bircə bugünkü, cari duruma münasibətdə razılaşa billəm ki: bəli, 2010-cu illərdən gəlişən, məsələn, Rəşad Məcidin, Qismətin, Qan Turalının, Şərif Ağayarın, Mirmehdi Ağaoğlunun, Nərmin Kamalın... və ümumən sizin nəsil yazarların başlatdığı ən son ədəbi proseslərin əməlli-başlı təhlilə ehtiyacı var! Siz demişkən, fundamental!
– Müasir rus, gürcü, türk, italyan, ingilis tənqidçilərindən kimləri tanıyırsınız? Onlarla real, yaxud virtual əlaqələriniz varmı?
– Sadaladıqlarınız içərisində yalnız rus dilindən istifadə edirəm, dünya ədəbi prosesini də bacardığım qədər bu dil vasitəsilə izləyirəm. Konkret millətin ədəbi prosesində nə baş verir – istəsəm də, bilə bilmərəm; necə ki, o ölkənin ədiblərindən sorsanız, bizim haqqımızda nəsə bilməyəcəklər. Bu ədəbi əlaqələr məsələsidir.
Vaxtilə YeniSi "NLO" jurnalından tənqidçi İlya Kukulinlə əlaqə yaratmışdı, o da bizi ABQ adlı bir gürcü jurnalına calaşdırmışdı. Biz onlarda çap olunduq, onları Tənqid.net jurnalında çap etdik... Demək istəyirəm ki, bu, əlavə fəaliyyət istəyən bir sahədir. Ədəbi əlaqələrlə bizdə daha çox Səlim Babullaoğlu məşğul olur, bu sualı ona saxlayın, məncə. O ki, qaldı konkret adlara, bu mənimçün keçilmiş mərhələdir.
Bu gün Maral Yaqubovanın, Mətanət Vahidin, yaxud Qismətin yazılarında Qərb və ya türk tənqidindən tanımadığım çoxsaylı adlara rast gələndə təbii ki, sevinirəm. Yeni nəsil yeni məcrada formalaşır.
Vaxtilə dünya ədəbi prosesinə yolu biz rus dili vasitəsilə, beləcə açırdıq. İndi mənimçün belə induktiv axtarışlardansa, böyük fəlsəfi-nəzəri fikir sahiblərindən, məsələn, deyək, Jak Derridadan bir məqalə oxumaq daha yeydir. Dərhal bilirsən, onlar hardadır, biz harda...
– Tehran müəllim, bizim tənqidçilərlə müasir dünya tənqidçilərinin bədii əsərə yanaşma meyarları eynidirmi?
– Mahiyyətcə, eynidir. Yəni ayrı cür olmamalıdır. Bilirsiz, mən bu yaxınlarda gözəl ədəbiyyatşünasımız, Qərb ədəbiyyatşünaslığını orijinaldan oxuyan və bizimçün çevirən Qorxmaz Quliyevin Avropa və amerikan tənqidi haqqında kitabları ilə tanış olanda, çox da şaşırmadım.
Qərb ədəbi tənqidində ilk dəfə tanış olduğum bir çox nəzəri-təcrübi məqamlar vardı ki, mənə çox yaxın idi, mən bunu elə belə də bilirdim. Məsələn, “israrlı oxu” nəzəriyyəsi və praktikası.
Ən yaxşı təcrübədə biz də elə uzun onillər ərzində bədii əsərə bu üsulla nüfuz etmişik. Amma ki, bizə bu, Qərb ədəbiyyatşünaslığından yox, layiqli alternativi olan rus ədəbiyyatşünaslığı vasitəsilə keçib-gəlib...
– Yeri gəlmişkən, siz ədəbiyyatı əsasən, hansı meyarlarla dəyərləndirirsiniz? Məsələn, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, dil, ideya, mövzu...
Yoxsa tez-tez işlədilən bir söz də var: bədii əsərin vicdanla yazılıb-yazılmaması, müəllifin vətəndaş mövqeyi, yazıçının sosial statusu…
– Hamısının üzvi cəmi, vəhdəti, bütövlüyü ilə. Yazıçı istedadı bu bütövlükdədir, ayırsan, bədii əsər alınmaz ki, eklektik bir toplam alınar. Məsələn, deyək, siz “Çöl” romanının ən yaxşı səhifələrini yazanda, demək istədiyiniz mətləbə-ideyayamı üstünlük verirdiz, yoxsa ideyanın bədii ifadəsinə, sənətkarlıq məsələlərinə? Ya bəlkə əsəri hansı platformadan, mövqedən yazmağınızın fərqində idiniz?
Yəqin ki, bütün bunların üzvi vəhdəti yazı prosesində, yalnız yazıçı həqiqətinə (istedadına) hesabat verə-verə öz-özlüyündə yaranır, mətnə çevrilirdi. Belə deyilmi?
– Elədir.
– Tənqidçi də mətni bu bütövlükdən çıxış edib dəyərləndirməlidir...
– Görəsən, çap olunmuş bir əsəri tənqid eləməkdə, lap elə yıxıb-sürüməkdə tənqidçinin məqsədi nədir? Tutalım, bir yazıçı ortaya mətn qoyur. Tənqidçi burdakı dil xətasını, ya da xətalarını göstərir.
İndi mətn çap olunub, oxucu da oxuyub. Yazar gedib bütün tirajı yığıb o cümləni düzəldib əsəri təzədən çap eləməlidi?
Tənqidçinin gözlədiyi nədi? Bəzən deyirlər ki, tənqidçinin məqsədi özünü göstərmək, mən belə ağıllıyam deməkdi.
– Məsələni qəsdən belə primitivləşdirməkdə bilmirəm fikriniz nədir. Dediz ki, tənqidçi olmasın, mən də razılaşdım, olmasın! Amma bir halda ki, bir yazıçı ortaya mətn qoyur və bir kimsə onun dili haqqında nəsə yazmaq istəyir və yazırsa, bu növbəti mətn ilk növbədə ümumən dil haqqında mətnlər sırasında yerini alacaq. Kimsə yazıçının ideya-mətləbindən söz açacaqsa, bu üçüncü mətn ümumən ideya mətnləri arasında yerini tapacaq və s.
Yəni tənqidi dərk, refleksiya prosesi belədir ki, yaranan sonrakı mətnlər də yazıçının yaratdığı həmin mətnlə yanaşı duracaq və cəmisi bir yerdə oxucunun da daim açıq olduğu bütöv bir Mətndə ehtiva olunacaq...
Yoxsa ki, “xəta”, “korrektura”, “redaktə” məsələlərinin ədəbi tənqidə nə dəxli? Bütün bunlar mətnin meydana çıxmasına qədərki nəşriyyat işləridir...
– Görəsən, sizin elə bir yazınız varmı ki, onun ortalığa çıxmasını istəmirsiniz, istəyirsiniz ki, o yazını heç kəs oxumasın?
– Yoxdur. Elə bir yazı yazmamışam. Əksinə, çox sayda yazmadığım yazılar olub və var ki, kaş yaza biləydim. Məncə, oxucular qazanardı...
– Nizami Cəfərovun yazılarını oxuyursunuzmu? Onun yazılarını bir tənqidçi kimi necə dəyərləndirirsiniz?
– Nizami Cəfərovu nəinki oxuyuram, bir tənqidçi kimi yazılarımda Nizami Cəfərov fenomenini dəfələrlə dəyərləndirmişəm də. Haqqında kitabım da var.
Baxmayaraq ki, yaşıdıq, eyni tələbə auditoriyalarını bölüşmüşük, həmin o kitabda Nizami Cəfərov tənqidindən öyrəndiyimi də etiraf etmişəm. Universal filoloji biliyə və çox iti zaman duyğusuna malik Nizami Cəfərovu bizim oxumağımızda təəccüblü nəsə yoxdur.
Təəccüblü olan odur ki, gərgin ictimai fəaliyyətinə baxmayaraq, Nizami Cəfərov da hamını oxuyur. Sözün geniş mənasında “oxuyur” və üstəlik, “oxuduğu” kimi də yazır. Son dövrlərin ən aktiv tənqidçisi Nizami Cəfərovdur...
– Niyə belə təəssürat yaranır ki, sizin qələminizin qüdrəti daha çox kimsəsiz yazıçıların əsərlərini təhlil edərkən üzə çıxır?
Kimsəsiz deyəndə ki, yəni heç bir sosial statusu olmayan və vəzifəsi olmayanları nəzərdə tuturam. Amma məsələn tutalım, Elçin Əfəndiyevə gələndə hər şey başqa cür olur.
– Ədəbiyyatda belə bölgü yoxdur: “vəzifəli”, “vəzifəsiz”. Ədəbiyyatda bir vəzifə var: yazmaq!
İndiyəcən hansı bir “kimsəsiz yazıçı”nın qələmimdən şikayətləndiyini də görməmişəm.
Əgər vaxtilə “Çöl” romanının tənqidini verdiyim yazını deyirsizsə, əvvəla, romanda xeyli qədər də uğurlu səhifələrin olduğunu təsbit etmişdim. İkincisi də, gəlin, bir qədər insaflı olaq. İnanmıram ki, “Çöl”ün müəllifi ilk roman təcrübəsinin Elçinin professional qələmindən üstün olduğunu iddia eləyə.
“Qüdrətli qələm” məsələsində ironiyanızı bəlkə bircə məqamda bölüşə billəm ki, “kimsəsizlər”dən gücüm olan qədər yazmamışam. Onun da bəraətini əvvəldə özünüz dediz. Tənqid olmasın dediniz...
– Tehran müəllim, heç bir tənqidimizlə razı deyilsiniz, dərhal əks arqumentlər, fikirlərlə sudan quru çıxırsınız. Heç olmasa, özünüz özünüzü tənqid eləyin. Axı tənqidçisiniz.
– Kəramət, bayaqdan bəri vaxt sərf etdiyimizin ciddi ədəbiyyat söhbəti olduğunu zənn eləyirdim. Demə, teyxa suyun içində çarpışırmışıq. Elə isə nöqsan axtarılmasına dəyməz. Oxucuya deyin ki, Tehran Əlişanoğlu tənqidçi deyilmiş, akvalanqçı imiş...
Teleqraf.com
