Orxan Pamuk şeir yazmağın daşını niyə atdı?

Orxan Pamukun yeni çapdan çıxan “Mənzərədən parçalar” kitabından:
“Paris Review” dərgisinə müsahibəsi. Azərbaycan türkcəsinə II Qismət uyğunlaşdırdı.


Müsahibə verərkən nə hiss edirsiniz?

Bəzən gərgin hiss edirəm özümü, çünki bəzi mənasız suallara eyni mənasızlıqda cavablar verirəm.

Bu, Türk dilində ingilis dilində olduğu qədər olur. Türkcə pis danışıram və ağılsız cümlələr qururam.

Türkiyədə kitablarımdan çox müsahibələrim ucbatından hücuma məruz qaldım.

Türkiyədə siyasi polemistlər və köşə yazarları roman oxumazlar heç.

Kitablarınız Avropa və Amerikada ümumən müsbət qarşılandı. Bəs Türkiyədə nə cür tənqidi reaksiyayla qarşılaşdınız ?

Yaxşı, gözəl olan ilk illər artıq arxada qaldı.

Kitablarımı təzə nəşr etdirəndə məndən əvvəlki yazar nəsli səhnədən çəkilirdi, yeni yazar olduğum üçün yaxşı qarşılanırdım.

Öncəki yazar nəsli deyəndə kimləri nəzərdə tutursuz?

Sosial cavabdehlik hiss edən yazarlar, ədəbiyyatın əxlaq və siyasətə xidmət etdiyinə inanan yazarlar.

Bu yazarların üslubu yavan bir gerçəklik idi, eksperimental deyildi. Bir çox yoxsul ölkədə olduğu kimi , istedadlarını ölkələrinə xidmət etməyə çalışaraq xərclədilər.

Onlar kimi olmaq istəmirdim, çünki gəncliyimdə belə Folkner, Virciniya Vulf, Prust kimi yazarları bəyənirdim. Heç vaxt Steynbek və Qorkinin sosialist realizmi modelinə özənmədim.

60-70-ci illərdə istehsal olunan ədəbiyyatın modası keçirdi, buna görə də mən yeni nəslin romançısı olaraq yaxşı qarşılanmışdım.

90-cı illərin ortasından sonra romanlarım Türkiyədə heç kimin yuxusunda da görmədiyi rəqəmlərlə satılmağa başlayanda, xoş reaksiyalar bir anın içində kəsildi.

O nöqtədən sonra, tənqid obyekti kitablarımın içindəkilərdən daha çox reklam və satışla bağlıydı.

İndi isə təəssüf ki, çoxu beynəlxalq mətbuatda verdiyim müsahibələrdən maqqaşla alınan və türk mətbuatı tərəfindən məni əslində olduğumdan daha radikal və siyasi baxımdan daha qafasız göstərmək üçün utanmazca manipulə edilən, orasından-burasından hiyləgərcəsinə dəyişdirilən siyasi yorumlarım ucbatından pis bir şöhrətə sahibəm.

Yəni populyarlığınıza düşməncə bir təpki göstərilir ?

Mənim qənaətimcə bu, satış rəqəmlərimə və siyasi yorumlarıma verilmiş bir cəza növüdür.

Amma bunu sürəkli söyləmək istəmirəm, çünki müdafiəyə keçmişəm kimi görünə bilər.

Əsl böyük həqiqəti sizə yalnış təqdim etmiş ola bilərəm.

Harada yazırsız ?

Həmişə yatılan yerin və ya birlikdə olduğun adamla bölüşdüyünüz yerin yazdığınız yerdən ayrı olması gərəkdiyinə inandım.

Evə, yataq otağına aid gündəlik rituallar və ayrıntılar bir şəkildə fantaziyanı öldürür.

İçimdəki şeytanı öldürür.

Evcilləşmiş, əhliləşmiş gündəlik düzən xəyal gücünün işləmək üçün ehtiyac duyduğu ötəki dünyaya duyulan özləmi soldurur.

Buna görə də neçə ildi işləmək üçün evdən kənarda bir ofisim və ya kiçik bir yerim oldu. Həmişə ayrı evlərim oldu.

Amma 1986-cı ilin baharında bir ara bir semestrimi Nyu-yorkda keçirdim.

Evli tələbələrə ayrılmış bir evdə qalırdıq və yerimiz yoxuydu, buna görə də eyni məkanda həm yatmaq, həm də yazmaq məcburi olmuşdu.

Hər yer ailə həyatını xatırladan detallarla doluydu.

İşləməyə başlamamışdan öncə bu məni narahat edirdi.

Sonra səhərlər həyat yoldaşımla eynilə işə gedən biri kimi vidalaşmağa başladım.

Evdən çıxır, bir neçə küçəni gəzir, sonra ofisinə yeni gələn biri kimi yenə eyni evə qayıdırdım.

1994-cü ildə Cihangirdə Tarixi yarımadaya, Topkapı, Ayasofiya və Haliçin girişinə - Boğaza baxan bir ev tapdım.

Bəlkə də İstanbulun ən gözəl mənzərələrindən biridir bu. Yaşadığım yerə iyirmi beş dəqiqəlik yürüyüş məsafəsində.

Kitablarla doludu və iş stolumun üzü mənzərəyə baxır.

Orda hər gün orta hesabla on saat keçirdirəm.

Gündə on saat?

Hə, çox işləyirəm. Xoşum gəlir. İnsanlar işlək olduğumu deyirlər, bəlkə də bunda doğruluq payı da var.

Amma gördüyüm işi çox sevirəm.

Masamda oturmaq oyuncaqlarıyla oynayan bir uşaq kimi xoşuma gəlir.

Etdiyim təməldə iş, amma eyni zamanda oyun və əyləncədir.

Adaşınız və “Qar”ın təhkiyəçisi olan Orxan özünü hər gün eyni saatda işinin başına oturan bir katib olaraq ifadə edir.

Siz də yazmaq konusunda eyni intizama sahibsiniz?

“Qar”da Türkiyədə çox böyük etibarı və ənənəsi olan şairlərə baxanda romançının daha çox katibə bənzədilə bilinəcək təbiətindən danışmağa çalışmışam.

Şair olmaq populyar və hörmət edilən bir şeydir.

Bir çox Osmanlı padişahı və dövlət adamı şair idi. Amma bizim şairləri bugün anladığımız şəkildə yox.

Yüz illər boyunca şair olmaq özünü bir intellektual olaraq ortaya qoymağın yolu oldu.

Qədim şairlər şeirlərini divan deyilən formada toplayırdılar.

Hətta Osmanlı saray şeirinin adı divan şeiridir. Osmanlı dövlət adamlarının yarısının divanı var.

Bu, bir çox qaydası və ritualı olan, gəlişmiş və təhsilə söykənən bir ədəbiyyat formasıydı.

Son dərəcə ənənəvi, həm də son dərəcə təkrara söykənən formaydı.

Qərb düşüncəsi Türkiyəyə gəldikdən sonra bu miras, romantik və modern bir fikir olan ( həqiqət üçün yanıb qovrulan ) şair fikriylə birləşdirildi.

İki fikrin, biri ənənəvi, digəri romantik modernist şair düşüncəsinin birləşməsi, şairin Türkiyədəki etibarına daha da ağırlıq gətirdi.

Romançı isə əsasən səbriylə, yavaş-yavaş bir qarışqa kimi məsafə qət edən biridir.

Bir romançı bizə şeytani və romantik baxış bucağı ilə yox, daha çox səbriylə təsir edər.

Heç şeir yazmısınız ?

On səkkiz yaşımda şeir yazdım və çap olundu, amma sonra vaz keçdim.

Bununla əlaqəli açıqlamam isə , şairin Tanrının insanın qulağına fısıldadığı birisi olduğunu anlamam idi. Şeirin sizi ələ keçirməsi lazımdı.

Şeir yazmağı yoxladım, amma bir müddət sonra Tanrının mənim qulağıma bir şey fısıldamadığının fərqinə vardım. Buna üzüldüm və sonra bun xəyal etməyə çalışdım :

Tanrı mənim qulağıma fısıldasaydı nə deyərdi ? Son dərəcə həssaslıqla, yavaşca, bunu xəyal etməyə çalışaraq yazmağa başladım.

Bu isə düzyazıdır, quramadır.Yəni bir katip kimi çalışdım.

Bəzi başqa yazarlar bunu bir az təhqir kimi başa düşür. Amma mən bunu qəbul edirəm və bir katip kimi işləyirəm.

Düzyazının sizə zamanla daha asan gəlməyə başladığını demək olar?

Təəssüf ki, yox. Bəzən bir qəhrəmanımın otağa girməsi gərəkdiyini hiss edirəm və hələ onu otağa necə salacağımı bilmirəm.

Bəlkə özümə inamım artıb, amma ifrat inam da bəzən zərərlidir.

Çünki eksperiment etməməyiniz anlamına gəlir, qələminizin ucuna nə gəlirsə onu yazarsınız.

Son otuz ildir roman yazıram, buna görə yəqin bir az irəliləmişəm- deyirəm.

Yenə də bəzən əsla olmayacağını düşündüyüm bir nöqtədə çıxılmaza, tupikə dirənirəm. Hələ də ! Otuz ildən sonra.

Bir kitabın bölümlərə ayrılması mənim üçün çox önəmlidir.

Bir roman yazarkən, əgər bütün hekayəni öncədən bilirəmsə - ki çox vaxt bilirəm – kitabı bölümlərə ayırıram və hər bölümdə olmasını istədiyim şeylərin detallarını tərtib edirəm.

Mütləq şəkildə ilk bölümdən başlayıb sırayla yazmıram.

İlişəndə, tıxananda – ki bu mənim üçün qorxunc bir şey deyil – ürəyim hardan istəyir ordan yazmağa davam edirəm. Birinci bölümdən beşinci bölümə qədər yazıb, zövq almıramsa on beşinci bölümə tullanıb ordan davam edirəm.

Bütün kitabın planını başdan cızdığınızımı söyləmək istəyirsiniz?

Hər şeyi. Məsələn,“Mənim adım qırmızı”. Bu romanımda bir çox qəhrəman var, hər qəhrəmana müəyyən sayda bölüm ayırdım.

Yazanda bəzən xarakterlərdən biri “olmağa” davam etmək istəyirdim.

Buna görə də Şəkürənin bölümlərindən birini, məsələn 7-ci bölümü bitirəndə, yenə ona aid olan 11-ci bölümə keçirdim. Bir xarakterdən və ya şəxsiyyətdən digərinə sıçaramaq yorucu ola bilir.

Amma sonuncu bölümü həmişə ən sonda yazıram. Bu dəqiqdir. Romanın sonunun nə olacağını özümdən soruşmağı sevirəm.

Sonu ancaq bir nəfəsə yaza bilirəm. Sona doğru, bitirməmişdən öncə, dayanıb başdakı bölümləri təzədən yazıram.

İşləyəndə bir oxucunuz olurmu?

Yazdığımı həmişə həyatımı bölüşdüyüm adama oxuyuram.

Bu adam “ Daha çoxunu göstər “ , “ Mənə bugün nə etdiyini göstər” deyəndə hər zaman minnətdar oluram.

Bu təkcə ehtiyacım olan o yüngül təzyiqi yaratmaz, həm də ata-ananızın kürəyinizə əlini vurub “Afərin” deməsi kimidir.

Bəzən bu adam “ İncimə, bu dəfə məni qane etmədi “ deyir. Bu da yaxşıdır. Bu ritual mənim xoşuma gəlir.

Bu baxımından ağlıma həmişə örnək aldığım yazçılardan biri olan Toman Mann gəlir.

Bütün ailəsini, altı uşağını və həyat yoldaşını bir yerə yığar, topladığı ailəsinə oxuyarmış o gün yazdıqlarını. Bundan xoşum gəlir. Bir atanın ailəsinə nağıl danışması.

Cavanlıqda rəssam olmaq istəyirdiniz. Rəsmə duyduğunuz eşq nə zaman yerini yazmağa duyduğunuz eşqə verdi ?

Iyirmi iki-iyirmi üç yaşında. Yeddi yaşından bəri rəssam olmaq istəyirdim, ailəm də bunu qəbul etmişdi.

Hamısı mənim məşhur bir rəssam olacağımı düşünürdülər.

Amma sonra qafamın içində bir şey oldu – bir şurupun boşaldığının fərqinə vardım – və şəkil çəkməyi buraxıb ilk romanımı yazmağa başladım.

Bir şurupun boşaldığını ?

Şəkil çəkməyi atmağımın səbəblərini açıqlaya bilmirəm. Yaxın vaxtlarda “İstanbul” adında bir kitabım nəşr olunub.

Bu kitabın yarısı o ana qədərki həyat hekayəm, digər yarısı isə İstanbul haqqında bir esse və ya daha dəqiq desəm bir uşağın İstanbulu görüşüdür.

“İstanbul” kitabım mənzərələr, bir şəhərin kimyası haqqında düşünməklə bir uşağın şəhəri qavramasının və uşağın avtobioqrafiyasının birləşməsidir.

Kitabın sonuncu cümləsi belədir : “ Rəssam olmayacağam” – dedim. “Yazıçı olacağam mən”. Amma niyə belə dediyim açıqlanmır.

Fəqət kitabın hamısını oxumaq bir açıqlama ola bilər.

Ailəniz bu qərardan məmnun olmuşdu ?

Anam üzülmüşdü. Atam daha anlayışlı davranmışdı, çünki o da gəncliyində şair olmaq istəmiş, Valerini türk dilinə tərcümə etmiş, amma aid olduğu yüksək təbəqədə bunun olmayacağını hiss etmişdi.

Mən uşaq olanda xalam və başqaları atama hələ də Bodler deyib, onunla məzələnərdilər.

Ailəniz rəssam olmağınızı qəbul edib yazar olmağınıza etiraz etdi yəni?

Hə, çünki bütün zamanı rəssamlığa ayrmacağımı düşünürdülər. Ailə ənənəsi inşaat mühəndisliyi idi.

Babam böyük dəmiryolları inşa edərək böyük pullar qazanmış bir inşaat mühəndisiydi.

Əmilərim və atam bu pulu batırdılar, amma hamısı eyni mühəndislik məktəbinə, İstanbul Teknik Universitetinə getdilər.

Mənim də ora getməyimi gözləyirdilər və mən də “ Yaxşı, gedərəm”-dedim. Amma mən ailənin sənətçisi olduğum üçün fikirləri mənim memar olmağım idi. Bu hamını razı salan bir çözüm idi.

Buna görə o universitetə getdim, amma memarlıq təhsilinin ortasında birdən oranı buraxdım və roman yazmağa başladım.

Universiteti buraxmağa qərar verəndə ilk romanınız ağlınızda formalaşmışdı? Universiteti atma səbəbiniz buydu?

Xatırladığım qədəriylə, nə yazacağımı bilməmişdən öncə romançı olmaq istəmişdim. Hətta yazmağa başlayanda iki və ya üç yalnış başlanğıc da etdim.

Dəftərlərim hələ də durur. Amma altı ay sonra, sonunda “Cövdət bəy və oğulları” adıyla yayınlanacaq olan böyük bir roman projesinə başladım.

Bu kitap ingilis dilinə çevrilməyib.

Əsasən bir ailə hekayəsidi, “Forsaytlar haqqında saqa” və ya Tomas Mannın “Buddenbruklar”ı kimi.

Bitirəndən az sonra bu qədər modası keçmiş bir şey, bir 19-cu əsr romanı yazmağın peşmanlığını duymağa başladım.

Bu kitabı yazmaqdan peşman idim, çünki 25-26 yaşımda modern bir yazar olmalıyam fikrini özümə yeritməyə başlamışdım.

Roman mənim 30 yaşım olanda nəşr olundu və o vaxtlar artıq yazdıqlarım daha çox eksperimental hala gəlmişdi.

Modern, eksperimental deyəndə ağlınızda bir model var idi?

Bu nöqtədə mənim üçün artıq böyük yazıçılar Tolstoy, Dostoyevski, Stendal və ya Tomas Mann deyildi.

Qəhrəmanlarım Virciniya Vulf və Folkner idi. Bugün bu siyahıya Prust və Nabokovu da əlavə edərdim.

“Yeni həyat”ın ilk cümləsi , “ Bir gün bir kitab oxudum və bütün həyatım dəyişdi “. Sizin üzərinizdə bu təsiri yaradan bir kitab olubmu ?

20 və ya 22 yaşında olanda “Səs-küy və qəzəb “ mənim üçün çox önəmliydi. Penguin nəşrinin bir nüsxəsini aldım.

Başa düşülməsi çətin idi, özəlliklə mənim zəif ingilis dili bilgimlə.

Amma kitabın şahanə bir türkcə çevirisi vardı, mən də türkcəsiylə ingiliscəsini birlikdə masaya qoyar, birindən yarım paraqraf oxyub sonra o birinə keçərdim.

O kitab məndə bir iz qoydu.

Qalığı isə formalaşdırdığım səs oldu. Qısa zaman sonra birinci şəxsdə yazmağa başladım.

Üçüncü şəxsin dilindən yazmaqdansa əsasən kiminsə kimliyinə bürünməyi sevirəm.

İlk romanınızı nəşr etdirməyinizin illər çəkdiyini deyirsiniz.

20-li yaşlarda ədəbiyyatdan dünyasından heç dostum yoxuydu.

İstanbuldakı ədəbiyyat qruplarından hər hansı birinin üzvü deyildim.

İlk kitabımı nəşr etdirməyin yeganə yolu kitabı Türkiyədəki nəşr olunmamış romanlar üçün olan yarışmalardan birinə göndərmək idi.

Mən də bunu etdim və mükafatı qazandım, roman böyük, yaxşı bir yayımcı tərəfindən nəşr oluncaqdı.

O dönəmdə Türkiyənin iqtisadiyyatı pis gündəydi. Mənə, “ Hə, müqavilə bağlayacağıq”, dedilər, amma romanın nəşrini ertələdilər.

Ikinci romanınızda işlər daha asan – daha sürətli – getdimi?

Ikinci kitab siyasi bir kitab idi. Propaqanda yox. İlk kitabın çıxmasını gözləyənd yazmağa başlamışdım.

Hələ bitməmiş həmin kitaba iki il yarım vaxt sərf etmişdim. Birdən, bir gecə hərbi çevriliş oldu. 1980-ci il.

Ertəsi gün, ilk kitabın, “Cövdət bəy” kitabının naşiri müqaviləmiz olmasına baxmayaraq kitabı nəşr edə bilməyəcəyini dedi.

İkinci kitabımı – siyasi olanı – o gün bitirsəm də 5-6 il həmin kitabı nəşr etdirə bilməyəcəyimi, çünki ordunun buna icazə verməyəcəyini anladım. Beləcə çox çətin vəziyyətdə qaldım.

Hələ nəşr edəcəyim bir kitabım yoxuydu. İyirmi iki yaşımdan etibarən “romançı olacağam”- deyib yeddi il Türkiyədə bir şey çap etdirmək ümidiylə yazmışdım... nəticə sıfır idi.

İndi təxminən 30 yaşındayam və heç bir şey çap etdirmək ümidim yoxdu deyə düşünürdüm.

O bitməmiş siyasi romanın 250 səhifəsi hələ çəkməcələrimdən birindədi.

Hərbi çevrilişdən sonra depresiyaya girməmək üçün üçüncü bir kitaba başladım – sizin də haqqında danışdığınız kitaba, “Səssiz evə”.

1982-ci ildə ilk kitabım nəşr olunanda bu kitabı yazırdım. “Cövdət bəy” yaxşı qarşılandı, bu da yazdığım kitabı çap etdirə biləcəyəm demək idi.

Buna görə də yazdığım 3-cü kitab çap olunan ikinci kitabım oldu.

Kitabınızın hərbi rejim vaxtı çap olunmasını əngəlləyən nə idi ?

Qəhrəmanlar yüksək sinifdən marksistlər idi.

Valideynləri yazlıq istirahətə gedəndə onlar da böyük və geniş zəngin evlərində marksist olmağın,syankar olmağın, öfkənin ləzzətini alırdılar.

Mübahisə edib bir-birini qısqanan, sui-qəsd edib baş naziri öldürmək planları quran gənclər.

Varlı inqibalçı bir çevrə yəni?

Ifrat radikal, amma zəngin insanlaın vərdişlərinə sahib yüksək təbəqədən olan gənclər. Əxlaqi bir hökm vermirdim.

Əksinə, bir nöqtədən baxanda öz gəncliyimizi romantizə edirdim. Baş nazirə bomba atmaq fikri romanı yasaqlatmağa yetərdi.

Buna görə də kitabı bitirə bilmədim.

Təbii ki, kitabı yazarkən dəyişirsiniz. Eyni şəxsiyyətə bürünə bilməyən hala gəlirsiniz.

Əvvəlki kimi davam edə bilmirsiniz. Bir yazarın hər kitab inkişafın bir dönəmini təmsil edər.

Bir yazarın kitablarını ruhi inkişafın məsafəni göstərən yol nişanlarına bənzətmək olar.

Buna görə geri dönə bilməzsiniz. Romanın qafanızdakı elastikliyi öldüktdən sonra onu təzədən hərəkətə gətirmək qeyri-mümkündür.

Fikirləri yoxlayarkən romanınızın formasına necə qərar verirsiniz ? Bir işarəylə, ilk cümlə ilə başlayırsınız?

Sabit bir formul yoxdu. Amma eyni formada iki roman yazmamaq konusunda qərarlıyam.

Hər şeyi dəyişdirməyə çalışıram.

Buna görə də bir çox oxucu mənə “bu romanınızı çox sevdim,hayıf ki, o cür ayrı roman yazmamısınız “ və ya “bu romanınızı oxuyana qədər heç bir romanınız xoşuma gəlməmişdi “ kimi şeylər deyirlər.

Özəlliklə “Qara kitab”la bağlı bu sözləri çox eşitdim.

Sözün düzü bunları eşitməkdən ləzzət alıram. Forma və üslubla,dil,atmosfer və qəhrəmanla eksperimentlərə girişmək , hər kitabı başqa cür düşünmək, həm əyləncəli, həm də çözülməsi gərəkən zehni bir problemdi.

Bir kitabın mövzusu çeşidli qaynaqlardan gələ bilər. “Mənim adım qırmızı”da rəssam olma arzum haqqında yazmaq istəyirdim.

Yalnış bir başlanğıc etdim. Tək bir rəssama mərkəzləşən monoqrafik bir roman yazmağa başladım.

Sonra bu rəssamı, birlikdə eyni atelyedə işləyən bir çox rəssama çevirdim.

Baxış bucağı dəyişdi, çünki indi danışan başq rəssamlar da oldu.

Əvvəlcə indiki dövrdə yaşayan bir rəssam haqqında yazmaq istəyirdim, amma sonra bu rəssamın çox “ikinci əl” , qərbdən çox təsirlənmiş olacağını düşündüm.

Buna görə miniatür rəssamları haqqında yazmaq üçün tarixə, keçmişə getdim. Konumu bax belə tapdım.

Bəzi mövzular müəyyən forma yenilikləri və ya anlatım texnikası istəyir.

Məsələn, bir şey görürsən, bir film baxırsan, qəzetdə bir məqalə oxuyursan, sonra da kartofu və ya bir ağacı, bir iti danışdıracağam deyə düşünürsən.

Sonra da “Əla, bunu əvvəllər heç kim etməyib” deyirsən öz-özünə.

Bəzi şeyləri isə illərlə düşünməyə davam edirəm.

Bəzi fikirlər ağlıma gəlir və bunları yaxın dostlarıma deyirəm.

Yaza biləcəyim romanlarla əlaqədar çoxlu dəftər tuturam. Bəzən o romanları yazmaram, amma bir dəftəri açıb qeydlər etməyə başlamışamsa, bu, o romanı bir gün yazacağıma inanıram deməkdir.

Bir romanı bitirirkən içimdən bu projelərdən birini yazmaq keçə bilər. Biri bitdikdən iki ay sonra digərini yazmağa başlayaram.

Bir çox romançı bitməmiş romanı əsla dartışmaz. Siz də yazmaqda olduğunuz romanı gizli tutursunuz?

Mövzunu əsla müzakirə etmərəm. Rəsmi məclislərdə nə yazdığım soruşulanda tək cümləlik hazır bir cavabım var : çağdaş Türkiyədə baş verən bir hadisədi, kimi...

Çox az adama - yalnız mənə zərər verməyəcəklərini bilirəmsə - düzünü deyirəm. Baş vuracağım hiylələrdən danışıram amma.

Məsələn bir buludu danışdıracağımı deyirəm. İnsanların reaksiyalarını görmək xoşuma gəlir.

Çoçuksu bir şey bu. “İstanbul”u yazanda bunu çox etdim. Zehnim çox vaxt oyun sevən, atasına nə qədər ağıllı olduğunu göstərməyə çalışan balaca bir uşaq kimi davranır.

Hiylə sözünün neqativ assosasiyası var.

Hiləylə, bir kəşflə başlarsınız, amma bu hiylənin, bu kəşfin ədəbi və əxlaqi ciddiyətinə inansanız çabanız axırda ciddi ədəbi yeniliyə çevrilə bilər. Ədəbi bir manifest halına gəlir.

Tənqidçilər romanlarımızı çox vaxt postmodern olaraq qiymətləndirir. Ancaq mənə elə gəlir ki, nəql etmə oyunlarınızı daha çox ənənədən alırsınız.

Məsələn, “Min bir gecə nağılları” və şərq ənənəsinin digər klassik mətnlərindən alıntılar edirsiniz.

Borxes və Kalvinonu əvvəllər oxumuşdum , amma bu “postmodern” təmayül məndə “Qara kitab”la başladı.

1985-ci ildə həyat yoldaşımla ABŞ-a getdim və orada ilk dəfə amerikan kültürünün zənginliyi ilə qarşılaşdım.

Yazar olaraq özünü təsdiq etməyə çalışan, şərqdən gələn bir türk olaraq inamım sarsıldı.

Buna görə geri çəkildim, “köklər”imə geri qayıtdım.

Mənim ədəbi nəslimin modern bir beynəlxalq ədəbiyyat icad etməsinin gərəkliliyini anladım.

Borxes və Kalvino məni azadlaşdırdı.

Ənənəvi İslam ədəbiyyatının o qədər reaksiya doğuran və o qədər siyasi assosasiyaları vardı ki,mühafizəkarlar tərəfindən elə köhnə dəbli üsullarla və ağılsızca istifadə olunurdu ki, bu materialla əsla heç nə edə bilməyəcəyimi düşünürdüm.

Ancaq Amerikaya gedəndən sonra o materialı Kalvino və ya Borxes tərzində bir zehni çərçivəylə təzədən işləyə biləcəyimi düşündüm. İslam ədəbiyyatını oyun, hiylə və məsəl xəzinəsindən faydalanmaq üçün işə dini və ədəbi assosasiyalar arasında güclü bir ayrım nəzərdə tutaraq başlamalıydım.

Türkiyənin inkişaf etmiş, son dərəcə incəlmiş bir bəzək-düzəkçi ədəbiyyat ənənəsi vardı. Amma sosial anlamda siyasi olaraq, kültürəl olaraq asılı yazarlar ədəbiyyatımızın yenilikçi içliyini boşaltmışdılar.

Çeşidli şifahi hekayə danışma ənənələrində - Çin, Hind, İran – təkrar edilən bir çox alleqoriya var.

Bunlardan hadisələri indiki İstanbulda baş verən bir romanda istifadə etmək qərarına gəldim.

Bu bir eksperiment idi - hər şeyi , dadaist kollaj kimi bir araya gətirmək. “Qara kitab”da bu xüsusiyyət var.

Bəzən bütün bu qaynaqlar qovuşur və yeni bir şey ortaya çıxar.

Bütün bu hekayələri İstanbulda olacaq şəkildə , bir detektiv düyünü əlavə edərək yenidən yazdım və ortaya “Qara kitab” çıxdı. Mənbəyində (Amerikada) postmodern kültürün gücü və mənim ciddi bir eksperimental yazar olmaq arzum vardı.

Türkiyənin sorunları haqqında sosial bir yaza bilməzdim – bu sorunların romanlarda yazılması ədəbi olaraq məni hürküdürdü.

Buna görə də başqa bir şey yoxlamalıydım.

Ədəbiyyat yoluyla sosial tənqidlə məşğul olmaq heç sizin ilginizi çəkibmi ?

Yox. Məndən əvvəlki nəslin romançılarına təpki göstərirdim, özəlliklə 80-ci illərdə.

Onlara hörmətimi qoruyaraq fikrimi ifadə etməyə çalışım : konuları olduqca əsəbiydi, yanaşmaları da çox dar düşüncəliydi.

“Qara kitab”dan öncəsinə qayıdaq. “Bəyaz qala”nı yazarkən ilham mənbəyinz nəydi ?

Digər bütün kitablarınızda təkrarlanan bir temanı ilk dəfə bu kitabda istifadə etmisiniz – başqasının kimliyinə bürünmə.

Bu bir başqasına dönüşmə fikri sizcə əsərlərinizdə niyə qədər tez-tez ortaya çıxır?

Bu çox şəxsi bir şeydi. Məndən ancaq 18 ay böyük, son dərəc rəqabətcil bir qardaşım var. Bir bucaqdan baxanda qardaşım mənim atam idi – təbir caizdirsə. Freydist atam.

O mənim ötəki mənliyim, avtoritetin simvolu halına gəldi.

Digər tərəfdən, rəqabətə söykənən, qardaşca bir yoldaşlığımız da var.

Çox qarışıq bir ilişkidir. “İstanbul”da bu konunu uzun-uzun yazdım.

Mən tipik bir türk oğlan uşağıydım, yaxşı futbol oynayan, hər cür oyun və yarışmaya həvəsli.

O isə məktəbdə çox yaxşı oxuyurdu, məndən çox yaxşıydı. Onu qısqanırdım və o da məni qısqanırdı.

O məntiqli və məsuliyyətli idi. Böyüklərimizin özlərinə tay tutduqları böyük qardaş idi. Mən oyunlarla maraqlanarkən, o qaydalarla maraqlanırdı.

Həmişə rəqabət içindəydik. Mən də onun kimi olmaq istəyirdim.Bu bir model çevrildi.

Həsəd aparma, qısqanclıq – bunlar mənim çox dərindən hiss etdiyim temalardı.

Qardaşımın gücündən və uğurundan nə qədər təsirlənmiş ola biləcəyim məni həmişə narahat edir.

Bu ruhumun təməl bir parçasıdır. Bunun fərqindəyəm, bu neqativ və ya qarışıq duyğulara qapılmaq yox, bunları anlamaq istəyirəm. Pis olduğunu bildiyim hisslərlə mədəni bir adam qətiyyəti ilə savaşıram. Qısqanclığın qurbanı olduğumu demirəm.

Lakin bu həmişə öhdəsindən gəlməyə çalışdığım sinir ucları qalaktikasıdı. Bu, əlbəttə bəzən bütün hekayələrimin konusu halına da gəlir.

Məsələn, “Bəyaz qala”da iki əsas personaj arasındakı az qala sado-mazoxist ilişki, mənim qardaşıma olan münasibətimə söykənir məncə.

Digər tərəfdən, bu başqasının kimliyinə bürünmə teması Türkiyənin qərb kültürü qarşısındakı dəydədüşərliliyində də əksini tapır. “Bəyaz qala”nı yazdıqdan sonra bu qısqanclığın – başqasından təsirlənmə əndişəsinin – Türkiyənin qərb baxanda hazırkı statusuna da bənzədiyini gördüm.

Bildiyiniz məsələdi – qərbli olmağa cəhd etmək, sonra da yetərincə həqiqi olmamaqla suçlanmaq. Avropanın ruhunu tutmağa çalışmaq, sonra da bu təqlidçi stimuldan suçluluq duymaq.

Bu ikiliklər Türklərin çoxunda var. Bu ruhi halların eniş-yoxuşları bir-biriylə rəqabət içindəki qardaşların ilişkisini xatırladır.

Türkiyə sizcə şərq -qərb arasında gedib-gələn sürəkli cəbhələşməsinin barışcıl bir şəkildə çözüləcəyi nöqtəyə gələ biləcəkmi?

Mən optimistəm. Türkiyə iki ruhu olduğu üçün, iki kültürə aid olduğu üçün əndişələnməməlidir. Şizofreniya insanı ağıllandırır.

Reallıqla əlaqənizi itirə bilərsiniz – mən bir romançıyam, buna görə bunun o qədər də pis bir şey olduğunu düşünmürəm. Amma şizofreniyanız sizi əndişələndirməməlidir.

Əgər bir tərəfinizin digər tərəfinizi öldürəcəyi sizi çox qorxudursa, axırda bir ruhla tək qalarsınız. Bu, xəstəliyin özündən də pisdir. Mənim düşüncəm budur.

Bu düşüncəni Türk siyasəti içində, ölkənin tək və tutarlı bir ruhu olmasını gərəkdiyini – ya şərqə, ya qərbə, ya da milliyətçi olması gərəkdiyini – müdafiə edən türk siyasətçiləri arasında yaymağa çalışıram.

Bu təkə meylli görüşü tənqid edirəm.

Bu Türkiyədə necə qarşılanır?

Demokratik, liberal bir Türkiyə fikri yayıldıqca düşüncələrimdə tək olmadığımı görürəm. Türkiyə “Avropa birliyinə” ancaq bu baxışla qatıla bilər.

Bu milliyətçiliklə savaşmağın, “Bizə” qarşı “ötəkilər” ritorikasına qarşı savaşamağın bir yoludur.

Amma yenə də “İstanbul”da şəhəri romantizə etmə formanızda elə bil Osmanlı imperiyasının yox olmasının yasını saxlayırsınız.

Osmanlı imperiyasının yasını saxlamıram. Mən bir qərbpərəstəm.Qərbləşmə sürəcinin gerçəkləşmiş olmasından məmnunam.

İdarəçi seçkinlərin – yəni həm bürokratiyanın, həm də yeni zəngin təbəqənin – qərbləşməni qavramalarındakı məhdudluğu isə tənqid edirəm.

Öz simvolları və rituallarının içində beynəlxal bir kültür yaratmaq üçün gərəkli olan özünəinam əfsus ki, çoxunda yoxdur.

Şərq və qərbin organik birləşməsi olacaq bir İstanbul kültürü yaratmaq üçün çabalamadılar, sadəcə qərbli və şərqli şeyləri yan-yana qoydular.

Güclü yerli Osmanlı kültürü əlbəttə varıydı, amma azar-azar əriyib gedirdi. Edilməsi gərəkən şərqli keçmiş və qərbli indiki zamanın birləşməsi – təqlidi yox – olacaq güclü bir yerli kültür yaratmaq.

Mən də bəziləri kimi belə bir şeyi kitablarımda etməyə çalışıram.

Yeni nəsillər ehtimal ki, bunu bacaracaq və “Avropa birliyinə” girmək türk kimliyini yox etməyib, yetkinləşməsinə rəvac verəcək və bizə yeni bir kültür yaradacaq , daha çox özgürlük və özünəinam verəcək.

Qərbi kor-koranə təqlid etmək və ya qədim ölü Osmanlı kültürünü kor-koranə təqlid etmək çözüm deyil.

Bunlarla bir şey etmək və birindən o birinə daha çox aid olmaqdan əndişə duymamaq lazımdır.

Ancaq “İstanbul”da öz şəhəriniz üzərində gəzişən yabancı, qərbli baxışla eyniləşirsiz elə bil.

Amma qərbliləşmiş bir türk intellektualın niyə qərbli baxışla eyniləşəbildiyini də açıqlayıram – İstanbulun formalaşması qərblə eyniləşmə mərhələsidir.

Həmişə bu ikilik var, şərq öfkəsiylə də asanca eyniləşə bilərsiniz.

Hamı bəzən bir az şərqli, bir az da qərblidir – hətta ikisinin birləşməsidir. Edvard Saidin “Oryantalizm” kitabını, düşüncələrini sevirəm.

Amma unutmayaq ki, Türkiyə heç vaxt müstəmləkə olmadı. Qərbli türkü, ərəbi və ya hindi aşağıladığı kimi aşağılamadı.

İstanbul sadəcə iki il işğal altında qaldı və düşman gəmiləri gəldikləri kimi getdilər, buna görə də bu, ulusun ruhunda dərin bir yara-iz buraxmadı.

Dərin iz buraxan Osmanlı imperiyasının itkisi oldu, bunun üçün də məndə o narahatçılıq, qərblilərin mənə yuxarıdan aşağı baxdığı hissi yoxdur.

Ancaq Cumhuriyyətin qurulmasından sonra bir növ küsgünlük əmələ gəldi. Çünki dövlət, bizlər qərbliləşmək istəyirdik, amma bu asan deyildi.

Bu çətinlik üzərində durmamız gərəkən və mənim də bəzən hiss edə bildiyim bir kültürəl aşağılanma hissi yaratdı.

Digər tərəfdən, bu yara izləri 200 il işğal altında qalan, müstəmləkələşdirilən ölkələrinki qədər dərin deyil.

Türklər əsla qərb güclərinin boyundurğu altına girmədilər. Türklərə zərər verən təzyiq öz-özlərinə etdiyi təzyiq idi. Öz tariximizi özümüz sildik, bunun yaxşı olacağını düşündük.

Bu təzyiqdə bir küskünlük hissi var. Amma bu öz–özünə yaradılan qərbləşmə izolasiyanı da özüylə gətirdi. Hindlər onları əzənlərlə üz-üzə yaşadılar.

Türklər isə həsəd apardıqları qərb dünyasından qəribə bir formada izolyasiya olunmuşdular.

1950-ci illərdə, hətta 1960-cı illərdə bir yabancı İstanbul “Hilton” otelində qalmağa gələndə bu bütün qəzetlərdə xəbər olurdu.

Ədəbiyyat klassiklərinə nə qədər inanırsınız? Qərb kanonlarından söhbət getdiyini eşitdik, yaxşı bəs qərbdən olmayan kanonlar?

Bəli, başqa bir klassiklər komandası, amerikalıların kanon dediyi şey var.

Kəşf edilməsi, inkişaf etdirilməsi, paylaşılması, tənqid edilməsi və sonra qəbul edilməsi lazımdır. İndi şərq klassikləri dediklərimiz bir xarabalıq halındadı.

O ehtişamlı mətnlər hər yerdədi, amma onları bir yerə toplayacaq iradə yoxdur.

İran klassiklərindən, hind,çin, yapon mətnlərinə qədər, bütün bu mətnlərin tənqidi bir dəyərləndirməyə ehtiyacı var.

İndi kanonun, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin nə olduğu qərarı qərb alimlərinin əlindədi. Yayımın və əlaqənin mərkəzi avropadır.

Roman son dərəcə qərbə aid kültürəl biçimdir. Şərq ənənəsində bir yeri varmı?

Epik formadan ayrılmış biçimiylə modern roman təməldə şərqdə olamyan bir şeydir.

Çünki romançı bir icmaya aid olmayan, icmanın əsas hisslərini bölüşməyən, təcrübə etdiyindən fərqli bir kültürlə düşünən və hökmdə bulunan adamdır.

Aid olduğu icmadan başqa bir bilincə sahib olduğu anda çöldədir, təkdir.

Mətninin zənginliyi də həm dışarıda olanın, həm də içəridə olan müşahidəçinin baxışından gəlir.

Bir dəfə dünyaya bu şəkildə baxmaq və dünya haqqında bu cür yazmaq vərdişini formalaşdırdıqdan sonra, özümüzü icmadan ayırmağı arzulayırsınız. “Qar”da haqqında düşündüyüm model buydu.

“Qar” indiyə ədər yayınlananlar arasında ən siyasi kitabınızdı. Bu kitabı necə planlaşdırdınız?

1990-ların ortasında, Türkiyədə məşhur olmağa başlayanda, Kürd partizanlara qarşı savaşın şiddətləndiyi dönəmdə, köhnə nəslin solçu və özgürlükçü aydınlarıyla eyni fikirdəydim.

Onlar da ərizələr imzalamağımı, kitablarımla əlaqəsi olmayan siyasi şeylər etməyimi istəyirdilər.

Az keçməmiş qurulmuş düzən şəxsiyyətimə aid qara bir kampaniyaya başlayanda öfkələndim.

Bir müddət sonra öz ruhi tərəddüdlərimi incələdiyim siyasi bir roman yazsam necə olar deyə özümə sual verdim.

Roman sənətinə inanırdım. Mənim kimi imkanı pis olmayan bir adam belə Türkiyənin dərin dərdlərini, yoxsulluğu siyasi sorunları roman yazaraq ifadə edə bilər.

O zaman özümə dedim ki, siyasi bir roman yazacağam. “Mənim adım qırmızı” bitirən kimi bu kitabı yazmağa başladım.

Niyə romanınızın məkanı olaraq Qarsı seçdiniz?

Qars Türkiyənin ən soyuq şəhərlərindən biridir və ən yoxsul şəhəridir.

80-ci illərin əvvəlində “Milliyət” qəzeti ön səhisənin tamamını Qarsdakı yoxsulluğa ayırmışdı.

Kimsə bütün təxminən bir milyon dollara ala biləcəyimizi hesablamışdı.

Mənora getmək istəyəndə qarışıq bir siyasi vəziyyət varıydı. Şəhərin çevrəsindəki əhalinin çoxu kürddür, amma şəhər mərkəzi kürdlər, Azərbaycandan gələnlər , türklər və digər bir çox çeşid insandan əmələ gəlib.

Bir zamanlar ruslar və almanlar da varmış. Dini fərqlər də söz konusu – şiə və sünni.

Türk hökümətinin kerd gerillalarla savaşı o qədər şiddtliydi ki, tursit olaraq getmək imkansız idi.

Ora adi bir romançı olaraq gedə bilməyəcəyimdən əmin idim, buna görə də əlaqədə olduğum bir qəzətin ( Sabah) yazı işləri müdüründən bölgəni ziyarət etmək üçün bir media kartı istədim. “Sabah” qəzetində o ara köşə yazarı olmağımı istəmişdilər.

Bir Qars reportajı hazırlayım – dedim. Qəzetdəkilər Qarsa gəldiyimi bildirmək üçün meri və polis rəisinə əng vurub xəbərdarlıq etdilər.

Şəhərə gələn kimi məni küçədə nəzarətə almısanlar deyə meri ziyarət etdim və polis müdürünün əlini sıxdım.

Üstəlik mənim varlığımdan xəbərsiz olmayan bəzi polislər məni küçədə olanda tutdular.Çox güman ki, işgəncə etmək istəyirdilər.

Meri tanıyıram, müdürü tanıyıram deyən kimi buraxdılar...

Şübhəli bir adamıydım, amma romançı olduğum üçün yox, şəhərə kənardan gəldiyim üçün.

Çünki Türkiyə teorik olaraq azad bir ölkə olsa da, 1999-cu ilə qədər əyalətdə hər yabancı şübhəliydi. Bugün hər şeyin bir az daha asan olduğunu umaq.

Kitabdakı bir çox adamın və yerin həyatda qarşılığı var. Məsələn, tirajı iki yüz əlli olan bölgə qəzeti realdır.

Qarsa bir kamera ilə getdim. Hər şeyi çəkib İstanbula qayıdanda dostlarıma göstərirdim. Hamı bu işə hədsiz baş qoşduğumu düşünürdü. Başqa gerçək olaylar da var.

Məsələn, balaca bir qəzetin yazı işləri müdirinin Kaya öncəki gün etdiklərini danışdığı və Kanın ona bunları necə bildiyini soruşduğu, yazı işləri müdirinin də polisin radiotelefona qulaq asdığını ona açıqladığı səhnə də başıma gəlib.

Polisin Kanı sürəkli təqib etdiyinin ortaya çıxdığı söhbət.

Ka kimi məni də Qarsda təqib edirdilər, amma qorxuducu deyildi.

Yerli televiziyanın ana xəbərinin aparıcısı məni proqramına çıxardıb “Məşhur yazarımız “Sabah” qəzetinə şəhərimiz haqqında bir reportaj hazırlayır “ –dedi.

Bu çox önəmli bir şey idi. Bələdiyyə seçimləri yaxınlaşırdı, buna görə də Qars xalqı mənə qapılarını açdı. Hamı qəzetə bir şey danışmaq istəyirdi.

Anlatdıqları şeyləri bir romana qoyacağımı bilmirdilər. Etiraf etməliyəm ki, bu davranışımda bir az zalim tərəf vardı.

Amma bir qəzet xəbəri də hazırlamağı səmimiliklə düşünürdüm.

Dörd il keçdi. Gedib gəlməyə davam elədim. Arabir yolumun düşdüyü, yazı yazıb qeydlər etdiyim kiçik bir kafe vardı.

Qars qar yağanda çox gözəl olduğu üçün mənimlə bərabər gəlməsi üçün dəvət etdiyim fotoqraf dostum Manuel Çıtak bu kiçik kafedə bir söhbərə qulaq misafiri olmuşdu.

Mən qeydlər götürəndə insanlar öz aralarında belə danışırmışlar “ Bunun yazdığı necə xəbərdi ? Üç ildi yazır, bu vaxta roman yazmaq olaq ! “

Kitaba reaksiya necə oldu ?

Türkiyədə həm mühafizəkarlar – və ya siyasi islamçılar – həm də laiklər kitabdan narahat oldular, amma kitabı yasaqlamaq və ya mənə zərər vermək dərəcəsində yox.

Lakin kitabın kitabın qarışıq siyasi dünyasına hirsləndilər və gündəlik qəzetlərdə bunları bir az yazdılar.

Laiklər Türkiyədə hərbi inqilabçı radikal laik olmağın bədəlinin, həm də demokrat olmaq gərəkdiyini unutmaq olduğunu yazdığım üçün əsəbləşdilər.

Türkiyədə laiklərin gücü əfsus ki, daha çox ordudan qaynaqlanır.

Ordu siyasi kültürün bu qədər içində olanda, insanlar özlərinə güvənlərini itirib bütün sorunlarının çözümünün ordudan gözləməyə başladılar.

Bir çoxları, ümumiyyətcə “ ölkə və iqtisadiyyat darmadağındı, orduyu çağıraq gəlsin təmizləsin “ –deyir. Amma ordu bu təmizliyi edərkən qarşılıqlı anlayış kültürünü də yox etdi. Çevriliş zamanlarında bir çox şübhəliyə işgəncə edildi, yüz min adam həbs olundu.

Bu durum da yeni hərbi çevrilişlərə zəmin yaradırdı. Mən də laik dostlarımı bu bucaqdan tənqid etdim.

İslamçıları insan olaraq təsvir etməyimi də sevmədilər.

Ya da siyasi islamçı bəzi yazarlar , nigahdankənar əlaqədə olmuş “inanan” portretindən məmnun olmadılar. Bu cür adicə bir səbəb.

Bir Nişantaşılı olduğum və qərbləşmiş burjua kültüründən, İstnbullu bir ailədən gəldiyim üçün şübhəli biri sanıldığımı sezirəm bəzən. Durub bizim haqqımızda nə yaza bilər ? –deyirlər.

Romanın bəlli bölümlərinə bunu da əlavə etdim. Təmsil olunmaq problemləri...
Amma şişirtmək istəmirəm. Həyatda qalmağı bacardım.

Hamı kitabı oxudu. Öfkələnmiş ola bilərlər, amma məni və kitabımı olduğumuz kimi qəbul etməkləri inkişaf edən liberal bir davranışın işarəsidir.

Qars xalqı da fərqli təpkilər göstərdi. Bəziləri “ Hə, belədir “ –dedi. Digərləri ümumən türk milliyətçiləri, mənim ermənilərdən yazmağıma belə narahat oldular.

Televiziya kanalının ana xəbər aparıcısı kitabımı simvolik qara bir paketə qoyub mənə göndərdi və bir mətbuat konfransında mənim erməni propaqandası ilə məşğul olduğumu söylədi – ki bu əlbəttə son dərəcə absurddur.

O qədər dar düşüncəli və milliyəçi bir kültürümüz var ki.

Kitab Rüşdününkü kimi cause celebre məşhur bir məhkəmə halına gəldi mi?

Yox,qətiyyən o vəziyyətə gəlmədi.

Kitab son dərəcə sıxıntılı, pessimist bir kitabdı. Bütün kitab boyu tərəfləri dinləyən bilən bir nəfərdən – Kadan- axırda hamının zəhləsi gedir.

Türkiyə romançı olaraq vəziyyətimiz dramatizə etmiş ola bilərəm. Ondan nifrət edildiyini bilməsinə rəğmən , hamıyla dialoqunu qoruya bilməkdən məmnun.

Həm də çox güclü həyatda qalma instinktinə sahibdir.

Kaya nifrət edirlər, çünki onu bir qərb agenti olaraq görürlər, bu mənim haqqımda dəfələrlə deyilmiş şeydir.

Sıxıntı konusunda sizinlə razıyam, amma yumor bu sıxıntıdan bir çıxış yoludur.

İnsanlar kitabın sıxıntılı olduğunu söylədiklərində onlara “ Heç gülmədiniz ?” deyirəm.

Məncə kitabda kifayət qədər yumor da var. Ən azından belə niyyətim olub.

Ədəbiyyata bağlılığınız ucbatından başınız bəlaya girdi. Güman ki, hələ yenə olacaq. Bu bağlılıq bəzi hissi bağların kəsilməsi mənasına da gəldi. Bu ödədiyiniz böyük bir bədəl.

Hə. Amma ədəbiyyata içdən bağlılıq məni xilas edən əla bir şeydir.

Səyahət edəndə, masamda olmayanda, bir müddət sonra yoruluram.

Ancaq bir otaqda tək olanda və bir şeylər kəşf edəndə xoşbəxtəm – bir çox yazıçı kimi.

Bir sənətə və ya peşəyə bağlılıqdan çox, bir otaqda yalnız qalmağa duyulan bir bağlılıqdı bu.

İndi yazdığım şeyin bir gün çap olunacağına və xəyalını qurduğum şeyləri qanuni qılacağına inanaraq, ədəbi vərdişlərimlə yaşamağa davam edirəm.

Mənim kağız və qələmlə yazı masamda keçirəcəyim yalnız saatlara duyduğum ehtiyac, başqalarının sağlıqlarını qorumaq üçün bir dərmana ehtiyac duymaları kimidir. Bu vərdişlərə bağlıyam.

Yaxşı bəs kimin üçün yazırsız ?

Həyat qısaldıqca bu sualı özünüzə daha çox verməyə başlayırsız. Bu günə kimi yeddi roman yazmışam.

Ölməmişdən yeddisini də yazmağı çox istəyirəm. Amma həyat qısadır. Bəs yaxşı həyatın ləzzətini daha çox almaq ?

Bəzən özümü doğurdan məcbur etməli oluram. Bunu niyə edirəm?

Bütün bu yazma çabasının mənası nədir ? Birincisi, daha öncə dediyim kimi, bir otaqda tək qalma instinkti.

İkincisi, daha bir dənə gözəl kitab yazmağa girişmək istəyən , hardasa gənc bir oğlan uşağına məxsus rəqabətçi bir tərfim var. Yazarların ölümsüzlüyünə get-gedə daha az inanıram.

İki yüz il əvvəl yazılmış kitabların bugün çox azını oxuyuruq.

Hər şey o qədər sürətlə dəyişir ki, bügünün kitabları təxminən 100 il sonra unudulmuş olacaq.

Çox azı oxunacaq. 200 il sonra bugün yazılmış bəlkə də cəmi 5 kitab yaşayacaq. Mən o 5 kitabdan birini yazdığımdan əminmiyəm ?

Yazmağın məqsədi budurmu ? Niyə 200 il sonra oxunacaq olmaq və olmamaq məni əndişələndirsin ?

Məni əndişələndirəcək şey daha yaşamaq olmalı deyil ? Gələcəkdə oxunacağam təsəllisinə ehtiyacım varmı ?

Bütün bunları düşünüb yazmağa davam edirəm. Niyə bilmirəm. Amma heç vaz keçmirəm.

Kitablarınızın gələcəkdə bir təsiri olacağı inancı bu həyatdan zövq almağınıza səbə olan yeganə təsəllidir.

Türkiyədə kitabları çox satılan bir yazıçısız, amma xaricdəki satışlarınız ölkənizdəkindən daha çoxdur.

Kitablarınız qırx dilə çevrildi. Artıq kitablarınızı yazarkən daha geniş, qlobal bir oxucu kütləsinə hesablayırsınızmı ? Artıq fərqli bir kütlə üçünmü yazırsınız?

Artıq oxucularımın sadəcə yerli bir oxucu olmadığının fərqindəyəm.

Amma bəlkə də mən yazmağa təzə başlayandan həmişə daha geniş bir oxucu kütləsi üçün yazırdım. Atam bəzi türk yazar dostlarının dalınca “ ancaq yerli, lokal kütlə üçün yazır” deyərdi.

Yerli olsun, qlobal olsun bir yazıçının oxucu kütləsinin fərqində olması deyə bir problem var. Bu sorunu artı göz ardı etmək mümkün deyil.

Getdikcə çoxalan oxucularımın varlığının fərqində olduğumu rədd edə bilmərəm.

Digər tərəfdən xoşlarına gəlmək üçün də nəsə bir şey etməliyəm hissinə də çox qapılmıram.

Həm də ki, belə bir şey etsəm oxucalarımın bunu hiss edəcəyini düşünürəm.

Lap əvvəldən oxucunun bəkləntilərini hiss edən kimi qaçmağı özümə prinsip seçmişəm.

Hətta cümlələrimin quruluşu üçün belə bu belədi – oxucunu müəyyən bir şeyə hazırlayıb sonra onu təəccübləndirməyi sevirəm. Bəlkə də buna görə uzun cümlələri sevirəm.

Bir çox türk olmayan oxucunuz üçün yazdıqlarınızın orjinallığı Türk arxa planı, alt qatıyla ilgilidir. Bəs yaxşı Türkiyə çərçivəsində kitablarınızı necə?

Harold Blumun “təsirlənmə əndişəsi” dediyi problem söz konusudur. Bütün yazarlar kimi gəncliyimdə məndə də var idi bu əndişə.

Otuz filan yaşın əvvəllərində sürəkli olaraq Tolstoydan və ya Manndan çox təsirlənmiş ola biləcəyimi düşünərdim – ilk romanımda bu cür kübar, aristokratik prozanı hədəfləmişdim.

Ancaq sonunda bunu anladım ki, fəndlərim ikinci əl olsa da, dünyanın bu bölgəsində, Avropadan bu qədər uzaqda - ən azından o zaman mən elə gəlirdi – işləməyim, bu cür fərqli bir kültürəl və tarixi iqlimdə beləsinə fərqli bir izləyicini çəkməyə çalışmağım, zəhmətsizcə qazanılmış olsa da, mənə orjinallıq qazandırcaqdı.

Orjinallığın formulu məncə son dərəcə bəsitdir. Daha öncə bir araya gəlməmiş olan iki şeyi bir araya gətirmək.

Məsələn “İstanbul” adlı kitabım. İki ayrı şeyi birləşdirmə çabasıdır. Birincisi, şəhər haqqında bəzi xarici yazarların – Flober, Nerval, Qotye – şəhəri necə gördüyünə və bu fikirlərin bir qrup türk yazarına necə etdiyinə dair bir essedir.

Bu esse İstanbulun romantik mənzərəsinin icadı haqqındadır.

Bir də avtobioqrafiya var, öz həyat hekayətim 22 yaşıma qədər. Bu hekayə ilə tarixi-mədəni esseni birləşdirdim.

Bunu daha əvvəl heç kim etməmişdi. Təhlükəni gözə alanlar ortaya bir şey qoya bilərlər. “İstanbul”da orjinal bir kitab yaratmağı yoxladım.

“Qara kitab” da beləydi : “ Nostaljilik Prustçu bir dünyanı islami alleqoriyalarla, hekayələrlə və oyunlarla birləşdir, sonra bütün bunlar İstanbulda səhnələ və bax görək nə alınır “

“İstanbul” sizin hər zaman çox yalnız bir fiqur olduğunuz hissini verir.

Bugünün modern Türkiyəsində isə kəsinliklə yalnız bir fiqursuz. Qopuq olduğunuz bir dünyada böyüdünüz və hələ də yaşamağa davam edirsiniz.

Böük bir ailədə yetişdirilməyimə və mənə içində yaşadığım cəmiyyəti sevib bu cəmiyyətin dəyərini bilməyim öyrədilməyinə rəğmən, daha sonra bir qopub-ayrılma instinkti formalaşdırdım.

Öz-özümə zərər verən bir tərəfim var, öfkəli vaxtlarımda məni cəmiyyətin xoşbəxt ortamındn qoparan şeylər edirəm.

Cəmiyyətin, camaatın təxəyyülümü öldürdüyünü çox erkən anladım. Xəyal gücümü işlətmək üçün yalnızlığın verdiyi ağrıya ehtiyacım var.

O zaman xoşbəxt oluram. Amma bir türk olaraq bir müddət sonra cəmiyyətin, bəli camaatın təsəlli edici şəfqətinə ehtiyacım olur, bu cəmiyyətlə bağlarımı qoparmış olsam belə. “İstanbul” anamla olan münasibətimi məh etdi – artıq görüşmürük.

Və əlbəttə ki, qardaşımı da hardasa heç görmürəm.

Türk xalqına olan münasibətim də son dönəmdəki ifadələrim ucbatından çətinləşdi.

Yaxşı onda özünüzü nə qədər türk hiss edirsiniz?

Birincisi, Türk doğulmuşam. Bundan məmnunam. Beynəlxalq sahədə isə özümü hiss etdiyimdən daha çox türk kimi dərk edirəm. Türk yazar olaraq tanınıram.

Prust sevgi haqqında yazanda, bəşəri sevgi haqqında yazan bir yazar olaraq hesab edilir.

Özəlliklə əvvəldə, kitablarımın tərcümə edildiyi illərdə, sevgi haqqında yazanda insanlar türklərin sevgisi barədə yazdığımı deyirdilər.

Kitablarım tərcümə olunmağa başlayanda türklər qürur duydular. Məni özlərindən biri kimi sahibləndilər.

Onlar üçün daha çox bir türk idim. Beynəlxalq miqyasda tanınanda, türklüyümüz beynəlxalq səviyyədə vurğulanır, onda sizi yenidən sahiblənən türklər özləri də türklüyünüzü vurğulayır.

Milli kimlik hissiniz yavaş-yavaş başqalarının uzaqdan oynadığı, etdiyi bir şeyə çevrilir.

Başqaları tərəfindən diqtə edilir. İndi mənim sənətimdən çox Türkiyənin beynəlxalq miqyasda təmsil edildiyi hissi bəzi türk oxucuları qayğılandırır.

Bu da ölkəmdə gedərək daha çox sorun yaradır.

Kitablarımı bilməyən bir çox adam, populyar mediadan oxuduqlarına əsasən, mənim Türkiyə haqqında kənara nə dediyim barədə əndişələnməyə başladı.

Ədəbiyyat yaxşıdan-pisdən , şeytanlardan –mələklərdən əmələ gəlir.

Get-gedə daha çox şeytanlarımla maraqlanırlar.


Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırdı: II Qismət.
Orxan Pamukun bu müsahibəsi "Paris review" jurnalında 2005-ci ildə dərc edilib.