Keçid linkləri

2024, 29 Mart, Cümə, Bakı vaxtı 15:14

Müqəddəs üçlük və insan fenomeni


Firudin Həsənov
Firudin Həsənov

-

Oynamaq lazımdır, hər an oynamaq. Bezdirdisə, rolları daha konfliktli etmək, rəngləri daha da qatılaşdırmaq və oynamağa davam!..

Firudin Həsənov

MÜQƏDDƏS ÜÇLÜK VƏ İNSAN FENOMENİ

Hər şeyi inkar etmək mümkündür, yalnız oyundan başqa.

Yohan Heyzinqa

Bir gün balaca bir uşaq, heç özü də nəyi necə etdiyini bilmədən, sevimli otağının küncündə gəlinciklə oynayırdı.

Ona müxtəlif paltarlar geyindirir, yalançı plastik qidalardan yedizdirir, onun ətrafına özü kimi dostlar yığır və müəyyən situasiyalar yaradırdı.

Gəlinciklərin ətrafına cürbəcür əşyalar əlavə edir və öz məntiqli, şübhəsiz dünyasını yaratmış olurdu.

Bu iş qıraqdan valideynlərinin təbəssümünə səbəb olsa da, balaca üçün çox ciddi gəlirdi. Heç bir yalan yoxuydu, yalnız ciddilik və durmadan ssenari dəyişikliyi.

Sanki özü qurduğu süjetin həm ssenaristi, həm də aktyoru idi. Çünki oradakı hər bir personajın, hər bir rolun ifaçısı özü idi. Və içində elə bir həzz alan, narahat olan hiss, varlıq varıydı ki, onu daima bu işlə məşğul olmağa sövq edirdi.

Oynamaq lazımdır, hər an oynamaq. Bezdirdisə, rolları daha konfliktli etmək, rəngləri daha da qatılaşdırmaq və oynamağa davam! Daha emosional, ata-anadan, qohumdan götürdüyün xasiyyətlərdən, mimikalardan, jestlərdən istifadə edərək rəngarəng rollar oynamaq.

Yox əgər yoruldunsa, bir az rahatlamaq olar, gəlinciyi yatmaq üçün çarpayıya uzandırmağın, təkərləri döşəməni cızıq-cızıq etmiş maşını uydurulmuş qaraja salmağın əsl vaxtıdır.

Bu günlük bu qədər, missiya tamamlandı!

Və bir müddət keçdikdən sonra nədənsə içindəki, popkorn yeyib, tum çırtlayan tamaşaçının tükənməyən istəyini, yanğısını qarşılamaq üçün uşaq məşğuliyyətini saxlayıb üzünü atasına çevirərək unikal, həm süjet xəttinə uyğun, həm də postmodernizmə yaxın, öz fenomenini təsdiqləyən bir sual verir. - Ata, mənimlə oynayarsan?

Fenomenin aşkarlanması

Maraqlı və cavabı əməlli-başlı insanı özündən çıxaran suallardan biri budur ki, bütün insanlara xas, bir-birindən fərqlənməyə vadar edən, ortaq nöqtəsi nədir? Yəni orta əsrlərdə yaşayan cəngavərlərlə, kilsədə Papanın icazəsi olmadan ayaqyoluna getməyə qorxan keşişlərlə, alimlərin, modern insanın fundamental eyniliyi varmı? Əgər müəyyən süjet xətti ilə bizə çatan dinlər belə, lap keçmişə qayıtsaq, orada tam başqa cür işləyir. Bu sual əsrlər boyu bütün filosofları, insan araşdırmaçılarını, kultroloqları maraqlandırıb. Rus filosofu Mixail Baxtinə görə 16-cı əsrdə müasir Avropa ədəbiyyatının banilərindən olan Fransu Rable, ədəbiyyatda ilk "karnaval" zəkalı insan oldu. O, kilsənin lüzumsuz "hə” və “yox", “yaxşı” və “pis" qavramlarından çıxıb, əsl obraz feyerverki yarada bildi. Təsadüfi deyil ki, dövrün ağır qadağalarından bezən insanlar Rablenin "Qarqantua və Pantaqruel" əsərini İncildən daha çox oxumağa başladılar və tezliklə əsər müxtəlif dillərə tərcümə olundu. Yazıçının cəsarəti və əhvalatları barədə çox misallar göstərmək olar.

Papa Rablenin sözləri necə qeyri-adi və nizamla oxucuya çatdırdığına heyran etmişdi. Bir dəfə Papanın qəbulu zamanı hər kəs onun ayağından öpdü, Rable isə belə şeyləri xoşlamazdı və ondan imtinanın səbəbini soruşduqda özünü itirmədən cavab verdi: " Əgər bu möhtərəm insanlar sənin ayağından öpürsə, mənim kimi adi adam bilmədi sizin haranızdan öpsün. Mən buna layiq deyiləm". O, standart, sərt kodekslərdən o qədər məharətlə yan keçirdi ki, buna məəttəl olmamaq mümkün deyildi. Papa ona bütün keşişlərin içində demişdi: - Ürəyindən nə arzu keçirsə de. Etdiklərinin müqabilində sənə yaxşılıq etmək istəyirəm. Fransua dediyim kimi o mühitin yetişdiyi meyvə deyildi. Sizcə o Papadan nə arzuladı?

- Məni lənətləyin! Sizdən yalnız bunu istəyirəm. - Sən məni ələ salmısan - acıqla Papa dilləndi. Ətrafdakıların bu cavaba gülmələri Papanı lap qəzəbləndirmişdi. - Yox, sadəcə bura gəlməmişdən qabaq bir qoca qadının evində gecələməli oldum. Qadın ocaq qalayıb yemək bişirmək üçün odunları içəri gətirdi. Amma odunlar yağışdan islandığı üçün yanmadılar. O da dedi ki, yəqin bu odunları Papa lənətləyib ki, yanmırlar. Mən də istəyirəm məni lənətləyəsiz ki, heç vaxt yanmayım. Mən insanlar içində çox oluram. Sizin nə qədər günahsızı yandırmaq üçün fərman verdiyinizi də bilirəm. Onların içində çox xeyirli və alicənab insanlar da varıydı. Bunları ona görə deyirəm ki, bəlkə gələn dəfə hər hansı məzlumun ölüm fərmanını imzalayanda, onları sadəcə lənətləyib azad edəsiz. Bəlkə xeyir tapdılar. Bəli, Baxtinə görə bu fenomen illər boyu bir-birini əvəz edən binar mədəniyyətindən oyun mədəniyyətinə keçid idi. Bu sadəcə bir nümunədir. Ancaq nəzərə alsaq ki, uşağa körpəliyində qoyulan qadağalar nə qədər izahsız və iti olarsa, həmin qavramlar şüuraltıya çökərək gələcəkdə üstündə oturacağımız kaktusa çevrilər. Bu eynilə 180 surətlə keçilən magistral yollarda qoyulan reklamlara bənzəyir. Normal gözün fikir arealı onun fərqində olmur, lakin həmin şəxs qarşıdakı dayanacaqda maşını saxlayıb reklam olunan şirkətin məhsulunu alır.

Rusiyada yaşayan eston əsilli filosof, psixoloq, rejissor, aktyor Vadim Demçoq insan fenomenin aşkarlanmasını postmodern erasında olduğunu bildirir. Yəni sözlər hamısı deyilib, fikirlər dalana dirənib, bütün dəyərlər öz camından, kasasından yerə əndərilib. Həyatda avtoritet, inanılacaq bir şey yox və o zaman hamı anlayır ki, yerdə qalan fenomen yalnız sadəcə oynamaqdır. Postmodern reallıq onu sübut etdi ki, biz artıq söz sədlərini xəfifcə qıra bilməyərək, bütün hasarı məhv edirik. Ailə, namus, vicdan haqqındakı fikirlər, miflər dağılmağa başlayır. Artıq sözlər əvvəlki energetikasında başa düşülmür. Stabil qarındolu həyat təhqiredici məntiqə çevrilir. “Biz artıq bunları yaşamışıq, bizim "ali" zəkamız baş verənlərdən daha üstündür! Sadə süjet falsifikasiyası bizə lazım deyil. Həyatın mənası nədir. həqiqəti tapmaq, hikmət aramaq bizə şit gəlməyə başlayır. Biz bu dəyərlərdən keçmişik, bizə hazır, məzələnməsi, lağ edilməsi mümkün olmayan trafaret yaşam təqdim edin! Elə bu dəqiqə!”. İnsan fenomeni şübhələnərkən, sual verərkən, maraqlanarkən ortaya çıxır. Uşağın atasına verdiyi sual sıradan bir sual deyil. Uşaq bəzən özünün ehtiyatlarının yetərli olmadığı üçün valideynlərini köməyə çağırır. Ziqmund Freydə görə insanın yaşama proyekti uşaqlığında keçirdiyi hisslərlə formalaşır. Və uşaqlığın çox böyük və hətta demək olar yeganə əvəzedilməz rolu var. Bəli, oynamaq fenomeninə baxmaq üçün mütləq uşaqlığımıza nəzər yetirməliyik. Diqqət yetirsək, görərik ki, uşaq yaşamaq, danışmaq, susmaq, gülmək, ağlamaq və bu kimi vacib hərəkətləri ətrafdan, cəmiyyətdən mənimsəyir. Bəs oynamağı, qəliblənməyi necə? Yox, bu sadaladığım xüsusiyyətlər kimi deyil. Gəlinciklə, taxta ilə, gözünü açan zaman gördüyü ilk obyekt ilə oynamağı, rəftarı ona heç kim öyrətməmişdi.

Məhz buna görə Qroningen universitetin professoru, filosof, kultroloq və çoxlarının kinayə ilə adalandırdığı “nəql edən tarixçi” Yohan Heyzinqa “oynamaq” halını yeganə azad olan forma kimi qəbul etmişdir. Yəni obyektlə münasibəti müşahidə edərkən uşağın necə özü-özündən oynamağı öyrəndiyini görəcəyik. Parkda ilk dəfə gördüyü quşları tutmaq, onu hərtərəfli öyrənmək hissi çox maraqlıdır. Deyə bilərik ki, bu fenomen heyvanlarda da var. Doğrudur, onlar da intuitiv obyekti öz orqanları vasitəsiylə öyrənirlər və onlarda oynamaq hissi var. Lakin insan şüuruyla oynamaq modelini qəlizləşdirərək çoxşaxəli edir. Və bunun nəticəsidir ki, biz yaranışdan indiyədək, bağçada oynanılan teatrı, məktəbdə, universitetlərdə, ailədə oynalına teatrı, iki, üç insan arasında söhbət zamanı oynalınan, hətta metrolarda, avtobuslarda oynalın teatrı izləməkdəyik. Bu insan münasibətləri qloballaşaraq siyasi arenalara, kosmosa qədər gedib çıxmışdı. Bəs bu necə mümkün oldu?

Bunu öyrənmək üçün biz bəlkə daha əvvələ, Karl Yunqun dediyi kimi genetik yaddaşa qədər gedib çıxmalıyıq. Valideynlərimizin oyunu zamanı yığdıqları təcrübə ana südüylə bizə ötürülür və uşaq müəyyən oynamaq arsenalı ilə yeni dünyalar qurmağa başlayır və ola bilsin ki, qurulmuş dünyanın adi personajına çevrilir. Ona görə insanı mədəniyyətin daşıyıcısı hesab etmək olar.

İnsan hər zaman maraqlı olana qaçır, bu heç şübhəsizdir. Məlumdur ki, “Homo Sapiens” (ağıllı insan), “Homo Faber” (yaradıcı insan) və son dövrlərdə dəbdə olan ifadə “Homo Psychologicus” ifadələri insana tam tərif verə bilmədi. Onda daha fövqəl və mədəniyyəti yaradan fenomen var ki, onu aşkarlamaq labüddür. Yəni onun bu “xas”ı mədəniyyəti yaradan, ona təkan verəndir. Belə adlandırmağımız mümkünsə - pro-mədəniyyət.

Bəs nədir insanı maraqlı olana təhrik edən?

Və yaxud dini mətnlərə qayıtsaq, Adəmi qadağan olunmuş meyvəni dərməyə provakasiya edən nədir?

Maraq...

Onda bu kod niyə mövcuddur və ümumiyyətlə bu qadağalar nəyə lazımdır?

Oynamaq üçün. Ağac, qadağan olunmuş meyvə özü demişdi: mənimlə oyna!

Deyirlər, tarix təkrarlardan ibarətdir. Bu qlobal sivilizasiya sikldan sonra, yeni dövr tam mənasıyla panika, həssaslıqla dolu oyun hücumlarıyla başladı. Son iki əsrdən sonra insan özünə verdiyi suallardan varlığını tam anlamağa başladı, ən azı bu mərhələdə kim olduğu aşkarladı. O, “Homo Ludens”dir (oynayan insan). Əvvəl hər hansı nəfs və ya eqosuna qarşı mübarizə aparırdısa və əzm oyunu gedirdisə, indi tam silahını yerə qoydu və özünə baxdı. Öz instinktlərinə tabe oldu. O, sən demə bütün ciddiyətilə oynamaq istəyirmiş. Oyunun real həyatda mənbəyinə, yəni uşaqlığa baxsaq görərik ki, o ancaq oynamaq istəyir, vəssalam. Bu qeyri-ciddi görsənə bilər. Bunun üçün də Heyzinqa “Oynayan insan” əsərində ilk öncə oynamağı “zarafat” kəlməsinin kölgəsindən çıxarır. O, deyir ki, insanlar qədimdən bəri oynayırlar və bu hərəkətlərinə əxlaq, sevgi, nifrət kimi adlar, izahlar verə bilmədiyi üçün onu zarafata çevirdilər. Necə ola bilər ki, insan doğulandan 12-15 il ərzində oynayır və birdən, qəfildən 16 yaşını haqlayanda siz ondan ciddilik, oyundan qopma istəyirsiz. Bu kimi mümkün deyil. Siz onda futbol oynayanların, siyasətlə əlbəyaxa çıxanların, incəsənətlə rəqs edənlərin ciddiyətini görmürsüz? Və ya əksinə bu böyüklərin üzündəki uşaqlıq doymazlığını hiss etmirsiz? Hərçənd, bir valideyn öz dostlarına qumluqda eşələnən uşağını göstərib “Oğlumdur, oynayır” deyə təbəssüm edərkən, nəzərə almır ki, uşaq öz ritualını çox ciddiyətlə həyata keçirir. Burada heç bir zarafat yoxdur. Əgər uşaq vaxtı gəlincliklə oynayarkən, sən aktyor, obyektlər sənin yaratdığın rollar idisə, həzz alan tamaşaçı olur və Uilyam Şekspirin dediyi tamaşa baş tutur. Daha sonra məsələ daha da genişlənir. Ata işə müdaxilə edən anda, uşaq olur rollardan biri, ata uşağa məna yükləyən aktyor və hər ikisinin içindəki və ya ətrafdakı real personajlar (ana, qohum, dost-tanış ) tamaşaçı. Bu sxem bir az da böyüyərək irimiqyaslı oyunları əmələ gətirir. Uşaq əvvəl bunları fitrətiylə edirdisə indi tam fərqində olmasa da, obrazları özü seçir. Yəni oyunun içində olduğunu hiss etməsə də, televiziyadakı film qəhrəmanı kimi olmaq istəyir, atası kimi cəsarətli olub, pul qazanmaq istəyir və ya zarafatcıl.

Henri Berqson “Gülmə” əsərində deyir ki, tamaşaçı teatra ona görə gəlir ki, o baş verənlərdə özünün aliliyini və yaxud ən azı özünün axtarır.

Fikir versək, görərik ki, uşaq hər hansı iki personajını, oyuncağını müəyyən qurduğu süjetə caladığı zaman, hər iki tərəfin hərəkətlərini də özü yerinə yetirir və nəticədə elə özü anın sevincini yaşayır. “İndi” sözün etimoloji mənası isə xoşbəxtlikdir. Bu zaman uşağı qayğısız və xoşbəxt saymağımız heç də yalnışlıq deyilmiş. Hətta bir az da şişirdib, əlavə etmək olar ki, o nəinki aktyor(“faber”, yaradıcı), nəinki rol (“sapiens”, ağıllı) və nəinki tamaşaçı (psychologicus), hətta bunların üçünün bir anda halı və sevincidir. Dolayısıyla Homo Ludensdir, hadisənin özü, dualizmin “yox” halı, boşluğudur.

İslam dininin bir konsepsiyasını götürsək, bu nəticəyə gəlmək olar. Allah yaradıcı olaraq, Allahın 99 adı, onun obrazları olaraq və müşahidə edən. Belə ki, oynamaq üçün, oynayan, nəyi oynayan və baxanın olması vacibdir. Və bu üçlük bir-birindən ayrıla bilməz, bir bütövdür.

Ağrı və ya batud

Hardasa 16-18 yaşına çatanda isə aktyorda emosiyalar pik həddə çatır. O, bilmir kimi oynasın, necə etsin, bilmir hansı rolda özünü komfortlu hiss edir. Buna məncə oyun böhranı adı uyğundur. Həyatın postmodern anı... Mənaların dağıdıldığı, valideyn kimi, müəllim kimi "müqəddəs"lərin beyində mühakimə dövrü. Hər şey gəncin özü və ya ətrafının köməyilə bombardman olunur və oyun bitdiyi zaman nə əmələ gəlir? “Siz, arxada oturanlar, bəli, siz doğru təxmin etdiniz. Yeni oyun...” Daha fərqli, guya ki, daha düşünülmüş, yeni, idarə olunmaq üçün gəlincik sapları axtarılan oyun. Axtarış oyunu, azad olmaq, sevgi, hakimiyyət, şöhrət, təkəbbürlük, daha ağıllı görsənmək oyunu, hətta nə gizlədək, oyun oyunu. “Aha, kim mənə nə təklif edə bilər? Din - yox, çox ağırdır, təhsil - yox, darıxdırıcıdır, gözləmək - hmm..yox, daha nə? Sevgi - bax, bu yerinə düşər.” Və ya bunun kimi başqa oyun modelləri. Və öz əminliklə seçilmiş rolunu oynayan insanlar arasında daha qəliz beyin oyunları. Bu insan fenomeniylə, aktyor,rol, tamaşaçı əlaqəsiylə yaranan modellər bir-biri ilə toqquşur və böyük, daha maraqlı, baxdıqca göz doymayan teatr necə də əyləncəlidir, deyilmi ? Bilirsiz, əslində oynamaq elə də faciəli və qorxulu gəlməsin heç kimə. Bəziləri fikirləşə bilər ki, onda səmimi insan tipi yoxdur, əgər insan ağlayarkən belə oynayırıqsa. Elədir, biz ağlamağın özünü olmasa da, onun necəliyini oğurlamışıq. Amma kədərlənməyə və ya onun roluna girməyə dəyməz. Həyat özü bizdən bunu tələb edir. Bir fəlsəfi sual yadıma düşdü. "Niyə gəldin, biz onsuz da sənin dediyini edirdik?"

Səmimi olmaq isə özü bir obrazdır, o mərhələlərlə dəyişir. Daxilimizdəki fikirləri aşkara çıxardığımız qədər səmimiyik epiloqu lap yerinə düşdü. Bir situasiyanı analiz edək:

Kimsə hər hansı mübahisə zamanı sizə bir şillə vurur. O zaman sizin reaksiyanız necə ola bilər? Həmin an sizin beyniniz tərəfindən keçmişdə tanıdığınız və ya hər hansı proseslərə uyğun variantlar təklif olunur. Məsələn, peyğəmbər kimi bağışlamaq, dostunuz kimi cavabını vermək, hər hansı sarsıntını gücüylə ağlamaq, filan hadisəyə əsasən üzünüzü çevirib məkanı tərk etmək və s. O dəqiqə siz hər hansı paketlənmiş obrazı əyninizə keçirib o cür cavab verirsiz. Və yaxud tutaq ki, hirslə cavab vermək istədiyiniz an digər, bu reaksiyanı bloklayan,səmimi basdırmaq hissi buna imkan vermir. Bütün bunları nəzərə alıb hər hansı hadisəni digərindən daha səmimi adlandırmaq olarmı? Yoxsa səmimiyyətlərin iradəli seçimi desək daha doğrudur?

İnsanlar daima nəyinsə, çox vacib bir şeyin itirilməsini bütün vücuduyla, bədənin hər hissəciyiylə duyur, hiss edir. Çətin dəhlizləri keçən zaman bizim uşaqlığımız yaddan çıxır. Çünki, uşaqlıqda bütün tamaşaçıların, ətrafın, baxan boşluğun diqqəti onda idi, indisə o lazımsız fiqurdur. Onun fərdi tamaşasına heç kim gəlmir, biletlər pulsuz olsa da. İnsan ömür boyu əvvəlki vəziyyətinə qayıtmaq arzusuyla alışıb yanır. O, artist kimi söndü, potensialı azaldı və süni yaşamağa başladı. " Artistlik" eləməyə... Şöhrət hissi bunun təbii nəticəsidir. Ona görə yeni, unikal gənclik hər hərəkətini sosial şəbəkələrdə paylaşır. O, itirilmiş tamaşaçını istəyir və bunu qazanmadıqda çox üzülür. Amma anlamılıdır ki, içindəki çoxlu sayda, izafi pozitiv və neqativ personajıarı canlandırmalı və şüurlu tamaşa baş tutmalıdır. Heç bir sünilik yoxdur burda, biz postmodern eranı keçmişik və bunu ancaq biz anlaya bilərdik, buna görə də məsuliyyət daşıyırıq. SSRİ tərbiyəsi almış son nümayəndələr bir şəxsiyyət, obraz formalaşdırıb yaşayırdılar. İndisə "personality" faktdır artıq. O dəqiqə belədirsə, onda biz günahkar deyilik, sadəcə rolumuzu oynayırıq deməyə də tələsməyək. Killerlə də tamaşada üstünə göydən yağılmış rəngini oynayır . Yox, tam belə deyil. Axı, bir də özünü azadetmə oyunu var. Təmizlənmə, ruh gigyenası, ağıl analizi, doğru qidalanma, oxuma mədəniyyəti və s. kimi oyunlar var. Biz dedik axı, hər şey oyuna daxildir, istisnasız. Arzuladığımız üçün o şey yaxşıdır, ona görə hər şeyi istədiyimiz obrazı yükləyə bilərik.

İnsan özü -özünü necə fikirləşibsə, elə yaşayır. O, müəyyən bazayla yüklənmiş fikirləşdiyi, yediyi, içdiyi, topladığı kimidir. Yalnız belə, başqa heç cür. Təsəvvürdə, Tanrının emalatxanasında süjet yaranır və hamı onu oynamalıdır. İnsan öz fenomenini həyata keçirməyə can atır. Heyzinqanın dediyimi kimi, hər şeyi inkar edə bilərsiz, bu doğru olmaya da bilər, lakin oyunu inkar etmək doğru və mümkün deyil. Oyun danılmazdır! Anlayaraq aktyor olmaq daha gözəl və maraqlıdır. Təsəvvür edin ki, siz hansısa qəribə, xoşagəlməz vəziyyətə düşürsüz və epizoddan necəsə çıxış yolu tapandan sonra kimsə, zəhmli, qarınlı, üzündə tük bitməyən, qızıldişli bir adam sizi yaxınlaşıb deyir - " Yaxşı, əsəbləşmə, bu bir oyun idi ". Jak Le Qoff hesab edirdi ki, insanın xasiyyəti dəyişmir, dəyişən vərdişlərdir. O, dini və ateist yanaşmanı, yəni bioqrafik və arxeotip nəzəriyələri birləşdirərək hər şeyi ana bətninə bağlayırdı. O deyirdi ki, körpə ana bətnində ikən yaşadığı sıxıntıları, prosesləri üzərinə hopdurur və həyatda reaksiyaları ona uyğun nümayiş etdirir. Əvvəlcədən yazılmış süjet kimi... Hardasa bizim bu kontekstimizə uyğundur. Uşaqlığımızdakı təxəyyül heç vaxt qayıtmır bir də bizə. Biz daha çox rasionallaşır və hətta milyardlarla ulduzun hərəkətində bir məntiq tapmağa çalışırıq. Axı bizə həqiqətən elə gəlir ki, məna olmayan yerdə yoxuq və ya nəysə buna oxşar fikirlər.

Məntiq pərdəsini bir jalüz kimi geri çəksək isə hər şeyin bir sirr (maraq, qadağan olunmuş meyvə) olduğunu görmək mümkündür. Modern insanın nihilist hala düşməyinin ən mühüm səbəblərindən biri tez cavab almağa tələsməsidir. O, sual verir, amma məntiqli cavab doğrudan da yoxdur. Yalnız mübahisələr və minlərlə versiyalar. Amma müdriklərdən biri deyir ki, sual verən cavabın və özünün yetişməsini gözləməlidir. Biz ağacı kökündən dişləyib onun meyvəsini müəyyən edə bilmərik. Və eləcə də notu bilməsək, əlimizə skripka almağın bir əhəmiyyəti yoxdur. Həyatın mənası nədir sualı, sual verənin suala yüklədiyi enerjidən kök atmağa başlayır. O enerji formulu kainatdan lazımi " mineral"ları əldə edərək cavabı və bəlkə də bütün həyatını formalaşdırır. Cə ortaya yeni ideyalarla dolu personajlar çıxır. Bütün bu meqa və mikro oyunlar sözsüz ki, müəyyən qanunauyğunluqlarla əhatələnib. Hər oyunun öz qalibi və uduzanı olduğu kimi, teatr da yaxşı aktyorlar və çox süni, ya da hədsiz, cızığından çıxan maraqsız aktyorlar var. Elə aktyorlar var ssenaridən çıxmağa çalışır və özü də bilmədən başqa tamaşanın iştirakçısı olur, elələri var sıravi, epizodik, kütləvi səhnələrdə çəkilən aktyorlar olmaq istəyir. Biz dedik axı, oyun danılmazdır, biz yalnız oyun modellərini seçə bilərik, varlı olub cibə girmək, ya kasıb olub içimizi rahatlamaq və ya əksinə, belə sonsuz modellər mövcuddur. Teatr birdir, pyeslər isə çox. Əgər biz vərdişlərimizi dəyişib üzərimizə başqa obrazı keçirə biliriksə, demək özümüz deyilik, amma varıq, yaşayırıq, oynadıqca yaşayırıq. Uşaqlıq həyatımızda hadisələr nə qədər drammatik keçibsə, çox zaman üzərində atlanıb düşdüyümüz batud daha sərtləşir və bizi gələcəkdə daha parlaq, şüurlu aktyor edir. Daha sakit gənclik dövrünü yaşayanlar isə nisbətən düzxətli olurlar. Çünki onlar məsələn, ana qayğısından məhrum olmadıqları üçün heç vaxt “qurban” rolunu, özünü sevdirmək obrazını geyinməyə məcbur qalmamışdılar.

Müasir insanın ən böyük problemlərindən biri də budur: O, ətrafdakı reklamlara, informasiyalara, çoxşaxəli hücumlara məruz qalır, amma onlarla rəftarı üçün lazımi fəndləri yoxdur. Üstəlik ona necə yaşamağı, uşağı tərbiyə etməyi, nələri yeməyi, geyinməyi, hansı dərmanı qəbul etməyi diktə edirlər. Maraqlısı budur ki, bu “imla” tərzi hətta kinolara belə öz təsirini göstərib. Əvvəl insan özü ssenarist və eyni zamanda aktyor idi. Rejissorlar kinoindustriya zamanı ortaya çıxdılar. Bu çox təbii keçid mərhələsi idi, elə bütün ideyalar kimi. Bir ideya öz-özünü yeyir, tam tükətir və ya kənarın təsirilə, yeni forma və fikirlər üçün zəmin yaradır. Bu kağızın yanaraq külə çevriləməsinə bənzəyir. Enerji itmir, sadəcə formasını dəyişir. Bununla bağlı Budda deyirdi: Forma axtardığınız zaman boşluğu tapacaqsız, boşluq isə özü bir formadır.

Demçoq çıxışlarının birində vurğulayır ki, əgər Habbl teleskopunu insana yönəltsək və getdikcə yaxınlaşdırmağa başlasaq, onun necə böyüdüyünü, sonra piksellərlə yayıldığını, daha sonra hissəciklərə, atomlara bölündüyünü görəcəyik. Lap sonda isə boşluqdur, mənalı və ya mənasız. Insan boşluqdan hörülüb.

Sosial institutları mərhələlərlə keçən aktyorlar ancaq rolda sıxılıb qalıblar və şəhəri quranlara bu sərf edir. İnsanı bununla eyniləşdirmək olar: o uşaqlıq komplekslərindən bir obrazda sıxılıb qalıb və rəngarəngliyini, bir kədərli hadisə baş verərkən televiziya kanalı kimi çevrilməyi, hadisəylə üzləşməyi bacarmır. O, rollar səviyyəsindən enə bilmir. Necə ki, intihar edən insan, maaşı kəsən müdir öz obrazında sıxılıb qalır və bunu etmək məcburiyyəti kimi qəbul edir. Hətta binar mədəniyyətində, qanunlar epoxasında insanlar özlərinin yazdıqlarında çaşır və yadlarına salmaq üçün kağıza baxırlar. Və məlum olur qanunlar özlərini təkzib edir. Məsələn, deyiləndə ki, bütün kainat bir damlada yığışıb insanın üzərinə çökür və insan bütün bəşəriyyətlə dolur, ağzınızı büzməyin. Doğru ola bilər. Siz " Şouşenkdən qaçış " filminə baxarkən, oradakı Bruks obrazına görə yaman pis olmuşduz. Qəhər sizə hakim olub kefinizi yamanca korlamışdı. Sizcə bu hissiyat necə yaranır? Biz içimizdəki formalaşan Bruks obrazına pis olduq. Filmə baxdıqda, o yer bizdə həssaslaşdı və sanki beyinin çox-çox kiçilmiş o hissəsinə toxundular. Yoxsa ki, Bruks kimi uydurma personajın intiharı bizim nəyimizə lazım? Yenə barmağım qazın üzərində yansaydı, sizlə razılaşardım, belə yox. Heç kim heç yerimə toxunmayıb, məni inandıra bilməzsiz. Oyun zəncirlərindən azad olmağa və özünüdərkə çalışan insan isə çoxlarının fikrincə üsyankar və doğru yolda olandır. O insan roldan çıxıb artıq aktyor olmağa deyil ,rejissor olmağa çalışır. Yəni gözüylə yaratmaq, müşahidəylə iz qoyduğu yolu seyr etmək qabiliyyəti. Rejissor aktyordan bu inanılmaz qabiliyyətiylə seçilir. Belə görünür, roldan azad olub tamaşaçı enerjisini alaraq yaradıcı ampluasını alan ssenarini dəyişə bilərlər. Müxtəlif üsullarla, dua oyunu, ali din oyunları və ya ideologiya oyunu. Başqa alternativ yollar da var. Təklik fəndi bu yollara çıxış cığırını təşkil edir. Bütün stolüstü oyunlar da, doymaq bilməyən tamaşaçı ehtiyacından meydana gəldi. Pul qazanmaq və daha böyük meydanlarda rol almaq istəyi bizi manipulyasiya etmək, idarə etmək kimi hisslərə sahib olmağa təkan verdi. Lap ağzım sulandı, müxtəlif mədəniyyətlərdə yaranmış müxtəlif, proqnozlaşdırılmamış hadisələr, yaranan mədəniyyətlər. Bunların üzərinə də insan modelinin toqquşmadığı, bəlkə də toqquşduğu təbiət hadisələrini əlavə etsək..mmm...bu ki əsl delikatesdir.

Üçtəbəqəli yanaşma

Vadim Demçoqun transpersonal psixologiyaya aid dərslərində maraqlı bölgü diqqəti çəkəndir. Hardan baxırıqsa, fərq etməz, ətrafda baş verənləri anlama metodumuzu üç təbəqəyə, səviyyəyə bölmək olar. Bizə məlum olan 1-ci təbəqəyə konflikt, münaqişə adını verəcəm. Bu obrazların, tutaq ki, pozitiv və neqativ bir insanın bir-biri ilə münasibəti zamanı yaranan səhnədir. Yəni biz baxırıq və görürük ayrı-ayrılıqda iki və ya çoxlu, kəskin bir-birindən fərqlənən aktyorlar tamaşa oynayırlar. Ətraflarında yaranan energetik səviyyələrin toqquşması, dava-dalaş, sevgi, qucaqlaşma, düyün nöqtəsi, kuliminasiya. Əsl Dostoevski dramaturgiyası, barmaqlarını yalayarsan. Bunu beynimiz saniyədə daha çox impuls alarkən belə qəbul edir. Saniyədə təxminən 18-24 impuls. Bu proses yalnız rollar səviyyəsində baş tutur.

Zaman belə olan halda xəttidir. Yəni iki nəfər mübahisə və söhbət edəcək, görüş bitəcək. Misal üçün 1 saat ərzində. Bir nöqtəyə baxırıq, işdən yorğun gəlmişik, konsentrasiya və ya yuxu, beynimiz sakitləşir, rahatlaşır, saniyədə daha az impuls və 2-ci təbəqə, yarı-yuxu səviyyəsi. Birləşmə, iç-içə səviyyəsi. Yuxuda obrazlar daha həlim və yumşaq olurlar, bir-birilərinə bu dəfə dəyib qayıtmırlar, yayılırlar, birləşirlər. Sanki bərk haldan plazma halına keçirlər. Qonşumuz hamamda ikiqanadlı peyda olur, qıraqdan özünə baxa bilirsən, birdən İtaliyada, Venesiyada qayıqda sevgilinlə oturmusan. Bu hadisələr realda heç zaman baş verə bilməz. Bu oranın oyun modelinə uyğun deyil. İki əlaqəsi olmayan süjet qarışır və budur, daha geniş imkanlar, amma rejissoru yalnız beyindir və ya nəsə başqa anonim məfhum. O, obrazları özü seçəcək. Bax, sən, qırmızı gödəkçəli oğlan, bugün lüt olacaqsan və yuxuda olan oğlanın müəlliminə göz-qaş edəcəksən. Sən isə eskalatorda yuxarı qalxacaqsan, yekəpər dayı da səni tutub saxlayacaq, tərpənə bilməyəcəksən. Tanış gəlir? Agah olun, 2-ci, aktyor səviyyəsindəsiz. Zaman bu an incəsənət gücünə çevrilir. Yəni konflikt xəttindən çıxıb, təpədən məsələyə baxa bilirsən. İki nəfər, rol olaraq mübahisə edəcək, sən isə onları montaj edib situasiyanı dəyişə və ya uzada bilərsən. Və yaxud istənilən dövrün personajını canlandıra bilərsən, zamanları dəyişərək. Yəni zaman var, lakin o incəsənət halındadır, sıxılıb genişlənə bilər, onu kəsib-yapışdırmaq mümkündür.

Və çox uzatmayacam, 3-cü səviyyə yoxluq, boşluq səviyyəsi. Heç nə yadımızda deyil, zaman dayanıb sanki. Reallıqdan qopduq bir müddətlik. Tam yuxu anı – tamaşaçı halı.

Lakin maraqlıdır ki, siz yuxudan oyanan an, birbaşa rollar, konflikt səviyyəsinə düşürsüz. Və bir günlük dairə tamamlanır. Belə olan halda istənilən, çətin anlaşılan kodeksi, anlayışı üç halda təhlil etmək olar.

Sevgi varmı?

Rollar səviyyəsində - var.

Aktyor səviyyəsində - o incəsənət gücü kimidir.

Tamaşaçı səviyyəsində - o elə sevginin özüdür və ya yoxdur.

Tanrı,ədalət, məntiq və s. Bütün bunları üç nöqtənin yerinə qoyub bu sxemə tətbiq edərək cavab almaq mümkündür. Lakin yaşamla, tam hikmətiylə məhz fərd üçün anlaşılır.

Oyun səhnəsi var və istənilən tragik və ya gülməli vəziyyəti bir mexanizm üzü var.

Çox sərt və qulaqkəsici

İtalyan neyrobioloqu Cakomo Rissolatti ilk dəfə olaraq “güzgü” neyronları haqda məlumatlar əldə etmiş və qeydlər. təcrübələr aparmışdır. Nəticədə məlum olmuşdur ki, biz hər hansı bir insanın əlinin kəsildiyini görürüksə, onun beynində aktiv olan neyronlar, bizdə də aktiv olur. Yeganə fərq budur ki, fizioloji olaraq bizim əlimiz kəsilmir. Bu dəhşətli faktı necə oyunla eyniləşdirməyəsən axı?! Biz illüziya, xəyal olaraq deyil, həqiqətən hər şeyi olduğu kimi kopyalayırıq. Daun və autizm sindromlu uşaqlarda isə güzgü neyronları fəal olmadıqları üçün onlar insanların sevincini və ya kədəri anlaya və paylaşa bilmirlər. Buradan aydın olur ki, bir başqa platformada da oyunlar mövcuddur, kopyasız, çılpaq, “təbii”.

Bir maraqlı fikir var - " Gəlin, pislikləri yaxşılığa çevirməyi bacaraq, əks halda daha haradan yaxşılıq əldə etmək olar ki? Şərq fəlsəfəsində maraqlı bir səmt var ki, sanki həyat içi yarı-yarıya pislik və yaxşılıqla dolmuş diyirlənən şar kimidir. Daima müxtəlif formada bir-birini əvəzləyir. Yaxşı və pislik yalnız süjeti davamlı və müxtəlif etmək üçündür. Bu birmənalı olmasa da, olanı özü bildiyi kimi çevirəndir insan.Yəni bildiyi dildə tərcümə edən. Yaxşılıq və pislik daima əlaqədədir. Və hər zaman fikirlərin qarşısına məncə kəlməsi qoyub, alternativlərə imkan yaratmaq lazımdır. Ola bilər ki, başqa oyun modelləri sənin üçün xeyirli olsun və sən azad, müstəqil oyununu tapasan. Oynamağı bacaran əsl, yaxşı aktyor silahlanmış sayılır. Onunla ən sonda səmimi söhbətə başlamaq olar. Həyatın içində tam çarpışıb qurtarandan sonra. Ola bilər ki, müəyyən, bizə hələ ki, məlum olmayan qatda, zamansız "X" səviyyədə yaxşı, pis anlayışı itir və sıx əlaqədə olan yeni, qüsursuz oyun əmələ gəlir. Biz o zaman sərbəst, azad öz rolumuzu seçə bilərik. İndi isə nəticədə heç nə dəyişmir. Ümumi ahəng və mütləq balans olduğu kimidir.

Oyunçu olmaq üçün süni heç bir şey etməyə ehtiyac yoxdur, sadəcə oyun oynadığının, rol ifa etdiyinin fərqində olmaq lazımdır. Seçdiyin ideallar bu anlayışla pilləli yaşamdan, dərəcəli yaşama dönür. Yaşam minlərlə, sayı məlum olmayan rəqəmlərlə oyun modellərinin əlaqəsindən ibarətdir. Bunun nəticəsidir ki, biz müəyyən olunmuş və ya təsirsiz ötüşməmiş oyun ssenarisini canlandırmaqdayıq. Biz özümüzün yaratdığı çevrəni aşaraq orda mənanı və xoşbəxtliyi tapmalıyıq. Fərqi yoxdur hansı rolla, hansı üsulla pilləkanın başına çıxırsan. Əsas odur ordan ayağını pilləkandan götürüb boşluqda asılı qalasan. Orda asılaraq əriyib yox olanların dilindən çox sadə kəlmələr keçir. Onlar artıq oyun kənarındadırlar. Öz qurduqları oyun çevrəsinin xaricindədirlər. Bəlkə yeni oyun üçün. Səadət üçün ordadırlar.

Bir dəfə bir həyat ustasının sözləri məni əməlli-başlı dəli etmişdi. O, ağzına kimi dolu otaqda çömbəlib oturan insanlara gülümsəyərək səsləndi: - Bir düşünün, biz burada şirin söhbətimizə davam edərkən, kimsə eyvandan içəriyə bir bomba atdı və bu bomba partlayaraq hamımızı məhv etdi. Uşaqlı-qocalı hər kəs tikə-tikə ətrafa səpələndi. Bu çox dəhşətli mənzərədir, doğrudumu? Sonra bizi xəbərlərdə göstərdilər. Aman tanrım, bu nə vəhşilikdir deyə, hamı bağıracaq. Onlar haqlıdır. Bu yaman ağrılırdır və mərhətimizə, insanlığımıza ağır zərbədir. İndi isə bu süjetə bir pişiyin, ola bilər ki, bir dəlinin gözüylə və ya kvant eynəkləriylə baxaq. Bomba partlayır və biz nəyi müşahidə edirik? Ət-sümük, qan deyil, rəngarəng enerjilər havada rəqs edir, bir az gözlənilməzdir, amma necə də füsunkar. Feyerverktək, hər maddə bir-birini əvəzləyərək havada pərvaz edir. Zalda narazılıq bildirən səslər ara verən kimi, master əlavə etdi: - Bəşəriyyətdə baş verən haqsızlıqlar, faciələr, həqiqətən bizi narahat etməlidir. Və biz yaxşılıq uğrunda mübarizə aparmalıyıq. Çünki həyatın qanunları buna sövq edir. Amma sizə sadəcə başqa cür baxmağı təklif etdim. Baş verənlər sadəcə şəffaf ekrana düşən görüntü fotonlarıdır, nə qədər soyuqqanlı, qulaqkəsici səslənsə də. Həyata bu cür fəqli oyun baxışından baxdıqda, insan heç zaman uduzmaz. Bu cümlənin əvvəlini də "məncə" sözünü əlavə edirəm. Və insan yalnız ətrafdakıları tamaşaçı etməyi bacardıqda qalib gəlir. Oyunun yumoru elə burdadır. İnsanlar şənlənmək üçün bəhanə axtarırlar, bu da çox əyləncəlidir. Özünü daha çox tanıyan insan içindəki obrazları istədiyi vaxt aktivləşdirə bilər. Əgər yazılanlar sizi çaşdırsa, dərhal aktyor,rol, tamaşaçı adlı müqəddəs üçlüyə qayıdın. Mən yazıçı obrazıyla yazdım, siz oxucu obrazıyla hərəniz müxtəlif rəylər çıxardınız və nəticədə fikirlər karnaval. Nə labüddürsə, o da baş versin!

“Mən həyatam, yeni ideyalar axtarışında, insan obrazında özüm-özümlə oynayan həyat...”

(Fəlsəfi traktatdan parça)

XS
SM
MD
LG