-
Bu varlığı ilk görəndə düşündüm bəlkə dəli olmuşam, ona görə də haq-nahaq gözlərimə inanmadım; ağlımı itirmədiyimə, yuxu görmədiyimə əmin olana qədər bir xeyli keçdi.
Edgar Allan Poe
SFİNKS
(Ruscadan çevirən: Fəxri Uğurlu)
Dəhşətli vəbanın Nyu-Yorkda at oynatdığı günlərdə (1830-cu illərin əvvəllərində Avropadan Quzey Amerikaya yayılmış epidemiya nəzərdə tutulur) mən qohumlarımdan birinin dəvətilə iki həftəliyə onun Hudzon çayının yaxasındakı gözdən uzaq xudmani kottecinə dincəlməyə getmişdim.
Sərəncamımızda hər cür yay əyləncəsi vardı; meşədə gəzmək, naturadan rəsm çəkmək, qayıqla üzmək, balıq tutmaq, çimmək, musiqi dinləmək, kitab oxumaq vaxtımızı şad-xürrəm keçirməyə artıqlamasıyla yetərdi, əgər hər səhər azman şəhərdən gələn bəd xəbərlər olmasaydı.
Elə bir gün olmazdı ki, hansısa tanışımızın ölüm xəbərini almayaq. Vəba quduzlaşdıqca biz dostların itkisinə alışırdıq. Axır-axırda hər xəbərin gəlişini ürək döyüntüsüylə qarşılayırdıq.
Cənubdan əsən külək elə bil ölümün nəfəsiydi. Bu duyğu, bu düşüncə mənim canıma-qanıma işləmişdi. Başqa nədənsə danışa, nəsə düşünə, yuxularımda ayrı nəsə görə bilmirdim.
Ev yiyəsi çox da nazik adam deyildi, hərçənd özü də bərk sarsılmışdı, elə hey mənə ürək-dirək verməyə çalışırdı. Onun müdrik ağlı qara-qura xəyallara uymazdı. Gerçək təhlükəni o, göydə tutardı, ancaq olmayan yerdə təhlükə qorxusuyla yaşamazdı.
Ev yiyəsinin kitabxanasında əlimə düşən bir para kitabların ucbatından onun mənim xəstə, qaranlıq xəyallarımı dağıtmaq cəhdi, demək olar, daşa dirəndi.
O kitablarda yazılanlar mənə qanımla ötürülmüş, canımın bir küncündə gizlənmiş bütün mövhumat toxumlarını cücərtmək gücündəydi. Mən kitabları qohumumdan xəbərsiz oxumuşdum, buna görə də o, xəyallarımı körükləyən səbəbləri anlamaqda çətinlik çəkirdi.
Mənim sözüm-söhbətim hayana fırlansa, axır gəlib əlamətlərin, işarələrin üstündə bənd alırdı – bir ara mən əlamətlərə, demək olar, ciddi-ciddi inanırdım.
Bu mövzuda biz uzun-uzadı qızğın çəkişmələrə baş vururduq; o, bu sayaq inamların tam əsassız olduğunu deyib dururdu, mən də sübuta yetirməyə çalışırdım ki, insanlara kənardan kimsənin sırımadığı, el-obanın təbiətindən mayalanmış etiqadda, şübhəsiz, bir həqiqət payı da olmamış deyil, ona görə də bu inam hörmətə layiqdi.
Bir müddət sonra kottecə qayıdanda başıma elə anlaşılmaz, elə nəhs bir iş gəldi ki, bunun əlamət olduğunu desəm, yəqin məni bağışlarsınız.
Elə sarsılmışdım, üstəlik də elə dolaşmışdım, dostuma ürəyimi açanacan neçə gün gözləyəsi oldum.
Qızmar günün sonuna doğru mən əlimdə kitab açıq pəncərə qarşısında oturmuşdum; pəncərədən çayın sağ-sol yaxası, ondan da aralıda bizə baxan üzü sürüşmə ucbatından keçəl qalmış təpə görünürdü.
Bayaqdan fikrim kitabdan yayınıb, zillətin, fəlakətin meydan suladığı qonşu şəhərə köçmüşdü. Başımı kitabdan qaldıranda mən uzaqda çılpaq yamac, yamacda da eybəcər görkəmli nəhəng bir məxluq gördüm; sonra o məxluq bir göz qırpımında yamacdan enib, təpənin ətəyindəki qalın meşədə itdi.
Bu varlığı ilk görəndə düşündüm bəlkə dəli olmuşam, ona görə də haq-nahaq gözlərimə inanmadım; ağlımı itirmədiyimə, yuxu görmədiyimə əmin olana qədər bir xeyli keçdi.
Ancaq indi açıq-aydın gördüyüm, təpənin ətəyinə enənəcən gözdən yayındırmadığım o bədheybəti təsvir eləməyə başlasam, oxucuları buna inandırmaq mənim özümü inandırmağımdan da çətin başa gələcək.
Yamacı endikcə sürüşməyə davam gətirmiş tək-tək azman ağacların böyründən ötdüyünə görə deyə bilərəm ki, bədheybət məxluq nəhənglikdə heç bir okean gəmisinə boy verməzdi.
Gəmini elə-belə yada salmadım, onun biçimi-quruluşu həqiqətən də bizim yetmiş dörd toplu hərbi gəminin korpusuna bənzəyirdi. Ağzı altmış-yetmiş fut uzunluqda, fil gövdəsi yoğunluqda xortumunun ucunda yerləşirdi.
Xortumunun kökündə çəngə-çəngə sıx tüklər qaralırdı – qırxan olsaydı, bir düjün vəhşi öküzün yunundan ağır gələrdi; oradan qaban qılıncına bənzər, ancaq ondan qat-qat iri bir cüt parlaq köpək dişi – biri aşağı, o biri yana əyilmiş iki azman diş çıxmışdı.
Xortumun sağ-solundan yanlara otuz-qırx fut uzunluğu olan, büllur kimi işıldayan nəhəng prizmatik buynuzlar uzanırdı – batan günəşin o buynuzlara dəyib-qayıdan saçaqları göz çıxarırdı.
Gövdəsi çivə bənzəyirdi, iti ucu aşağı yönəlmişdi. Hər biri az qala yüz yard uzunluğunda iki cüt qanadı vardı; qanadlar bir-birinin üstündə bitmişdi, hamısının da üstü diametri on-on iki fut olan dəmir pullarla örtülüydü.
Onu da gözüm aldı ki, üst qanadlar alt qanadlara yoğun zəncirlə bağlanıb. Ancaq bu bədheybət varlığın ən gözəçarpan cəhəti onun, demək olar, bütün sinəsini tutmuş, tünd gövdəsinin üstündə yağlı rəssam fırçasıyla çəkilibmiş kimi ağaran kəlləsiydi.
Ağlımın gücü yetməyən bir dəhşətlə, bir qaçılmaz fəlakət duyğusuyla əcaib heyvana, ən çox da heyvanın sinəsindəki kəllə təsvirinə baxdığım yerdə qəfildən onun xortumundan sallanan nəhəng ağzı açıldı, heyvan mənim qulaqlarımda nəhs əlamət kimi cingildəyən acı naləsiylə yeri-göyü titrətdi; bədheybət varlıq təpənin ətəyində gözdən itər-itməz mən özümdən gedib yerə sərildim.
Özümə qayıdanda ağlıma ilk gələn gördüyümü, eşitdiyimi dostuma danışmaq oldu, ancaq anlada bilmədiyim bir ikrah duyğusu nədənsə məni fikrimdən daşındırdı.
Bu əhvalatdan üç-dörd gün ötmüş axşam çağı biz bədheybət varlığın mənim gözümə göründüyü otaqda oturmuşduq; mən pəncərənin qarşısındakı həmin o kürsüdə əyləşmişdim, o isə məndən azca aralı taxtın üstündə dirsəklənmişdi.
Vaxt o vaxt, yer də o yer olduğundan yaddaşım təzələndi, qəribə hadisəni dostuma danışmaq istədim.
O, qabaqca ürəkdən gülə-gülə, sonra da mənim havalandığıma şəkk-şübhəsi qalmayıbmış kimi tam ciddi bir tövrlə məni sonacan dinlədi. Bu dəm eybəcər nəhəng yenə aydınca göründü, mən qorxudan çıxardığım bir bağırtıyla əlimi ona tuşladım.
Bədheybətin çılpaq yamacla enişini xırdalığınacan təsvir eləsəm də, dostum təpəyə sarı diqqətlə baxıb, bir şey görmədiyini dedi.
Həyəcanımın həddi-hüdudu yox idi, çünki qarabasma mənə ölüm əlaməti, bundan da betəri, dəlilik nişanəsi kimi gəlirdi. Əlim yerdən-göydən üzüldü, özümü kürsüyə yıxıb üzümü əllərimlə qapadım.
Gözümü açanda qarabasma yoxa çıxmışdı.
Ev yiyəsinin həmişəki dincliyi artıq özünə qayıtmışdı, dostum əcaib varlığın görkəmiylə bağlı məni yerli-yataqlı sorğu-suala tutdu.
İzahatım onu tam razı salandan sonra dostum ağır yük altından çıxmış kimi dərindən nəfəs aldı, sonra da mənə qəddar görünən soyuqqanlı bir ədayla mücərrəd fəlsəfənin bəzi incəliklərini xırdaladığımız yarımçıq söhbətimizə qayıtdı.
Yadımdadı, o, yeri gəlmişkən bir fikri ayrıca vurğuladı ki, insanın bütün yanılmalarının təməlində məsafəni bəlləməkdə yol verdiyi sadə bir yanlışlıq ucbatından ağılın hansısa predmeti ya kiçiltmək, ya da şişirtmək meyli durur:
- Məsələn, demokratiyanın bütün dünyaya yayılmasının bəşəriyyətə göstərəcəyi təsiri düzgün qiymətləndirmək üçün bu prosesin başa çatacağı dövrün uzaqlığını hökmən nəzərə almaq lazımdı. Bununla belə, siz idarəçilik formalarından yazan bircə nəfər göstərə bilərsinizmi ki, bu məsələni diqqətə layiq saymış olsun?
Bu yerdə dostum ara verdi, kitab rəfinə yanaşıb təbiət tarixinə dair ibtidai kurs kitabını götürdü. Xırda çap hərflərini gözü seçmədiyindən məndən yerimizi dəyişməyi xahiş elədi, sonra pəncərə qarşısındakı kürsüyə çöküb kitabı açdı, elə əvvəlki avazla da sözünün gerisini gətirdi:
- Siz bədheybət varlığı yerli-yataqlı təsvir eləməsəydiz, mən bəlkə də bunun nə olduğunu sizə göstərə bilməzdim. Qabaqca icazənizlə Sphinx növünün Crepuscularia fəsiləsinin Lepidoptera dəstəsinin İnsecta sinfinə mənsub canlıların, yəni həşəratların məktəblilər üçün yazılmış təsvirini sizə oxuyum.
Oxuyuram:
“Metal kimi parıldayan rəngbərəng pulcuqlarla örtülü dörd pərdəli qanad; çənələrin davamı kimi başa bərkidilmiş xortumcuq şəkilli ağız; ağızın qıraqlarında – yararsız qalmış çənələrin qalıqları, bir də yumşaq duyğu telləri. Cod tükcüklərlə bir-birinə bənd olunmuş alt-üst qanadlar; uzunsov prizmatik toppuz şəklində bığcıqlar; sivri qarıncıq. Sfinks adlanan Kəllə Kəpənəyin qəmli səsi, bir də qalxancığı üzərindəki ölüm rəmzi bəzən avam adamlarda xof yaradır.”
O, kitabı bağlayıb, mənim bədheybəti gördüyüm andakı oturuşumu olduğu kimi təkrarlamaq üçün irəli əyildi.
- Budu ha! İndi sizin əjdahanız üzüyuxarı dırmanır. Söz yox, çox əcaib görkəmi var. Ancaq o, nə siz düşündüyünüz böyüklükdə, nə də xəyal elədiyiniz uzaqlıqdadı. Pəncərənin çərçivəsindən sallanan hörümçək torunun üstüylə sürünür. Gövdəsinin uzunluğu düymün on altıda birindən artıq deyil. Elə mənim gözümlə onun arası da bir belə olar.
Bu varlığı ilk görəndə düşündüm bəlkə dəli olmuşam, ona görə də haq-nahaq gözlərimə inanmadım; ağlımı itirmədiyimə, yuxu görmədiyimə əmin olana qədər bir xeyli keçdi.
Edgar Allan Poe
SFİNKS
(Ruscadan çevirən: Fəxri Uğurlu)
Dəhşətli vəbanın Nyu-Yorkda at oynatdığı günlərdə (1830-cu illərin əvvəllərində Avropadan Quzey Amerikaya yayılmış epidemiya nəzərdə tutulur) mən qohumlarımdan birinin dəvətilə iki həftəliyə onun Hudzon çayının yaxasındakı gözdən uzaq xudmani kottecinə dincəlməyə getmişdim.
Sərəncamımızda hər cür yay əyləncəsi vardı; meşədə gəzmək, naturadan rəsm çəkmək, qayıqla üzmək, balıq tutmaq, çimmək, musiqi dinləmək, kitab oxumaq vaxtımızı şad-xürrəm keçirməyə artıqlamasıyla yetərdi, əgər hər səhər azman şəhərdən gələn bəd xəbərlər olmasaydı.
Elə bir gün olmazdı ki, hansısa tanışımızın ölüm xəbərini almayaq. Vəba quduzlaşdıqca biz dostların itkisinə alışırdıq. Axır-axırda hər xəbərin gəlişini ürək döyüntüsüylə qarşılayırdıq.
Cənubdan əsən külək elə bil ölümün nəfəsiydi. Bu duyğu, bu düşüncə mənim canıma-qanıma işləmişdi. Başqa nədənsə danışa, nəsə düşünə, yuxularımda ayrı nəsə görə bilmirdim.
Ev yiyəsi çox da nazik adam deyildi, hərçənd özü də bərk sarsılmışdı, elə hey mənə ürək-dirək verməyə çalışırdı. Onun müdrik ağlı qara-qura xəyallara uymazdı. Gerçək təhlükəni o, göydə tutardı, ancaq olmayan yerdə təhlükə qorxusuyla yaşamazdı.
Ev yiyəsinin kitabxanasında əlimə düşən bir para kitabların ucbatından onun mənim xəstə, qaranlıq xəyallarımı dağıtmaq cəhdi, demək olar, daşa dirəndi.
O kitablarda yazılanlar mənə qanımla ötürülmüş, canımın bir küncündə gizlənmiş bütün mövhumat toxumlarını cücərtmək gücündəydi. Mən kitabları qohumumdan xəbərsiz oxumuşdum, buna görə də o, xəyallarımı körükləyən səbəbləri anlamaqda çətinlik çəkirdi.
Mənim sözüm-söhbətim hayana fırlansa, axır gəlib əlamətlərin, işarələrin üstündə bənd alırdı – bir ara mən əlamətlərə, demək olar, ciddi-ciddi inanırdım.
Bu mövzuda biz uzun-uzadı qızğın çəkişmələrə baş vururduq; o, bu sayaq inamların tam əsassız olduğunu deyib dururdu, mən də sübuta yetirməyə çalışırdım ki, insanlara kənardan kimsənin sırımadığı, el-obanın təbiətindən mayalanmış etiqadda, şübhəsiz, bir həqiqət payı da olmamış deyil, ona görə də bu inam hörmətə layiqdi.
Bir müddət sonra kottecə qayıdanda başıma elə anlaşılmaz, elə nəhs bir iş gəldi ki, bunun əlamət olduğunu desəm, yəqin məni bağışlarsınız.
Elə sarsılmışdım, üstəlik də elə dolaşmışdım, dostuma ürəyimi açanacan neçə gün gözləyəsi oldum.
Qızmar günün sonuna doğru mən əlimdə kitab açıq pəncərə qarşısında oturmuşdum; pəncərədən çayın sağ-sol yaxası, ondan da aralıda bizə baxan üzü sürüşmə ucbatından keçəl qalmış təpə görünürdü.
Bayaqdan fikrim kitabdan yayınıb, zillətin, fəlakətin meydan suladığı qonşu şəhərə köçmüşdü. Başımı kitabdan qaldıranda mən uzaqda çılpaq yamac, yamacda da eybəcər görkəmli nəhəng bir məxluq gördüm; sonra o məxluq bir göz qırpımında yamacdan enib, təpənin ətəyindəki qalın meşədə itdi.
Bu varlığı ilk görəndə düşündüm bəlkə dəli olmuşam, ona görə də haq-nahaq gözlərimə inanmadım; ağlımı itirmədiyimə, yuxu görmədiyimə əmin olana qədər bir xeyli keçdi.
Ancaq indi açıq-aydın gördüyüm, təpənin ətəyinə enənəcən gözdən yayındırmadığım o bədheybəti təsvir eləməyə başlasam, oxucuları buna inandırmaq mənim özümü inandırmağımdan da çətin başa gələcək.
Yamacı endikcə sürüşməyə davam gətirmiş tək-tək azman ağacların böyründən ötdüyünə görə deyə bilərəm ki, bədheybət məxluq nəhənglikdə heç bir okean gəmisinə boy verməzdi.
Gəmini elə-belə yada salmadım, onun biçimi-quruluşu həqiqətən də bizim yetmiş dörd toplu hərbi gəminin korpusuna bənzəyirdi. Ağzı altmış-yetmiş fut uzunluqda, fil gövdəsi yoğunluqda xortumunun ucunda yerləşirdi.
Xortumunun kökündə çəngə-çəngə sıx tüklər qaralırdı – qırxan olsaydı, bir düjün vəhşi öküzün yunundan ağır gələrdi; oradan qaban qılıncına bənzər, ancaq ondan qat-qat iri bir cüt parlaq köpək dişi – biri aşağı, o biri yana əyilmiş iki azman diş çıxmışdı.
Xortumun sağ-solundan yanlara otuz-qırx fut uzunluğu olan, büllur kimi işıldayan nəhəng prizmatik buynuzlar uzanırdı – batan günəşin o buynuzlara dəyib-qayıdan saçaqları göz çıxarırdı.
Gövdəsi çivə bənzəyirdi, iti ucu aşağı yönəlmişdi. Hər biri az qala yüz yard uzunluğunda iki cüt qanadı vardı; qanadlar bir-birinin üstündə bitmişdi, hamısının da üstü diametri on-on iki fut olan dəmir pullarla örtülüydü.
Onu da gözüm aldı ki, üst qanadlar alt qanadlara yoğun zəncirlə bağlanıb. Ancaq bu bədheybət varlığın ən gözəçarpan cəhəti onun, demək olar, bütün sinəsini tutmuş, tünd gövdəsinin üstündə yağlı rəssam fırçasıyla çəkilibmiş kimi ağaran kəlləsiydi.
Ağlımın gücü yetməyən bir dəhşətlə, bir qaçılmaz fəlakət duyğusuyla əcaib heyvana, ən çox da heyvanın sinəsindəki kəllə təsvirinə baxdığım yerdə qəfildən onun xortumundan sallanan nəhəng ağzı açıldı, heyvan mənim qulaqlarımda nəhs əlamət kimi cingildəyən acı naləsiylə yeri-göyü titrətdi; bədheybət varlıq təpənin ətəyində gözdən itər-itməz mən özümdən gedib yerə sərildim.
Özümə qayıdanda ağlıma ilk gələn gördüyümü, eşitdiyimi dostuma danışmaq oldu, ancaq anlada bilmədiyim bir ikrah duyğusu nədənsə məni fikrimdən daşındırdı.
Bu əhvalatdan üç-dörd gün ötmüş axşam çağı biz bədheybət varlığın mənim gözümə göründüyü otaqda oturmuşduq; mən pəncərənin qarşısındakı həmin o kürsüdə əyləşmişdim, o isə məndən azca aralı taxtın üstündə dirsəklənmişdi.
Vaxt o vaxt, yer də o yer olduğundan yaddaşım təzələndi, qəribə hadisəni dostuma danışmaq istədim.
O, qabaqca ürəkdən gülə-gülə, sonra da mənim havalandığıma şəkk-şübhəsi qalmayıbmış kimi tam ciddi bir tövrlə məni sonacan dinlədi. Bu dəm eybəcər nəhəng yenə aydınca göründü, mən qorxudan çıxardığım bir bağırtıyla əlimi ona tuşladım.
Bədheybətin çılpaq yamacla enişini xırdalığınacan təsvir eləsəm də, dostum təpəyə sarı diqqətlə baxıb, bir şey görmədiyini dedi.
Həyəcanımın həddi-hüdudu yox idi, çünki qarabasma mənə ölüm əlaməti, bundan da betəri, dəlilik nişanəsi kimi gəlirdi. Əlim yerdən-göydən üzüldü, özümü kürsüyə yıxıb üzümü əllərimlə qapadım.
Gözümü açanda qarabasma yoxa çıxmışdı.
Ev yiyəsinin həmişəki dincliyi artıq özünə qayıtmışdı, dostum əcaib varlığın görkəmiylə bağlı məni yerli-yataqlı sorğu-suala tutdu.
İzahatım onu tam razı salandan sonra dostum ağır yük altından çıxmış kimi dərindən nəfəs aldı, sonra da mənə qəddar görünən soyuqqanlı bir ədayla mücərrəd fəlsəfənin bəzi incəliklərini xırdaladığımız yarımçıq söhbətimizə qayıtdı.
Yadımdadı, o, yeri gəlmişkən bir fikri ayrıca vurğuladı ki, insanın bütün yanılmalarının təməlində məsafəni bəlləməkdə yol verdiyi sadə bir yanlışlıq ucbatından ağılın hansısa predmeti ya kiçiltmək, ya da şişirtmək meyli durur:
- Məsələn, demokratiyanın bütün dünyaya yayılmasının bəşəriyyətə göstərəcəyi təsiri düzgün qiymətləndirmək üçün bu prosesin başa çatacağı dövrün uzaqlığını hökmən nəzərə almaq lazımdı. Bununla belə, siz idarəçilik formalarından yazan bircə nəfər göstərə bilərsinizmi ki, bu məsələni diqqətə layiq saymış olsun?
Bu yerdə dostum ara verdi, kitab rəfinə yanaşıb təbiət tarixinə dair ibtidai kurs kitabını götürdü. Xırda çap hərflərini gözü seçmədiyindən məndən yerimizi dəyişməyi xahiş elədi, sonra pəncərə qarşısındakı kürsüyə çöküb kitabı açdı, elə əvvəlki avazla da sözünün gerisini gətirdi:
- Siz bədheybət varlığı yerli-yataqlı təsvir eləməsəydiz, mən bəlkə də bunun nə olduğunu sizə göstərə bilməzdim. Qabaqca icazənizlə Sphinx növünün Crepuscularia fəsiləsinin Lepidoptera dəstəsinin İnsecta sinfinə mənsub canlıların, yəni həşəratların məktəblilər üçün yazılmış təsvirini sizə oxuyum.
Oxuyuram:
“Metal kimi parıldayan rəngbərəng pulcuqlarla örtülü dörd pərdəli qanad; çənələrin davamı kimi başa bərkidilmiş xortumcuq şəkilli ağız; ağızın qıraqlarında – yararsız qalmış çənələrin qalıqları, bir də yumşaq duyğu telləri. Cod tükcüklərlə bir-birinə bənd olunmuş alt-üst qanadlar; uzunsov prizmatik toppuz şəklində bığcıqlar; sivri qarıncıq. Sfinks adlanan Kəllə Kəpənəyin qəmli səsi, bir də qalxancığı üzərindəki ölüm rəmzi bəzən avam adamlarda xof yaradır.”
O, kitabı bağlayıb, mənim bədheybəti gördüyüm andakı oturuşumu olduğu kimi təkrarlamaq üçün irəli əyildi.
- Budu ha! İndi sizin əjdahanız üzüyuxarı dırmanır. Söz yox, çox əcaib görkəmi var. Ancaq o, nə siz düşündüyünüz böyüklükdə, nə də xəyal elədiyiniz uzaqlıqdadı. Pəncərənin çərçivəsindən sallanan hörümçək torunun üstüylə sürünür. Gövdəsinin uzunluğu düymün on altıda birindən artıq deyil. Elə mənim gözümlə onun arası da bir belə olar.
