Dövlət Departamenti 1953-cü ildə ABŞ-ın dəstəklədiyi çevrilişlə bağlı sənədləri səssiz-səmirsiz yayıbmış. «The Associated Press» agentliyi yazır ki, nə vaxtsa rəsmən tarixdən silinmiş bu sənədlər həmin dövrə yeni baxış ortaya qoyur. Axı, məhz bu əməliyyatdan sonra ölkə İslam İnqilabına və Qərblə düşmənçiliyə doğru yol aldı.
SİLİNƏN TARİXÇƏ
Baş nazir Mohammed Mosaddegh-in devrildiyi, şahın nəzarətinin möhkəmləndiyi çevrilişdə Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) rolu çoxdan bəlli idi. Ancaq Dövlət Departamentinin 1989-cu ildə həmin dövrə aid qısa hesabatında Amerikanın çevrilişdəki roluyla bağlı məlumatlar çıxarılmışdı və tarixçilər bunu «saxtakarlıq» adlandırmışdılar.
Bu ay açıqlanmış sənədlər göstərir ki, Birləşmiş Ştatlar kommunizmin yayılmasından, Britaniyanın İranın neft sənayesini yenidən ələ keçirmək niyyətindən narahat imiş. O zaman Mosaddegh neft sənayesini artıq milliləşdirmişdi.
«Hesabat Yaxın Şərq, özəlliklə də ABŞ-İran tarixində bu böyük hadisə haqda daha çox bilgi verir. Bu, iranlılardan ötrü vacib, emosional məqamdır», – Corc Vaşinqton Universitetində iranşünas Malcolm Byrne deyib.
«Çox adam həmin çevrilişi iranlıların demokratiyadan üz çevirdiyi gün sayır», – o, sözlərinə əlavə edib.
ABŞ-IN QORXUSU
1007 səhifəlik hesabat məktublardan və diplomatik yazışmalardan ibarətdir. ABŞ rəsmiləri çevrilişdən bir il öncə onu götür-qoy edirmişlər. Amerika Sovet İttifaqının İrana təsirindən əndişələndiyi bir vaxtda Britaniya Abadandakı neft emalı zavodunun milliləşdirilməsiylə bağlı mübahisəni çözməyə çalışırdı. 1951-ci ildə baş nazir Ali Razmara-nın qətlindən sonra çoxları ölkədə sabitsizliyin yaranacağından ehtiyatlanırdılar.
«Neft sənayesinin milliləşdirilməsi, üstəgəl İranın yüksəkrütbəli rəsmilərinin, hətta şahın belə mümkün qətli İran hökumətinin tamamilə parçalanmasına və sosial itaətsizliyə yol açar ki, sonucda İran satellit dövlətə çevrilər», – MKİ-nin hesabatda yer almış bir şərhində deyilir.
Elə bu narahatlıqlar nəticəsində MKİ-nin çevriliş üçün kod adı olan TPAJAX yaranıb. Sənədlərə görə, MKİ bir mərhələdə 10 min üzvü olan partizan təşkilatı üçün altı ay ərzində yetərincə silah və partlayıcı maddə toplayıb. Qurum rüşvət və digər xərclərə 5.3 milyon dollar xərcləyib ki, bu məbləğin hazırkı ekvivalenti 48 milyon dollara bərabər olar. Sənəddə aradabir qeyd olunur ki, «İran təhlükəsizlik xidmətinin bir neçə aparıcı üzvü bu təşkilatın muzdlu agentləridir».
ŞAH PROBLEMLƏRİN BAŞINDA
MKİ şiə İranında nüfuzlu ilahiyyatçıların da dəstəyini ala biləcəyinə ümidini ifadə edib. Bəzi sənədlər Amerika rəsmilərinin ayətulla Abol-Ghasem Kashani ilə kontakt qurduğunu göstərir. İran parlamentinin Britaniyaya qarşı çıxan bu lideri sonradan Mosaddegh-ə əks mövqe tutdu.
MKİ problemlərlə də üzləşibmiş. Onların başında şah Mohammad Reza Pahlavi gəlirmiş. Diplomatlar və casuslar ona öz aralarında «zəif bənd», yaxud «qıcıq» deyirmişlər.
«Onun qərar verə bilməməsi və siyasi həyata müdaxiləyə meyllənməsi bəzi hallarda pozucu rol oynayıb», – Tehrandakı ABŞ səfirliyi 1953-cü ilin fevralında xəbərdarlıq edirdi.
Şahı çox vaxt əkiz bacısı Şahzadə Ashraf və bir ABŞ generalı dilə tuturmuş.
M.Mosaddegh çevriliş haqda informasiya alandan sonra onu önləyə bilib, şah Bağdada, daha sonra İtaliyaya gedib. Ancaq MKİ-nin də qismən alovlandırdığı etiraz aksiyaları Mosaddegh-in çöküşü, monarxın qayıdışı ilə sonuclanıb.
İranda 1953-cü il çevrilişi
HESABAT NİYƏ İNDİ AÇIQLANIR
Hesabatda 1989-cu ildə açıqlanmış sənədlərdən silinmiş hissələr bərpa olunub. Byrne və digərlərinin fikrincə, bu sənədlərin açıqlanması, ola bilsin, nüvə danışıqları ucbatından yubadılıb. Çünki Obama administrasiyası Tehranla münasibətlərdəki gərginliyi zəiflətməyə çalışırdı. İranla bağlı daha sərt mövqe tutan Donald Trump administrasiyası isə bu prosesi sürətləndirdi.
İranda uzun müddət həmin çevrilişə Qərbin müdaxiləsiylə bağlı qəzəb mövcud olub. Nəhayət, 1979-cu ildə iranlılar ABŞ səfirliyini tutub və içəridəkiləri 444 gün girov saxlayıb. Bu gün də İranın dini liderləri Birləşmiş Ştatları hökuməti devirmək niyyəti güdən düşmən ölkə kimi təsvir edir.
Prezident Dwight Eisenhower 1953-cü ildə gündəliyində yazırdı ki, əgər çevrilişlə bağlı bilgilər ictimaiyyətə açıqlansaydı, «biz nəinki regionda xəcalət çəkəcəydik, həmçinin gələcəkdə oxşar iş görmək şanslarımız tamamilə itəcəkdi».