Poeziyanın elmə, elmin poeziyaya keçidi...

Azər Əhmədov

Poeziyanın, elmin və təsviri sənətin münasibətləri üzərinə

Elm dedikdə biz science nəzərdə tuturuq, təbiət elmlərini - bura riyaziyyatı da aid edəcəyik. Poeziya dedikdə poetry nəzərdə tutulur, şeir sənəti, şeiriyyat – biz daha çox şeiriyyat mənasında işlədəcəyik bu sözü. Təsviri sənətlər içərisində əsasən rəssamlıq üzərində dayanacağıq. Yaradıcı əməyin bu üç sahəsinin bir-birilə münasibətlərinin tədqiqi antik dövrlərə gedib çıxır. Əlaqəli şəkildə olsa da biz Poeziya-Elm-Rəssamlıq üçbucağının hər üç tərəfi barədə ayrıca bəhs etmək istəyirik.

Brinici Hissə: Poeziya-Elm Tərəfi

Şairlər həyatın poeziyasını yazırlar, alimlər təbiəti/kainatı öyrənirlər. Bu iki fəaliyyət növü bir-birinə xeyli transversal (hətta perpendikulyar) kimi görünməkdədir. Onda bəs niyə deyirlər ki, həqiqəti alim yox, şair bulur?

Alim doğrudan da həqiqətin peşindədir. O, həqiqətə inanır (vurğu həm “həqiqət”in, həm də “inanır”ın üstündədir), həqiqəti sevir. Həqiqətə sadiqdir! Bu haqda aşağıda ətraflı bəhs edəcəyik, amma “sevmək”, “inanmaq” (həm də) teoloji terminlər deyilmi? Elm dindirmi? (20+ il öncə, qısa müddətə də olsa xristianlığın təsiri altında olduğum vaxtlarda, müəllimim və dostumun mənə ”neynirsən o dini, sənin məşğul olduğun elm özü elə din deyilmi, ondan zəngin din varmı?” deməsi çox sarsıtmışdı məni.)

Alim həqiqətə təkcə inanmır, o həqiqiətə çatmaq üçün vasitələrə, bilik-bacarıqlara yiyələnir, ömrünü həsr edir buna. Hər cürə hiyləyə əl atır həqiqəti bulmaq üçün, iztirab çəkir, ümidlər bəsləyir, bu ümidləri sürdürə bilmək üçün öz içində emosional resurslar arayır. Bəs şair? Onun həqiqətə sədaqətli olmasını iddia etmək qəribə, hətta absurd görünər. Şairin sevdiyi, inandığı həqiqət deyilsə, yaxud tanrı deyilsə bəs nədir? Alim onilliklər ərzində öz arzularına çatmaq üçün qara fəhləlik edərkən, gündəlik olaraq təvazökarcasına işilə məşğul olarkən şair bütün bunların üstündən adlayıb-keçib də necə bulur o həqiqəti? Nədir şairin bulduğu? Poeziya nədir?

Poeziya düşüncənin gözəlliyidir – bəzən belə tərif də verirlər. Məhz bu tərifə əsaslansaq, məsələn, riyaziyyatın (və nəzəri fizikanın) böyük bir hissəsi poeziyadır. “Gözəldir”, “gözəl teoremdir (isbatdır, ideyadır, arqumentdir və s.)” riyaziyyatçıların tez-tez, gündəlik olaraq işlətdiyi ifadələrdir. Bir riyaziyyatçı aldığı nəticənin vacibliyindən bəlkə daha çox gözəlliyi ilə heyran etmək istəyir öz həmkarlarını. Biz həqiqət arayırıq, amma onu tapanda görürük ki, o həqiqət həm də nə qədər gözəlmiş – bir məşhur riyaziyyatçıdan eşitmişəm bu sözü. Andrew Wiles 350 il açıq qalmış Fermat problemini həll etməsi barəsində danışır: ”ideya [əsas ideyalardan biri] o qədər gözəl idi ki, mən heç cür inana bilmirdim bunun həm də doğru olmasına, amma bir müddət sonra qənaətə gəldim ki, bu qədər gözəl olan bir şey doğru olmaya bilməz!” Başqa bir elm nəhəngi Poincare (1854-1912) iddia edirdi ki, (həqiqi) riyaziyyat mütləq gözəl olmalıdır. Riyaziyyat öz daxili məntiqi və də təbiət elmlərindən durmadan daxil olan (zəngin) problemlərin tələbi ilə inkişaf edir, onun heç bir öhdəçiliyi yoxdur gözəllik barədə, amma çoxlu-çoxlu riyaziyyatçılar iddia edər ki, bu elmin əsas motivasiyası məhz harmoniya və gözəllikdir!

Düşüncənin (poetik kontekstdə) gözəlliyinə bir örnək üçün sevdiyim Amerika şairi Mark Strand’in “Şeyləri bütöv saxlamaq” (‘Keeping Things Whole”) adlı aşağıdakı şeirinə diqqət edək:

Bayırda

mən bayırdakı yoxluğam

bu həmişə belədir

hardayamsa

orda olmayan mənəm

.

Yeriyəndə

havanı yarıram

Sonra hava

bədənimin keçdiyi yeri

doldurur

.

Hamımızın hərəkət üçün

səbəbimiz var. Mənimki

şeyləri bütöv saxlamaqdır

Şair sanki alim kimi danışır bu şeirdə, amma gözlənilmədən məftunedici poetik kəşflə bitir şeir. Əslində şeir bir alim üçün də maraqlıdır, elmi məzmunu da var onun.Amma məsələ elmi cəhətdən maraqlı, hətta korrekt olmaqda deyil. Şairin sanki özünün (deyəlim, fizikaya) parallel bir elmi (psevdo-elmi) var, bu elmin də özünün ayrıca maraqlılıq və korrektlik standartları var.

Psevdo-fizikaya aid sevdiyim Azərbaycan şairindən başqa bir örnəyə baxaq:

Saat

artıq bir işə yaramır

pili bitmiş bu saat

demək

zaman burada

dırnaq böyüklükdəki

bu güc mənbəyində imiş

hardan biləsən bəlkə də

zaman elə güc deməkdir

(R. Qaraca)

Bu şeirin qiyməti son iki misradadır; iddia edirəm ki, hər bir savadlı adamın diqqətini cəlb etməlidir bu cümlə, düşüncələrini məşğul etməlidir (elə Mark Strand’in bir sözü var ki, yaxşi şeir o şeirdir ki, ona təkrar-təkrar qayıtmağa və yenidən tədqiq etməyə sövq edir).

Buna da bax: Nərmin Kamal. Ədəbiyyatla elmin arası .

Elmi mövzuları şeirə gətirməyin çətinliyi barədə

Yuxarıdakı iki nümunə belə bir sual da doğurur: olmazmı ki, şair elə birbaşa olaraq elmin poeziyasından yazsın? Olar, əlbəttə, hər zaman yazılıb da. Biologiya, kimya, fizika, riyaziyyat, coğrafiya, geologiya və s. elmi mövzularda yüzlərlə yaxşı şeirlər tapıb oxumaq olar internetdə, bunların bir çoxu elə həmin elmlərlə məşğul olan müəllifər tərəfindən yazılıb. Elmi mövzularda çoxlu şeir kitabları çap olunub. ABŞda “Journal of Mathematics and the Arts”, “Journal of Literature and Science”,“Journal of Mathematics and Music” və başqa bu cür keyfiyyətli elm-sənət arası dərgilər çıxır. Mən iddia edərdim ki, istənilən yaxşı riyazi teoremin həm də maraqlı, qeyri-trivial poetik məzmunu da var. Riyaziyyatçı bu məzmundan yığcam bir şəkildə bəhs edərsə şeir deyil də amma yenə də poetik qiyməti olan bir mətn çıxar ortalığa. Çətiniliyin biri bu mətni bitkin bir şeirə çevirməkdir. (Mətni yazıb sonra da ona zorla şeir paltarı geyindirmək kimi kobud bir cəhd çətin ki, uğur qazandıra.)

20+ il öncə bir tanışım mənə “xoşbəxt adamsan, gəzirsən özünçün sonsuz ölçülü fəzalarda, qəribə həndəsələri olan dünyalarda” dediyində xoşbəxtlik barədə onunla razılaşsam da həm də hiss edirdim ki, tanışımı ilgiləndirən təkcə elm (həqiqət) deyil, onun həm də (görünür ki, bizim ənənəvi milli şeirimizdən ala bilmədiyi) poeziyaya ehtiyacı var. (Adamların hamısının əslində poeziyaya çox dərin ehtiyacları var. William Carlos Williams yazırdı: ”şeirdən informasiyanı çıxartmaq çətindir, amma bu informasiyanın yoxluğundadır ki, hər gün nə qədər adam ölür!”) Əslində bizim eyni zamanda həm elmə, həm də sənətə ehtiyac duymamız çox təbiidir. Bunlarin hansısa birindən imtina etmək səfehlik olardı, çünki elm və sənət növlərinin heç hamısı bir yerdə bizə bəs eləmir! Niyə bəs eləmir bizə bunlar hamısı, nədir bizdəki bu əcaib ehtiyac? Biz niyə özümüzü doyura bilmirik?!

Digər bir məsələ, elmi və artistik təfəkkür bir-birinə mane ola bilərmi? Mümkündürmü ki, elm ürəyi qurudur, ondaki poeziyanı məhv edir? Öz fəlsəfi esselərində bu sualı qaldıran Poincare iddia edirdi ki, tərsinə, elm o ürəkdə yeni-yeni duyğular yaradır, o ürəyi zənginləşdirir! (Bəzən şeiri anlamayanda elə düşünürük ki, buna səbəb mütaliə azlığı, hazırsızlıq, intellektual zəiflikdir, amma unuduruq ki, səbəb məhz duyğu çatışmazlığı da ola bilər!)

25 il öncə oxumuşam Poincare’nin fəlsəfi əsərlərini – tarix dəqiq yadımdadır; “Elm və hipoteza” (1902), “Elmin qiyməti” (1905), “Elm və metod” (1908) və “Son düşüncələr” (1913) kitablarının rusca tərcümə edilib bir yerə toplandığı “O nauke” adlı çox qalın bu kitabı sinif yoldaşim (həm orta məktəbdə, həm də universitetdə) Anar Hüseynov vermişdi mənə. Riyaziyyatın (elmin) fəlsəfi və sənət aspektlərinə qarşı marağı bu kitab başladıb məndə. Ən azı o vaxtdan bəri, həmişə diqqətli olmuşam öz peşəmin poeziyasına qarşı, bu poeziyanı şeirə çəvirmək barədə fikirlərim, arzularim olub - amma razı qaldığım cəmisi 3-5 şeir yaza bilmişəm. “4D” adlı şeirim 4-ölçülü həqiqi fəzanin çox bəsit topoloji xassələri üzərində qurulub. Şeirin hər sətri həm də bir riyazi faktdır, hökmdir. Bunları anlamaq üçün riyaziyyatçı olmağa gərək yoxdur, əslində hər bir artistin, hər br savadlı/mədəni adamın bilməli olduğu topoloji xassələrdir bunlar. Oxucudan təsəvvür qabiliyyəti və azacıq səy tələb edir, əvəzində ümidvaram ki, ləzzət vəd eləyir. Amma digər tərəfdən bu həm də bir sevgi şeiridir, oxucu onu sirli, qəribə bir mühitdə iki sevgili arasında şəhvani münasibətlərin təsviri kimi də qəbul edə bilər. Əlbəttə, bu iki təsvir/yanaşma əlaqəlidir, bir-birinə hörülüb.

Vurğulamaq istərdik ki, şeiriyyat təkcə elmi faktların, kəşflərin məzmununda deyil, elmi tədqiqat prosesinin özü də poetik elementlərlə, momentlərlə zəngin olur. Məşhur bioloq Edward Wilson’un dediyi kimi, ideal alim şair kimi düşünür! Məsələn bir orijinal problem üzərində işləyərkən riyaziyyatçı (çox zaman) problemə necə yanaşacığını bilmir, xeyli müddət problemin ətrafında dolanır. Sonradan onda ideyalar yaran bilər problemin həllinə doğru. Öz təcrübəmdən və həmkarlarımın təcrübəsindən deyə bilərəm ki, ideya eybəcərsə, ondaki poetik yük azsa riyaziyyatçı çox zaman ideyanı heç yoxlamır da. Ümumiyyətlə, alim elmi obyektin poeziyasından ilhamlanır. Bu yerdə zəmanəmizin böyük (ərəb mənşəli ingilis) riyaziyyatçısı Michael Atiyah’dan bir sitat yerinə düşür: ”Riyaziyyatçılar gündüz gün işığında öz tənliklərini və isbatlarını yoxlayırlar. Bir daş belə qalmır ki, riyazi ciddiyyət ona toxunub qaldırmasın, kontrol etməsin. Amma gecələr, ay işığında, onlar yuxular/arzular dünyasına qərq olurlar, ulduzların arasında uçurlar, kainatın möcüzələrinə heyrət edirlər. Yuxularda onlar ilhamlanırlar. Yuxularsız nə sənət var, nə riyaziyyat, nə həyat”. (Burda qeyd etməyə ehtiyac var ki, ingiliscədə “yuxu” və “arzu” sözləri eynidir: “dream” – nə qədər poetikdir dildəki bu fakt!)

Alim poeziyadan ilhamlanıb elm yaratdığı halda, şairin vəzifəsinin o poeziyanı sadəcə “nəzmə çəkmək” olduğunu düşünmək şeir sənətinə sayğısızlıq olardı. Bizcə, elmi mövzularda ideal şeir təkcə elmi məzmundakı poeziyanın “uğurlu bədii həlli/ifadəsi” deyil, həmin elmi mövzuya nəsə qatan bir şeirdir. Şair də gərək alimi heyrətləndirə!

Digər bir çətinlik, hansısa konkret bir elmi mövzuda şeir yazan şair əgər o elmdən xəbərdar deyilsə böyük risk qarşısında qalır. Söhbət təkcə elmi korrektlikdən getmir. Şair deyəlim hansısa elmi faktı poeziyaya gətirirsə əmin olmalıdır ki, onun poeziyası həmin o faktın alimlərə yaxşı bəlli olan poetik məzmunu ilə müqayisədə kölgədə qalmayacaq, nəticədə şair alimlər qarşısında istehza hədəfinə çevrilməyəcək. Tutalım şair cazibə qüvvəsindən yazmaq istəyir. Bir cismin başqa cismi cəzb etməsi kimi olduqca qəribə (ağlasığmaz) və son dərəcə poetik bir iddianın əslində həqiqət olması, həm də alimlərin (Isaac Newton’un) ilkin olaraq bu iddiaya məhz onun riyazi cəhətdən özünü doğrultması (gözəl olması!) üçün inandıqları kimi faktları bir tərəfə qoyub sadə bir müşahidə edək: masanın üstündəki əşyaları Yer özünə cəzb edir, amma biz bu boyda planetin cazibəsinə asanlıqla qalib gələ bilərik - əlimizi atıb masadakı fincanı yerindən qaldırmaqla. Yerin cazibəsi niyə bu qədər zəifdir? Böyük Partlayışdan sonra qalaktikaların, ulduz sistemlərinin, planetlərin formalaşmasına səbəb olan bu əsas qüvvə niyə bu qədər zəifdir? Adam hətta çığırmaq istəyir – ey yeri-göyü yaradan, sən niyə bu qədər gücsüzsən?! Zəiflik nisbi anlayışdır deyə bilərsiniz, amma bu sualı fiziklər doğrudan da və çoxdandır ki, araşdırırlar. Cazibə qüvvəsi doğrudan da başqa məlum fundamental təbiət qüvvələri ilə müqayisədə inanılmaz dərəcədə çox-çox kiçikdir (“coupling constant” deyilən kəmiyyəti ölçürlər müqayisə üçün). Bu qüvvənin təbiətini izah etmək üçün (axı bu cəzbetmə necə baş verir?) fiziklər əzəmətli bir elm dikəldiblər. Şair bu əzəmətin qarşısına nə ilə, nəyi ilə çixasıdır?

… Kainatın (və kainatların) yaranışından söz düşmüşkən, müasir fizika indi çox fantastik nəzəriyyələr irəli sürür bu haqda, heç bir ədəbiyyat, sənət, yazar bu fantastika ilə yarışa bilməz! Bu sahədə tədqiqat aparan öncüllərin mühaziərələrinə qulaq asmışam, danışıb-danışıb axrıda özləri özlərinə gülürlər – “kainat cox qəribədir, biz bu qədər də gözləmirdik, amma o belədir”. Tanrı bizi ələ salır, o, artıq ciddiyyətini itirib!

Buna da bax: Amerika şairlərinin yaratdığı nöqtə-vergülsüz, vizual şeirlər (Məqalə)

Həyatın genişləndirilməsi

Kainat həm də genişdir, bizim son illərə qədər gözlədiklərimizdən və hətta indi də təsəvvür edə biləcəyimizdən çox-çox geniş! Bir tək bu genişlik heyrət doğurur. İnsanı heyrətləndirmək, hüdudsuzluqlara çəkmək həm də sənətin vəzifəsidir axı. Sənət ona görə sərbəstliyi sevir ki, hər zaman sonsuzluğa can atıb, biz sənət vasitəsilə üfüqlərimizi genişləndirmişik, “geniş sevdalara” can atmışıq! Üfüqlərimizdən də, təsəvvür edə biləcəklərimizdən də geniş bir dünya arzulamışıq. Indi baxın, ədəbiyyat deyil, fizika bizə həyatın (kainatın) məhz elə bu qədər geniş olduğunu göstərir.

Ədəbiyyat həyatın genişləndirilməsidir – belə bir tərif də verirlər ədəbiyyata. Həyatdandamı geniş?! Ədəbiyyat həyatdan geniş olmağa niyə can atır, gerçəkilikdən niyə kənara çıxır – bu suala riyaziyyatda cavab arayaq.

Müstəvidə iki düz xətt ya bir nöqtədə kəsişir, ya da kəsişmir (paralleldir). Bir düz xətt və bir parabola (yaxud hiperbola, ellips) ən çoxu iki nöqtədə kəsişir. Iki parabola (yaxud iki hiperbola, yaxud iki ellips, yaxud bir parabola və bir hiperbola, yaxud bir hiperbola və bir ellips, yaxud bir ellips və bir parabola) ən çoxu dörd nöqtədə kəsişir.

Orta məktəbin 8-ci sinif riyaziyyat dərsliyi ilə tanış olan oxucular üçün davam edək. F(x,y) ikidəyişənli, həqiqi əmsallı, dərəcəsi d>0 olan polinom (çoxhədli) olsun. Sadəlik xatirinə fərz edəcəyik ki, bu polinomu dərəcəsi d-dən az olan iki polinomun hasili kimi yazmaq mümkün deyil. O zaman müstəvidə F(x,y) = 0 tənliyi ilə verilən əyriyə cəbri əyri deyəcəyik. Əgər F(x,y) həm də bu əyrini təyin edən minimal dərəcəli polinomdursa onda deyəcəyik ki, F(x,y) = 0 cəbri əyrisinin dərəcəsi d-dir (düz xətt dərəcəsi bir olan cəbri əyridir, parabola, hiperbola və ellipsin dərəcələri isə ikidir).

Bezout Teoremi (Isaac Newton, Principia, 1687) Dərəcələri m və n olan iki fərqli cəbri əyri ən çoxu mn sayda nöqtədə kəsişir.

Teorem kəsişmə nöqtələrinin sayına yuxarı hədd qoyur, amma məhz neçə nöqtədə kəşişməsi barədə bir söz demir. Dərəcələri m və n olan iki konkret əyri verilibsə onlarin kəsişmə nöqtələrinin dəqiq sayını tapmaq istəsək olduqca mürəkkəb və qarmaqarışıq bir riyaziyyatla qarşılaşacağıq. Amma 19-cu əsrin ortalarına doğru (isbatsız olaraq xeyli daha əvvəldən) teoremin genişlənmiş variantı ortalığa çıxdı:

Genişləndirilmiş Bezout Teoremi: Dərəcələri m və n olan iki fərqli cəbri əyri xəyali ədədlər meydanı üzərində, proyektiv müstəvidə, tərtib (multiplicity) nəzərə alınmaqla dəqiq olaraq mn sayda nöqtədə kəsişir.

Proyektiv müstəvi adi müstəviyə sonsuzluğu artırmaqla yaradılır. Bu konstruksiyada sonsuzluq özü də bir düz xətdən ibarət olur. (Demək ki, proyektiv müstəvi adi müstəvidən və əlavə də bir düz xətdən ibarətdir.) Bu müstəvidə iki düz xətt hər zaman kəsişir - adi müstəvidə parallel olan düz xətlər bu müstəvidə sonsuzluqda kəsişir. Başqa bir parallel xətlər cütü də sonsuzluğun başqa bir nöqtəsində kəsişir. Bir parabolanın qolları sonsuzluğa gedir və sonsuzluğu kəsir! Özü də hər iki qol eyni nöqtədə kəsir sonsuzluğu. Bir hiperbolanın (hətta onun bir qanadının) qolları da sonsuluğa gedir və sonsuzluğu fərqli nöqtələrdə kəsirlər. Fəzalara sonsuzluq artırmağın çoxlu yolları var riyaziyyatda. İndi haqqında bəhs etdiyimiz xətti fəzanın proyektivləşdirilməsi bu yolların bəlkə ən gözəlidir (və kifayət qədər də sadədir). Bizə hər zaman mistik görünən sonsuzluq bu konstruksiyada maddiləşdirilir. Maddiləşdirəndən sonra biz sonsuzluğu tədqiq edə bilirik və görürük ki, o, nə qədər gozəlmiş!

Bəs ellips? O axı məhdud bir əyridir müstəvidə, odamı sonsuzluğu kəsir? Bəli, həm də iki nöqtədə. Bunu görmək üçün xəyali (kompleks) ədədlər meydanına keçmək lazımdır. Bu meydan həqiqi ədədlər meydanının çox sadə bir cəbri genişlənməsidir. Nəticədə, məsələn, d-dərəcəli birdəyişənli polinomun ən çoxu d həqiqi kökü olduğu halda, kompleks köklərinin sayı dəqiq olaraq d-dir. Demək xəyali meydan üzərində vəziyyət sadələşir, daha məntiqli olur. Eyni şəkildə, dərəcələri m və n olan cəbri əyrilər dəqiq olaraq mn nöqtədə kəsişir. Bayaq dediyimiz o mürəkkəb və qarmaqarışıq riyaziyyat əslində nə qədər gözəlmiş. Bu gözəlliyi görmək üçün həqiqi fəzadan kənara çıxmaq lazımmış. O fəzanı genişləndirmək lazımmış, özü də iki istiqamətdə, əvvəl meydanı genişləndirmək (həqiqi meydandan kompleks meydana keçmək), sonra da fəzanı proyektivləşdirmək, ona sonsuzluğu artırmaq. Həqiqət gözəlmiş demək, bu gözəlliyi görmək bizim üçün ona görə çətindir ki, gerçək dünyamıza sığan hissəsi o həqiqətin yalnızca bir hissəsiymiş! Həqiqət gerçəkliyə sığmır!

Həqiqət gerçəkliyə sığmır - bu fikrə ədəbiyyat və riyaziyyat nə qədər fərqli yollarla gəlib çıxıb!

Buna da bax: Joseph Brodsky: 'Nə oxumalı? Kimi oxmalı? Necə oxumalı?'

Həqiqəti sevmək, həqiqətə inanmaq

Poeziyanın (ümumilikdə ədəbiyyatın və sənətin) gerçəkliklə münasibəti mürəkkəbdir, amma xeyli də sərbəstdir, təbiət elmləri isə birbaşa gerçəkliyin quludur - bir bioloqun öyrəndiyi model gerçək dünyanın/prosesin modeli deyilsə bioloq buna vaxt sərf edərmi? öyrənilən modelin ən azı potensial gerçəkilik (yaxud gerçəkliyin hansisa kobud aproksimasiyası) olduğunu əsaslandırmağa məcburdur bioloq. Qeyd edək ki, riyaziyyat istisnadır bu məsələdə; təbiət elmlərinə, sənətə (art’a) və fəlsəfəyə yaxın qohumluğu olan bu elmin gerçəkliklə münasibətləri çox dolayıdır, formal olaraq hər hansı gerçəkliyə cavabdehliyi hətta yoxdur da demək olar. Son onilliklərdə fizikada da təcrübi təsdiqi çətin olan, sadəcə riyazi cəhətdən cəlbedici nəzəriyyələrin öyrənilməsi geniş yayılıb, normaya çevrilib. Mən çoxlu fiziklər tanıyıram ki, narazıdırlar bu situasiyadan, fizikanın qədim “nəzəriyyə təcrübədə təsdiqini tapmalıdır” prinisipinin pozulmasına dözmək istəmirlər. (Fəlsəfi qatda incələrsək məsələn, biologiya, geologiya kimi elmlərin də gerçəkilikə münasibətlərində çox problemlər tapıb çıxartmaq olar, Poincare yuxarıda adını çəkdiyim kitabında bu barədə ətraflı yazır.)

Bir alim üçün həqiqətə sədaqət hətta gerçəkliyə sədaqətdən də çox-çox daha ciddi bir məsələdir. Həqiqəti sevmək, ona inanmaq, ona sadiq olmaq hər bir şərəfli və dürüst adamın işidir, deyə bilərsiniz, burda alim olmağa nə ehtiyac? – “alim olmaq asandır, çətin şey insan olmaqdır”. Asan deyil alim olmaq! bununçün həqiqətlə hədsiz dürüstcəsinə bir münasibət qurmalısan, özündə elə keyfiyyətlər tərbiyə etməlisən ki, onilliklər lazımdır buna. Mən hətta deyərdim ki, alim olmayan birisinin həqiqətə çox-çox sadiq olmasına inanmaq çətindir mənə, elmdən kənar insanın bununçün hər halda çox xüsusi bir istedadi, həqiqətə çox dərin bir sevgisi olsun gərək.

Bir örnək verim: tutalım bir riyaziyyatçı A və B kəmiyyətlərindən hansının böyük olması ilə (yaxud hansısa başqa binar sualla) maraqlanır. Bir müddət (bir neçə aymı, ilmi) bu barədə düşünəndən sonra “A > B”yə inanmağa başlayır, bunu isbat etmək üçün ideyalar yaranır onda. Sonra bu ideyalar sistemləşib isbatın bir proqramı halına düşür. “A > B?” ilə “A < B?” bir-birinə komplimentar (tamamlayıcı) suallardır, sualın biri elə o biri deməkdir, burası belədir. Amma uzun bir proqram-isbat çoxlu-çoxlu pillələrdən, ideyalardan, metodlardan ibarətdir, “həsrət və ümidlərdən ibarətdir”. Bunların çoxu “A > B” faktını isbat etməyə yararlıykən, ”A < B”ni isbat etməkçün tamamilə yararsızdır. Demək ki, “A > B”ni isbatlamağa girişən riyaziyyatçı, illərini, onilliklərini sərf edəndən sonra uğur qazanmayacaqsa, onda (çox zaman) bu ona gətirib çıxartmır ki, nəticədə “A < B”ni isbatlayacaq. Mümkündür ki, başqa bir ryaziyyatçı da “A < B”ni isbatlamağa çalışır artıq illərdir. Bu iki riyaziyyatçı arasında kommunikasiya da var. Bəzən biri, bəzən də o biri isbata çox yaxınlaşmış kimi görünür. Həqiqəti sevmək həmin o digər riyaziyyatçının tapıntılarına, onun isbata yaxınlaşmasına sevinə bilməkdir. İllərin, həyatın hədərə gedəcəksə də həmin o digər riyaziyyatçının işini oxuduqca sətirdən sətirə sevinmək! Əvvəl yoxlamaq onun işini sözbəsöz, işarəbəişarə, gizli-gizli ümid etmək ki, hardasa səhv tapacaqsan, amma sonra doğru olduğunu görüb sevinmək! Dərkə sevinmək! Gözəlliyə sevinmək! Özün özünə qarşı düşmən çıxmaq. İllər boyu beynində gəlişdirdiyin harmoniyanın uçulub yerlə yeksan olmasına, öz şəxsi fəlakətinə bir kino kimi kənardan baxmaq. Bütün bu əzablı prosesdən keçməyən bir adam həqiqətin qiymətini axı hardan bilə bilər?

Şairin belə bir prosesdən keçdiyini iddia etmək çətindir, amma onun həqiqəti “arama metodları” və umumiyyətlə həqiqətə münasibəti barədə düşünərkən yerinə düşər ki, şeiri ədəbiyyatın başqa janrlarından ayırmağımızdan da bəhs edək. “Şeir vacibdir yoxsa nəsr?” tipli suallar barədə heç vaxt düşünməmişəm, maraqlı olmayıb belə suallar mənə. Amma müxtəlif şairlərdən (hətta nasirlərdən də) şeirin daha xüsusi bir şey olduğu barədə iddiaları çox eşitmişəm. Məsələn, W.S.Merwinin dilindən eşitmişəm: “Əlbəttə şeir daha qiymətlidir. Müəyyən poetik nəsr də var, Faulkner’in nəsri məsələn, amma yerdə qalan nəsr əsasən informasya çatdırmaqdan ibarətdir”. Bu barədə çox yazıb aşırı subyektiv görünmək istəmirəm, amma şeirə üstünlük verənlərdən eşitdiyim həm də odur ki, yaxşı şeir həm də bir möcüzədir, bir sirr-sehr var onda. Şeirdəki bu sirri-sehri təkcə onun məzmununda, mənasında deyil, həm də məqsədlərində də sezmək maraqlı gəlib mənə. Sanki milyon illik təkamülümüzün qədim dövrlərindən 100 min ildir ki, formalaşan dilimizə bürünüb nəsə çatdırılır bizə. Bimədiyimiz deyil, bildiyimiz bir şeyi kimsə təzədən yadımıza salır.

Biz gələcəyə fiziki olaraq səyahət edə bilərik, elm bizə bunun bir neçə yolunu öyrədib artıq, yaxın 500 ildə yəqin ki, bunu bacaracağıq da. Keçmişə də qayıda bilmək barədə nəzəri spekulyasiyalar mövcuddur, amma gerçəklikdə bu mümkün olacaqmı? Əlbəttə, söhbət fiziki olaraq keçmişə qayıtmaqdan gedir, yoxsa keçmişi görmək asandır - Günəşə baxanda 8 dəqiqə əvvəlki Günəşi görürük, müasir teleskoplar kainatımızın milyard illər əvvəlki dövrünə qədər görə bilir. Gecələr başımızı qaldırıb ulduzlu göylərə baxanda keçmişə baxırıq - biz hər tərəfdən keçmişlə əhatə olunmuşuq! Bəzi fiziklər iddia edir ki, biz heç zaman keçmişə qayıda bilməyəcəyik. (Filosoflar da başlarını başlara qatır burda (heç onlarsız iş olarmı?) – keçmişə qayıtsan, orda öz babanı uşaqkən tapıb tapança ilə vurub öldürsən bəs onda??) Bilmirəm niyə, amma “elm” sözü məndə daha çox gələcəklə, “şeir” isə daha çox keçmişlə bağlı assosiasiyalar oyadır. Bəlkə şeir bizim bu keçmiş yanğımıza, təşnəmizə bağlı bir şeydir?

Keçmiş artıq keçib, bizim maddi marağımız gələcəkdədir. Bəlkə buna görə elm faydalıdır, şeir faydasız? Əziz oxucu, yazının lap əvvəlində qoyulan suala cavabmı gözləyirdin? Mənim cavabım yoxdur bu suala. Artıq mən də (tanrı kimi) ciddiliyimi itirirəm. Oxucu məyusdur. Yazını bitirirəm.

Birinci hissəsnin sonu

(Yazıdakı fikirlər müəllifin şəxsi mülahizələridir)