“Sovetlər zamanı yazıçıları, şairləri xalqın ideallarına çevirirdilər. Məsələn, Səməd Vurğun az qala büt səviyyəsində idi.
Məmməd Səid Ordubadi o dövrdə bizim indi təsəvvür etmədiyimiz böyük bir nüfuza malik idi. O cümlədən Süleyman Rüstəm. Qalan şair və yazıçılar da həmçinin.
Yadımdadır, Əbülhəsənin (Ələkbərzadə) “Tamaşa qarının nəvələri” povesti 80-ci illərdəki dərsliklərə salınırdı. İndi gənclik heç bəlkə də tanımır Əbülhəsəni. Amma vaxtında o çox böyük bir nüfuza malik idi.
Onun sözü ilə müəyyən insanların yaradıcılıq taleyi, şəxsi taleyi həll oluna bilərdi. Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev, Osman Sarivəlli - bunlar klassik sovet yazıçıları idilər.
İndiki ədəbi-estetik kriterilərlə baxanda biz görürük ki, onların çoxu, müəyyən əsərlər istisna olmaqla qətiyyən o səviyyədə şair və yazıçılar deyildilər”.
Bu fikirləri tənqidçi Əsəd Cahangir Azadlıq Radiosunun "Pen klub"
Kənan Hacı:
- Məncə, yazar yazanda düşünmür ki, bu əsər millidir, ya qeyri-millidir. O yazırsa, deməli, xalqının, insanlarının taleyini yazır. Məncə əsərə milli, yaxud qeyri-milli yarlığı yapışdırmaq düz deyil.
proqramında söyləyib. Proqrama yazarlar Kənan Hacı və Murad Köhnəqala da qatılıblar. Müzakirənin mövzusu belə olub: Sovet dövrünün "şişirdilmiş" yazıçıları kimlərdir? Sovet ədəbiyyatı lazımınca təftiş olunubmu?
Kənan Hacı:
- Həmin dövrün üzdə olan xalq şairləri, xalq yazıçıları, bir sözlə ədəbiyyatın generalları səviyyəsində olan yazıçıların əksəriyyətinin adı bu gün unudulub.
Hətta ədəbiyyat dərsliklərində belə. Gənc nəsil demək olar ki, onları tanımır.
Digər tərəfdən, o dövrün kumirlərindən, ədəbiyyatın generallarından sayılan məsələn, Mirzə İbrahimov Azərbaycan dilinin yaşaması, dövlət dili statusu alması yolunda çox böyük mücadilə etmiş bir adam idi.
Elə Səməd Vurğundan, Süleyman Rüstəmdən üzü bəri digər yazıçılarımız da Azərbaycan dilinin saflaşmasında əməyi olan yazıçılar idi.
Təbii ki, o vaxt yazıçılar qarşısında öhdəliklər də qoyulurdu. İdeologiyadan, kolxoz quruculuğundan 10-larla romanlar yazılmışdı ki, indi nə o əsərlərin, nə də onların müəlliflərinin adları ədəbiyyatda yoxdur.
Xatırlayıram, Əbülhəsənin var idi belə əsərləri. Yusif Şirvan, Əvəz Sadıq, Əyyub Abbasov... çox idi elələri. Məncə onlar indiki dövrə keçə bilmədilər. Konyukturaya xidmət edən əsərlər həmişə zamanın sınağından çıxmır.
Əsəd Cahangir:
- 60-cı illərdən sonra “sovet yazıçıları”, və “sovet dövrü yazıçıları” anlayışları bir-birindən ayrıldı.
Yəni əgər 60-cı illərə qədər yalnız sovet yazıçısı olmaq mümkün idisə, 60-cı ilərdən sonra sovet dövrünün yazıçısı olub, sovet yazıçısı olmamaq mümkün idi.
Məsələn, İsa Muğannanın, Sabir Əhmədlinin, Anarın, Elçinin, Əkrəm Əylislinin, Ramiz Rövşənin, Vaqif Bayatlının, Vaqif Səmədoğlunun Rəsul Rzanın 60-cı illərdən sonrakı yaradıcılığı, İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası. Kimlər deyə bilər ki, bu, sovet ədəbiyyatı idi?
Bu, sovet dövrünün ədəbiyyatı idi, amma sovet ədəbiyyatı deyildi...
Məsələn, Anarın “Yaxşı padşahın nağılı”. Bütövlükdə bu əsər sovet rejiminin əleyhinədir. Amma sovet dövrünün çox üzdə olan məhşur bir yazıçısı idi Anar. Filmləri çəkilirdi, əsərləri tərcümə olunurdu, yayımlanırdı, mükafatlar alırdı. İttifaq miqyasında tanınırdı.
Eləcə də Elçin, İsa Muğanna. Bunlar sovet yazıçıları deyildilər. Düzdü, bunlara da təpkilər olunurdu.
Kənan Hacı və Əsəd Cahangir
Amma dissident olacaq həddə çatdırmamaq, dövlətdən narazı salmamaq, mümkün qədər əldə saxlamaq, yumşaq vasitələrlə nəzarətdə saxlamaq siyasəti yeridilirdi onlara münasibətdə.
Murad Köhnəqala:
- Bizdə sovet dövrünün yazıçıları, ümumiyyətlə Sovet dövrü kifayət qədər təftiş olunmayıb. Elçibəy hakimiyyəti dövründə təklif olundu ki, DTK-nın, indiki MTN-nin arxivləri açılsın. Əslində bu gün Şamo Ariflə Anarın çəkişmələrinin səbəblərinin biri də odur.
Hər biri özünün düz danışdığını bildirir və əlində mənbə olduğunu deyir.
İkincisi, sovet dövründə lazım olan yazıçılar həddən artıq şişirdilir, qiymətləndirilirdi. Komsomol mükafatından başlayaraq qalstuklu bir oğlanı xalq yazıçısı, xalq şairi adına qədər qaldırırdılar.
Bundan sonra isə daha çox xidmət edənlər hətta “sosialist əməyi qəhrəmanı” adına layiq görülürdü. Sovetlər birliyi dağılandan sonra bizdə çoxlu qocaman yazıçılar, şairlər cırnaşdılar.
Onlar xalq yazıçısı, xalq şairi adını almışdılar. Cırnaşdılar ki, niyə bu Sovetlər Birliyi dağıldı, onlar “sosialist əməyi qəhrəmanı” adını ala bilmədilər.
Elçibəy dövründə Anar hətta cırnayıb Türkiyəyə qaçdı... Həmin o milli hakimiyyəti qəbul etmədi. Bir az da sərt deyim, nifrət elədi ümumiyyətlə.
İlqar Rəsul:
- Niyə axı, necə olur bu?
Murad Köhnəqala:
- Nə bilim. Özündən soruşun bunu. Yəni sevmədi o dövrü. Necə ki indi demokratları sevmir.
Əsəd bəy deyir ki, sovet dövründə milli ədəbiyyat yaranırdı. Amma hamı bilir ki, sovet dövründə ədəbiyyat Sov. KP-nin 5 ildən bir keçirilən qurultayında sosializm quruculuğu haqqında qoyulan movzular əsasında yaranırdı.
Murad Köhnəqala
Kolxozçuluq, sovxozçuluq və s. Amma mən deyim ki, fikrimcə, bizdə məsələn, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, İsa Hüseynov daha milli yazıçılar idi, nəinki Yusif Səmədoğlu, Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin.
Mirzə İbrahimovun əsərlərindəki insanlar, kolxozçular və s. nə qədər kobud olsalar da, milli idilər.
İlqar Rəsul:
- Bəs, milli olmayan hansı obrazlar idi?
Murad Köhnəqala:
- Məsələn, Mehman çox milli bir oğlandı. O gedib Qarabağ müharibəsində şəhid olardı. Onda o xarakter var.
Amma mən inanmıram ki, Anarın yaratdığı Zaur, gedib Qarabağda vuruşar. O qacacaq yenə Moskvaya ad günü keçirtməyə, nə bilim, Təhminənin, kiminsə dalınca, avtoşluq eləməyə.
Demək istəyirəm ki, bunların yaratdığı obrazlar milli deyil. Mən demirəm Anar, Elçin yazmasınlar. Amma müəyyən bir obraz var ki, onu təlqin elədilər.
Kənan Hacı:
- Məncə, yazar yazanda düşünmür ki, bu əsər millidir, ya qeyri-millidir. O yazırsa, deməli, xalqının, insanlarının taleyini yazır. Məncə əsərə milli, yaxud qeyri-milli yarlığı yapışdırmaq düz deyil.
Bunu digər bir xalq hansısa xalqın əsəri haqqında deyə bilər ki, millidir, ya qeyri millidir. Məncə, bu düzgün yanaşma deyil. Zaur da Azərbaycan insanıdır. Onun içində də bir milli mentalitet var.
Murad Köhnəqala:
- Bəli, Zaur da azərbaycanlıdır. Amma Zaur daha çox sovet insanıdır. Ona görə də Anar daha çox sovet yazıçısıdır, nəinki Mirzə İbrahimov.
Əsəd Cahangir:
- Millilik və milsizlik (bu ifadəni də zarafat kimi işlədək) ideoloji kateqoriyadır. Bu da ədəbiyyatı bolşevizmə apara bilər.
Hər hansı bir ideologiya ilə yanaşanda isə ədəbiyyatın azadlığı, yeganə üstünlüyü əlindən alınır. Çünki digər sahələrdən fərqli olaraq insan düşüncəsinin yeganə azad fəaliyyət sahəsi ədəbiyyatdır.
(soldan sağa) Kənan Hacı, Əsəd Cahangir və Murad Köhnəqala
İnsan ədəbiyyatı ona görə uydurub, yaradıb ki, guya azad olduğuna dair özünə təsəlli versin.
Axı Azərbaycan insanının vahid bir tipi yoxdur ki, deyək o mütləq Mirzə İbrahimovun məsələn, “Gələcək gün” romanındakı Firudin kimi olmalıdır. Murad mili obrazı daha çox kəndli obrazı ilə eyniləşdirir.
Anarsa, milli şəhərli obrazı yaradırdı. Anar şəhərdə doğulmuşdu, orada gördüklərini yazırdı.
Mirzə İbrahimov isə kənddə doğulmuşdu, kənddə gördüklərini yazırdı. Eləcə də digərləri.
İlqar Rəsul:
- Dinləyici sual verir... “Mirzə İbrahimovun 100 illik yubileyinin keçirilməsi barədə sərəncam verilib. Ümumiyyətlə, o dövr yazıçıların yubileylərinin keçirilməsinə necə baxırsınız?”
Knan Hacı:
- Sabir Əhmədli kimi nəhəng bir yazıçının yubileyi demək olar ki, dövlət tərəfindən keçirilmədi. 10-15 nəfərlə məhdud dairədə oldu.
Murad Köhnəqala:
- Heç “Fəxri xiyaban”da da dəfn olunmadı məncə.
Əsəd Cahangir:
- Bəli. Halbuki xalq yazıçısı idi. Hətta ona təqaüdü də yalnız Zenəb Xanlarova Milli Məclisdə bu barədə çıxış edəndən sonra verdilər.
Kənan Hacı:
- Bəli. Bu, dövlətin yazıçılara ikili münasibətidir. Sabir Əhmədlini mövqeyi müxalif yönümlü idi, məhz ona görə belə oldu.
Oğlu da Qarabağ müharibəsində şəhid olmuşdu. Yəni bütün imtiyazlara layiq bir yazıçı idi. “İstiqlal” ordeni də ala bilərdi. “Fəxri Xiyaban”da da dəfn oluna bilərdi. Bu boyda nəhəng yazıçıya belə soyuq münasibət.
Kənan Hacı
Yubiley yazıçını dəyərləndirmək, yaşamağa, yaratmağa həvəsləndirmək üçündür və olmalıdır.
İndi başqa dövrdür. Yubileylərin formatı da dəyişib. Məhdud dairədə də ola bilər. Əsas odur, yazıçı bilsin ki, onun əməyini qiymətləndirən var.
Əsəd Cahangir:
- Sabir Əhmədlinin yubileyinin niyə keçirilmədiyi barədə bir söz deyə bilmərəm. Bəlkə də AYB rəhbərliyi bu məsələ ilə bağlı səlahiyyətli orqanlara məktub göndərib. Bəlkə də göndərməyib.
Bilavasitə idarə aparatında işləmədiyimdən bunu bilmirəm. Amma mən bir şeyi bilirəm ki, Sabir Əhmədli, şəhid atası, 20-dən artıq romanın müəllifidir.
Dövlət özü ona “Xalq yazıçısı” adı verib. Fərqi yoxdur dövlət bu adı ona Əbülfəz Elçibəyin, ya Heydər Əliyevin dövründə, yaxud onlardan əvvəl və ya sonra verib.
Madam ki verib, qiymətləndirib, ən azı o “xalq yazıçısı” adına görə, ona təqaüd də hamıdan əvvəl verilməli idi, ev də hamıdan sonra yox, hamı ilə bərabər verilməli idi.
Fəxri xiyabanda ədəbiyyat adamlarının sırasında dəfn olunmalı, ən yüksək səviyyədə də yubileyi qeyd olunmalı idi.
Lap heç “Xalq yazıçısı” adına, şəhid atası olduğuna görə də yox, bütün bunlar ona görə olmalı idi ki, Sabir Əhmədli 20-ci əsr Azərbaycan nəsrinin ən gözəl, ən şahanə, ən nəhəng yazıçılarından biri, bəlkə də birincisidir, ən məhsuldar romançıdır.
Ümumən götürəndə mən də sovet dövründəki yazıçıların yubileylərinin keçirilməsinə razıyam. Amma bir şərtlə ki, onlar haqqında sovet dövründəki ənənəvi sovet trafaretləri və ştampları ilə danışılmasın. Bu yubileylərdə onların yaradcılığının əsl mahiyyəti açılsın. Axı ideologiyaya xidmət etmək sadəcə onların günahı yox, həm də faciələri idi.
Murad Köhnəqala:
- Lazımlı ədəbiyyat insanına həqiqətən də yubiley keçirilməlidir. Amma sovet dövrü ənənəsi ilə yox. Halbuki, o vaxt yenə bu işə müəyyən mənada ciddi yanaşılırdı. İndi sovet dövrü ənənələrinin başı bir az da buraxılıb.
Hər il M.Ə. Sabirin yubleyində onun məzarı ziyarət edilir.
AYB-nin qarşısında avtobusa minmək üçün qırğın olur. Çünkü Şamaxıda tədbirdən sonra yeyib-içmək var. Amma Sabirin məzarı üstünə yığışanda deyən olmurdu ki, bu qəbir niyə bu gündədir.
Əsəd Cahangir:
- İndi düzəldiblər. Gülağa Tənha gözəl bir türbə tikdirib orada.
Murad Köhnəqala:
- Hə, 100 ildən sonra. Yaxşı ki, Gülağa Tənha var imiş. Gülağa Tənha sağ olsun. Amma bəlkə də Gülağa Tənha heç bilmirdi Sabir kimdi.
Əsəd Cahangir:
- Bizim qüdrətli şairimiz, mərhum Bəxtiyar Vavabzadə deyib ki, Gülağa Tənhanın şeirləri İlahinin verdiyi vergi əsasında yaranır. İndi gör Gülağa Tənha necə gözəl şairimizdir.
Murad Köhnəqala:
- Bu artıq gopdan 3 metr hündürlüyə tullanmaqdır. Mən başqa şey deyirəm. Yəni Gülağa Tənha kimi qəlbli bir oğlan o türbəni tikdirə bilməzdi. Sadəcə o kommersant olduğu üçün bunu edə bilib.
Allah canını sağ eləsin. Amma nə üçün bu işi kommersant etməlidir. Bunu dövlət etməlidir. Mən bu mənada deyirəm.
Ümumiyyətə isə, bir insanın yubileyi, onun kitablarının təbliği, həyat tərzi və sair haqda olmalıdır. Yubiley Sabir Əhmədli kimi az təbliğ olunmuş, çox işləmiş insanlara yaraşır...
Bunlar proqramda səslənmiş fikirlərdən seçmələr idi. Verilişi tam şəkildə burda dinlə. Proqramın videoyazısına yuxarıda bax.
Məmməd Səid Ordubadi o dövrdə bizim indi təsəvvür etmədiyimiz böyük bir nüfuza malik idi. O cümlədən Süleyman Rüstəm. Qalan şair və yazıçılar da həmçinin.
Yadımdadır, Əbülhəsənin (Ələkbərzadə) “Tamaşa qarının nəvələri” povesti 80-ci illərdəki dərsliklərə salınırdı. İndi gənclik heç bəlkə də tanımır Əbülhəsəni. Amma vaxtında o çox böyük bir nüfuza malik idi.
Onun sözü ilə müəyyən insanların yaradıcılıq taleyi, şəxsi taleyi həll oluna bilərdi. Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev, Osman Sarivəlli - bunlar klassik sovet yazıçıları idilər.
İndiki ədəbi-estetik kriterilərlə baxanda biz görürük ki, onların çoxu, müəyyən əsərlər istisna olmaqla qətiyyən o səviyyədə şair və yazıçılar deyildilər”.
Bu fikirləri tənqidçi Əsəd Cahangir Azadlıq Radiosunun "Pen klub"
Kənan Hacı:
- Məncə, yazar yazanda düşünmür ki, bu əsər millidir, ya qeyri-millidir. O yazırsa, deməli, xalqının, insanlarının taleyini yazır. Məncə əsərə milli, yaxud qeyri-milli yarlığı yapışdırmaq düz deyil.
Kənan Hacı:
- Həmin dövrün üzdə olan xalq şairləri, xalq yazıçıları, bir sözlə ədəbiyyatın generalları səviyyəsində olan yazıçıların əksəriyyətinin adı bu gün unudulub.
Hətta ədəbiyyat dərsliklərində belə. Gənc nəsil demək olar ki, onları tanımır.
Digər tərəfdən, o dövrün kumirlərindən, ədəbiyyatın generallarından sayılan məsələn, Mirzə İbrahimov Azərbaycan dilinin yaşaması, dövlət dili statusu alması yolunda çox böyük mücadilə etmiş bir adam idi.
Elə Səməd Vurğundan, Süleyman Rüstəmdən üzü bəri digər yazıçılarımız da Azərbaycan dilinin saflaşmasında əməyi olan yazıçılar idi.
Təbii ki, o vaxt yazıçılar qarşısında öhdəliklər də qoyulurdu. İdeologiyadan, kolxoz quruculuğundan 10-larla romanlar yazılmışdı ki, indi nə o əsərlərin, nə də onların müəlliflərinin adları ədəbiyyatda yoxdur.
Xatırlayıram, Əbülhəsənin var idi belə əsərləri. Yusif Şirvan, Əvəz Sadıq, Əyyub Abbasov... çox idi elələri. Məncə onlar indiki dövrə keçə bilmədilər. Konyukturaya xidmət edən əsərlər həmişə zamanın sınağından çıxmır.
Əsəd Cahangir:
- 60-cı illərdən sonra “sovet yazıçıları”, və “sovet dövrü yazıçıları” anlayışları bir-birindən ayrıldı.
Yəni əgər 60-cı illərə qədər yalnız sovet yazıçısı olmaq mümkün idisə, 60-cı ilərdən sonra sovet dövrünün yazıçısı olub, sovet yazıçısı olmamaq mümkün idi.
Məsələn, İsa Muğannanın, Sabir Əhmədlinin, Anarın, Elçinin, Əkrəm Əylislinin, Ramiz Rövşənin, Vaqif Bayatlının, Vaqif Səmədoğlunun Rəsul Rzanın 60-cı illərdən sonrakı yaradıcılığı, İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası. Kimlər deyə bilər ki, bu, sovet ədəbiyyatı idi?
Bu, sovet dövrünün ədəbiyyatı idi, amma sovet ədəbiyyatı deyildi...
Məsələn, Anarın “Yaxşı padşahın nağılı”. Bütövlükdə bu əsər sovet rejiminin əleyhinədir. Amma sovet dövrünün çox üzdə olan məhşur bir yazıçısı idi Anar. Filmləri çəkilirdi, əsərləri tərcümə olunurdu, yayımlanırdı, mükafatlar alırdı. İttifaq miqyasında tanınırdı.
Eləcə də Elçin, İsa Muğanna. Bunlar sovet yazıçıları deyildilər. Düzdü, bunlara da təpkilər olunurdu.
Amma dissident olacaq həddə çatdırmamaq, dövlətdən narazı salmamaq, mümkün qədər əldə saxlamaq, yumşaq vasitələrlə nəzarətdə saxlamaq siyasəti yeridilirdi onlara münasibətdə.
Murad Köhnəqala:
- Bizdə sovet dövrünün yazıçıları, ümumiyyətlə Sovet dövrü kifayət qədər təftiş olunmayıb. Elçibəy hakimiyyəti dövründə təklif olundu ki, DTK-nın, indiki MTN-nin arxivləri açılsın. Əslində bu gün Şamo Ariflə Anarın çəkişmələrinin səbəblərinin biri də odur.
Hər biri özünün düz danışdığını bildirir və əlində mənbə olduğunu deyir.
İkincisi, sovet dövründə lazım olan yazıçılar həddən artıq şişirdilir, qiymətləndirilirdi. Komsomol mükafatından başlayaraq qalstuklu bir oğlanı xalq yazıçısı, xalq şairi adına qədər qaldırırdılar.
Bundan sonra isə daha çox xidmət edənlər hətta “sosialist əməyi qəhrəmanı” adına layiq görülürdü. Sovetlər birliyi dağılandan sonra bizdə çoxlu qocaman yazıçılar, şairlər cırnaşdılar.
Onlar xalq yazıçısı, xalq şairi adını almışdılar. Cırnaşdılar ki, niyə bu Sovetlər Birliyi dağıldı, onlar “sosialist əməyi qəhrəmanı” adını ala bilmədilər.
Elçibəy dövründə Anar hətta cırnayıb Türkiyəyə qaçdı... Həmin o milli hakimiyyəti qəbul etmədi. Bir az da sərt deyim, nifrət elədi ümumiyyətlə.
İlqar Rəsul:
- Niyə axı, necə olur bu?
Murad Köhnəqala:
- Nə bilim. Özündən soruşun bunu. Yəni sevmədi o dövrü. Necə ki indi demokratları sevmir.
Əsəd bəy deyir ki, sovet dövründə milli ədəbiyyat yaranırdı. Amma hamı bilir ki, sovet dövründə ədəbiyyat Sov. KP-nin 5 ildən bir keçirilən qurultayında sosializm quruculuğu haqqında qoyulan movzular əsasında yaranırdı.
Kolxozçuluq, sovxozçuluq və s. Amma mən deyim ki, fikrimcə, bizdə məsələn, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, İsa Hüseynov daha milli yazıçılar idi, nəinki Yusif Səmədoğlu, Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin.
Mirzə İbrahimovun əsərlərindəki insanlar, kolxozçular və s. nə qədər kobud olsalar da, milli idilər.
İlqar Rəsul:
- Bəs, milli olmayan hansı obrazlar idi?
Murad Köhnəqala:
- Məsələn, Mehman çox milli bir oğlandı. O gedib Qarabağ müharibəsində şəhid olardı. Onda o xarakter var.
Amma mən inanmıram ki, Anarın yaratdığı Zaur, gedib Qarabağda vuruşar. O qacacaq yenə Moskvaya ad günü keçirtməyə, nə bilim, Təhminənin, kiminsə dalınca, avtoşluq eləməyə.
Demək istəyirəm ki, bunların yaratdığı obrazlar milli deyil. Mən demirəm Anar, Elçin yazmasınlar. Amma müəyyən bir obraz var ki, onu təlqin elədilər.
Kənan Hacı:
- Məncə, yazar yazanda düşünmür ki, bu əsər millidir, ya qeyri-millidir. O yazırsa, deməli, xalqının, insanlarının taleyini yazır. Məncə əsərə milli, yaxud qeyri-milli yarlığı yapışdırmaq düz deyil.
Bunu digər bir xalq hansısa xalqın əsəri haqqında deyə bilər ki, millidir, ya qeyri millidir. Məncə, bu düzgün yanaşma deyil. Zaur da Azərbaycan insanıdır. Onun içində də bir milli mentalitet var.
Murad Köhnəqala:
- Bəli, Zaur da azərbaycanlıdır. Amma Zaur daha çox sovet insanıdır. Ona görə də Anar daha çox sovet yazıçısıdır, nəinki Mirzə İbrahimov.
Əsəd Cahangir:
- Millilik və milsizlik (bu ifadəni də zarafat kimi işlədək) ideoloji kateqoriyadır. Bu da ədəbiyyatı bolşevizmə apara bilər.
Hər hansı bir ideologiya ilə yanaşanda isə ədəbiyyatın azadlığı, yeganə üstünlüyü əlindən alınır. Çünki digər sahələrdən fərqli olaraq insan düşüncəsinin yeganə azad fəaliyyət sahəsi ədəbiyyatdır.
İnsan ədəbiyyatı ona görə uydurub, yaradıb ki, guya azad olduğuna dair özünə təsəlli versin.
Axı Azərbaycan insanının vahid bir tipi yoxdur ki, deyək o mütləq Mirzə İbrahimovun məsələn, “Gələcək gün” romanındakı Firudin kimi olmalıdır. Murad mili obrazı daha çox kəndli obrazı ilə eyniləşdirir.
Anarsa, milli şəhərli obrazı yaradırdı. Anar şəhərdə doğulmuşdu, orada gördüklərini yazırdı.
Mirzə İbrahimov isə kənddə doğulmuşdu, kənddə gördüklərini yazırdı. Eləcə də digərləri.
İlqar Rəsul:
- Dinləyici sual verir... “Mirzə İbrahimovun 100 illik yubileyinin keçirilməsi barədə sərəncam verilib. Ümumiyyətlə, o dövr yazıçıların yubileylərinin keçirilməsinə necə baxırsınız?”
Knan Hacı:
- Sabir Əhmədli kimi nəhəng bir yazıçının yubileyi demək olar ki, dövlət tərəfindən keçirilmədi. 10-15 nəfərlə məhdud dairədə oldu.
Murad Köhnəqala:
- Heç “Fəxri xiyaban”da da dəfn olunmadı məncə.
Əsəd Cahangir:
- Bəli. Halbuki xalq yazıçısı idi. Hətta ona təqaüdü də yalnız Zenəb Xanlarova Milli Məclisdə bu barədə çıxış edəndən sonra verdilər.
Kənan Hacı:
- Bəli. Bu, dövlətin yazıçılara ikili münasibətidir. Sabir Əhmədlini mövqeyi müxalif yönümlü idi, məhz ona görə belə oldu.
Oğlu da Qarabağ müharibəsində şəhid olmuşdu. Yəni bütün imtiyazlara layiq bir yazıçı idi. “İstiqlal” ordeni də ala bilərdi. “Fəxri Xiyaban”da da dəfn oluna bilərdi. Bu boyda nəhəng yazıçıya belə soyuq münasibət.
Yubiley yazıçını dəyərləndirmək, yaşamağa, yaratmağa həvəsləndirmək üçündür və olmalıdır.
İndi başqa dövrdür. Yubileylərin formatı da dəyişib. Məhdud dairədə də ola bilər. Əsas odur, yazıçı bilsin ki, onun əməyini qiymətləndirən var.
Əsəd Cahangir:
- Sabir Əhmədlinin yubileyinin niyə keçirilmədiyi barədə bir söz deyə bilmərəm. Bəlkə də AYB rəhbərliyi bu məsələ ilə bağlı səlahiyyətli orqanlara məktub göndərib. Bəlkə də göndərməyib.
Bilavasitə idarə aparatında işləmədiyimdən bunu bilmirəm. Amma mən bir şeyi bilirəm ki, Sabir Əhmədli, şəhid atası, 20-dən artıq romanın müəllifidir.
Dövlət özü ona “Xalq yazıçısı” adı verib. Fərqi yoxdur dövlət bu adı ona Əbülfəz Elçibəyin, ya Heydər Əliyevin dövründə, yaxud onlardan əvvəl və ya sonra verib.
Madam ki verib, qiymətləndirib, ən azı o “xalq yazıçısı” adına görə, ona təqaüd də hamıdan əvvəl verilməli idi, ev də hamıdan sonra yox, hamı ilə bərabər verilməli idi.
Fəxri xiyabanda ədəbiyyat adamlarının sırasında dəfn olunmalı, ən yüksək səviyyədə də yubileyi qeyd olunmalı idi.
Lap heç “Xalq yazıçısı” adına, şəhid atası olduğuna görə də yox, bütün bunlar ona görə olmalı idi ki, Sabir Əhmədli 20-ci əsr Azərbaycan nəsrinin ən gözəl, ən şahanə, ən nəhəng yazıçılarından biri, bəlkə də birincisidir, ən məhsuldar romançıdır.
Ümumən götürəndə mən də sovet dövründəki yazıçıların yubileylərinin keçirilməsinə razıyam. Amma bir şərtlə ki, onlar haqqında sovet dövründəki ənənəvi sovet trafaretləri və ştampları ilə danışılmasın. Bu yubileylərdə onların yaradcılığının əsl mahiyyəti açılsın. Axı ideologiyaya xidmət etmək sadəcə onların günahı yox, həm də faciələri idi.
Murad Köhnəqala:
- Lazımlı ədəbiyyat insanına həqiqətən də yubiley keçirilməlidir. Amma sovet dövrü ənənəsi ilə yox. Halbuki, o vaxt yenə bu işə müəyyən mənada ciddi yanaşılırdı. İndi sovet dövrü ənənələrinin başı bir az da buraxılıb.
Hər il M.Ə. Sabirin yubleyində onun məzarı ziyarət edilir.
AYB-nin qarşısında avtobusa minmək üçün qırğın olur. Çünkü Şamaxıda tədbirdən sonra yeyib-içmək var. Amma Sabirin məzarı üstünə yığışanda deyən olmurdu ki, bu qəbir niyə bu gündədir.
Əsəd Cahangir:
- İndi düzəldiblər. Gülağa Tənha gözəl bir türbə tikdirib orada.
Murad Köhnəqala:
- Hə, 100 ildən sonra. Yaxşı ki, Gülağa Tənha var imiş. Gülağa Tənha sağ olsun. Amma bəlkə də Gülağa Tənha heç bilmirdi Sabir kimdi.
Əsəd Cahangir:
- Bizim qüdrətli şairimiz, mərhum Bəxtiyar Vavabzadə deyib ki, Gülağa Tənhanın şeirləri İlahinin verdiyi vergi əsasında yaranır. İndi gör Gülağa Tənha necə gözəl şairimizdir.
Murad Köhnəqala:
- Bu artıq gopdan 3 metr hündürlüyə tullanmaqdır. Mən başqa şey deyirəm. Yəni Gülağa Tənha kimi qəlbli bir oğlan o türbəni tikdirə bilməzdi. Sadəcə o kommersant olduğu üçün bunu edə bilib.
Allah canını sağ eləsin. Amma nə üçün bu işi kommersant etməlidir. Bunu dövlət etməlidir. Mən bu mənada deyirəm.
Ümumiyyətə isə, bir insanın yubileyi, onun kitablarının təbliği, həyat tərzi və sair haqda olmalıdır. Yubiley Sabir Əhmədli kimi az təbliğ olunmuş, çox işləmiş insanlara yaraşır...
Bunlar proqramda səslənmiş fikirlərdən seçmələr idi. Verilişi tam şəkildə burda dinlə. Proqramın videoyazısına yuxarıda bax.
