Su donanda buz bağlayır,
dəmir əriyəndə maye halına düşür,
ömrü boyu haldan-hala düşən insan da, ömrünün hansı anlarındasa şairlik halına düşür
və təkcə bu halda yazılan şeirlərə əsl şeir demək mümkündü.
Ömründə bircə dəfə də şairlik halına düşməyən saysız-hesabsız yalançı şairlər var.
Və minlərin, milyonların oxuyub əzbər bildiyi kitab-kitab şeirlər var ki, əslində onlara şeir demək olmaz.
Hər bir əsl şeir ən azı bir insan ömrünə bərabərdi, çünki hər bir əsl şeirində şair doğuluşundan ölümünəcən bütöv bir ömür yaşayır.
Bu şeirlər bir-birinə oxşamaya bilər. Bir şeirində şair sevgi dolu bir ömür yaşaya bilər, o biri şeirində nifrət dolu.
Bir şeir o biri şeiri, bir ömür o biri ömrü dana da bilər. Və o şeirlərin hansısa bizə doğma ola bilər, hansısa yad...
Bu mənada - əsl şair hər bir oxucudan daha genişdi və əsl şeir onu yazan şairdən daha tam, daha bitkindi.
Şair – şeirin keçdiyi yoldu.
Şeir bu yoldan keçməyə də bilər. Ən gözəl şair min bir səbəb ucundan illər boyu şairlik halına düşməyə də bilər.
Belə olanda illər boyu susmağa gücü çatan, bir misra yazmayan şairlər də var (Fet kimi, Rembo kimi), özünü aldada-aldada ustalıq, peşəkarlıq hesabına ucdantutma yazan şairlər də...
Bir də ki, dahiləri çıxmaq şərtilə ən istedadlı, lap böyük şairlərə də hər bir əsl şeirin yazılması baha başa gəlir.
Belə bir şeir yazılıb sona yetəndən, şairlik halı ötəndən sonra, şairin içində o şeirin özündən sonra qoyduğu xarabalıq qalır və şairin içi öz təbii şəklinin itirir; yanğından sonrakı meşə kimi, daşqından sonrakı çay yatağı təki...
Və o təbii şəklin, relyefin təzədən bərpa olunmağına, yəni təzədən şairlik halından adi adam vəziyyətinə qayıtmağa vaxt lazımdı.
Bu mənada bütün istedadlı, lap böyük şairlər də ara-sıra şairlik halına düşüb əsl şeirlər yazan adi adamlardı.
Və bu adamların bəziləri hətta ən dahi şairlərdən də qat-qat istedadlı ola bilər.
Dahiliyin ölçüsü istedad deyil.
Dahi şair – ömrü boyu dəyişmədən şairlik halında yaşamağı bacarandı, daha doğrusu, bu hal onun təbii halıdı.
Dahi şair – şeir yazmağın xəstəsi olan, sağalmaz, əlacsız... dahi qrafomandı.
Füzuli də, Puşkin də, Rilke də dahi qrafoman idilər.
Bütün ömrünü şairlik halında yaşayan dahilərin rastına az qala hər addımda əsl şeir çıxır.
Çünki şeir – bu dahilərin keçdiyi yoldu...
***
“Ömür keçdi...”
Qəribədi ki, bu duyğu adama ən çox cavanlıqda rahatlıq vermir.
30-35 yaşlarınacan mən az qala hər gecə bu duyğudan diksinib yuxuda dik atılmışam; ötüb-keçən günlərin diş kimi, dırnaq kimi məndən necə qopduğunu ətimlə-qanımla hiss eləmişəm.
Dünyanın bütün saatları çıqqıldaya-çıqqıldaya mənim ömrümü çırtlayıb.
O saatların hərəsi öz vaxtıyla işləyib; Bakı vaxtı, Paris vaxtı, Bombey vaxtı...
Amma o cürbəcür vaxtların hamısını məndən ötrü bir yerə cəmləyən bir vaxt ölçüsü də olub; mənim ömrümün vaxtı...
Və mən haçansa o Vaxt deyilən şeylə haqq-hesabımı çürüdüb bu dünyadan gedəndə bəlkə Bakıda səhər olacaq, Parisdə günorta, Bombeydə axşam (ya da ki tərsinə), amma o səhəri, günortanı, axşamı məndən ötrü bir yerə cəmləyən heç bir vaxt ölçüsü olmayacaq; çünki bu dünyada Mən olmayacam.
Yer üzündə hər adamın öz sir-sifəti, öz boy-buxunu olduğu kimi, öz vaxtı da var.
Hər doğulan adamın birinci çığırtısıyla onun ciyərlərinə təkcə hava yox, həm də Vaxt dolur; a adamın Öz Vaxtı.
Mənim vaxtım – mənim nəfəsimdi.
Vaxt təkcə mənim çölümdə deyil, həm də içimdədi.
Çölümdəki vaxtın məndən asılacağı yoxdu, o vaxt öz gedişindədi; dünən qurduğunu bu gün uçura-uçura, dünən alqışladığını bu gün qarğışlaya-qarğışlaya...
Amma içimdəki Vaxt mənim öz ixtiyarımdadı, o Vaxtın yiyəsi mənəm...
Zülmün, haqsızlığın, alçaqlığın baş alıb getdiyi ən mundar zamanlarda da, öz içindəki Vaxtın saflığını qoruyub-saxlayan, öz nəfəsini satmayan güclü adamlar həmişə olub.
O adamların arasında şairlər də var. Amma şair güclü adam deyil. Şairlik – insanın gücü yox, zəifliyidi.
Lev Tolstoy “bədii təxəyyül xəstə təxəyyüldü” deyirdi.
Bu mənada bəxtinə “Allah vergisi” düşən şairlərin hamısı “xəstədi”, bu dünyanın adamı deyil və bəlkə də əsl şairlik elə bu dünyada o “ilahi xəstəliyin” qulu olmaqdı.
Hər dəqiqə sağalmaqdan qorxa-qorxa, öz canındakı o xəstəliyi sevə-sevə, əzizləyə-əzizləyə bəsləyib becərməlidi.
Bu dünyanın adamı olmayıb bu dünyada baş saxlamaq müşkül məsələdi, amma şair də yaşamaq istəyir və yaşamaq istəyən şair bu dünyayla dil tapmağa, canındakı o ilahi xəstəlikdən xilas olmağa, payına düşən o Allah vergisini xərcləyib, xırdalayıb satmağa can atır.
Allahın verdiyini satan Allahın özünü satır və Allahı sata-sata bu dünyada adlar, mükafatlar alan şairlərin, öləndən sonra ən fəxri xiyabanlarda basdırılsalar da, o dünyada qır qazanında bişdiklərinə mənim heç bir şübhəm yoxdu.
***
...Bir ölkədə ki xalqın rəyini soruşmadan, onun fikri ilə hesablaşmadan kiməsə “xalq şairi” adı verilir, həmin ölkədə “xalq düşməni” adı verilməsi təhlükəsi də həmişə mümkündü...
***
...Divin canı şüşədə olduğu kimi hər bir xalqın canı da onun dilində və ədəbiyyatındadı.
O şüşəni sındırıb divin canını alanda o div gorbagor olur, öz dilinin, ədəbiyyatının başına min bir oyun açılan xalq, hələ də zahirən öz diriliyində qalır və guya keşiyini çəkdiyi o şüşənin içində çoxdan div canı yox, “tülkü canı”, “dovşan canı” olduğuna baxmayaraq hələ də öz divlik iddiasından əl çəkmir.
Bu günəcən dilimizin, ədəbiyyatımızın başına açılan oyunları yadımıza salsaq, guya keşiyini çəkdiyimiz o şüşənin içində indi hansı məxluqun olduğunu təsəvvür eləmək, mən biləni, o qədər də çətin olmaz...
***
...Yazıb-yaradan tək-tək əsl şairlər var ki, dil onlardan ötrü yaşayış sahəsidir.
Yəni həmin şairlər bu dildə öz sevinclərini, dərdlərini, həyəcanlarını sözə çevirib maddiləşdirir və həm də sənədləşdirirlər.
Saysız-hesabsız şairlər də var ki, dil onlar üçün fəaliyyət meydanıdır. Yəni o şairlər bu dilin vasitəsilə hansısa ideyalara, yüksək və ya alçaq məqsədlərə qulluq eləyirlər.
Əgər birincilər üçün dil gah xoşallanan, gah da ağrıyan diri, canlı bir varlıqdısa, ikincilər üçün dil sürücülərin tədris kitabındakı kimi oxucu diqqətini nəyəsə yönəldən işarələr yığınıdı.
Bu mənada dil birincilər üçün bioloji, ikincilər üçünsə ideoloji faktordu. Bu dilsiz birincilər məhv olur, ikincilərsə sadəcə işsiz qalarlar...
***
...Musiqi bizi dilin lap qədimliyinə - səslərin hələ sözə çevrilmədiyi, hər bir səsin yüz-yüz sözdən daha artıq hiss, duyğu, həyəcan ifadə elədiyi zamanlara aparırsa, poetik dil bizi sözlərin hələ təzə-təzə yarandığı dövrlərə - sözlərin ilkin şərtiliyinə, mücərrədliyinə, onların hələ predmetlərə yapışmadığı, havada uçuşduğu, predmetdən predmetə qona-qona özünün əsl yerini, yuvasını axtardığı əyyamlara aparır.
Poetik dildə sözlər adını daşıdığı predmetlərdən hələ asılı deyil, azad və sərgərdandı.
Poetik dildə çörəklə baş yarmaq olar, daş isə təndirdən çıxmış təzə çörək kimi isti, yumşaq və dadlı ola bilər...
***
Alimlər, filosoflar, şairlər... hamısı əsrlər uzunu dünya və mövcudluq haqqında ən son, ilahi həqiqətə çatmağa can atırlar. Ancaq bu çox müşkül məsələdi.
Çünki onların hamısının son məqsədi, əslində ilahi həqiqəti təfəkkürün, təxəyyülün toruna salmaq, yəni Allahı tora salmaqdı.
Bu mənada onların hamısı əbədi uğursuz balıqçılardı...
***
Sənətkar nə qədər böyükdüsə, nə qədər uzun ömürlü əsərlər yaradırsa, istər-istəməz öz qəhrəmanlarına qarşı bir o qədər qəddardı.
Yüz illərdi ki, hər təzə oxucu üçün hər dəfə təzədən Don Kixot yel dəyirmanıyla vuruşmağa, Otello Dezdemonanı boğmağa, Məcnun Leylinin qəbri üstündə can verməyə məhkumdu.
Bu mənada dahi sənətkarın, ən məşhur əsərlərin də zaman-zaman arabir unudulmağa, oxucu marağından kənarda qalmağa, elə bil ki, bir müddət yuxuya gedib dincini almağa ehtiyacı var...
***
...İnsan doğulanda qorxudan çığırır. Ana bətnindən qopan kimi yenə ora qayıtmağa can atır.
Və sonra bütün ömrü boyu ana bətnini bir də özü üçün yaratmaq istəyir; paltar geyinmək, ev tikmək... bunlar insanın canındakı həmin o gizlənməyə can atmaq istəyidi.
Vəzn də həmin şeydi – bətndi. Vəznsiz-qafiyəsiz şeir hərdən adamı üşüdür – elə bil çöldəsən.
Hər halda vəznsiz şeirdə sən ana bətnində deyilsən. İnsan doğulur, yaşayır, ölür və qəbrə gedir – yəni insan ömrü ana bətnindən yerin bətninəcəndi.
Məncə vəznsiz, qafiyəsiz şeirlərin ən yaxşılarını Artur Rembo yazıb. Fantastik şairdi. 16 yaşından 19 yaşınacan yazıb.
Cəmi üçcə il. Sonra şeirin daşını atıb gedib. 37 yaşında ölüb.
O şeirləri Rembo 37 illik ömrünün tən ortasında yazıb. Bəlkə də o şeirləri şair olan kəs elə ancaq ömrün ortasında yaza bilər.
Çünki ömrün ortasından arxaya, ya irəliyə baxanda nə anamızın bətnini görürük, nə də qəbrimizi...
***
Gənc qaraçı qızları parıltılı bər-bəzəkləri, muncuqlu boyunbağları, gümüş pullu bilərzikləri xoşladığı kimi gənc şairlərin çoxu da parlaq təşbehləri, bənzətmələri sevir.
Bu cür şairlərin az qala hər misrasında nəsə nəyəsə bənzədilir, amma heç nə özünə bənzəmir.
Məşhur polyak şairi Tadeuş Rujeviç şeiri hava şarına, təşbehləri, bənzətmələrisə bu hava şarının səbətindəki qum kisələrinə oxşadıb deyirdi ki, bu qum kisələri o hava şarının müəyyən yüksəkliyə qalxmasına kömək eləsə də, həmin nöqtədən daha ucalara yüksəlmək üçün mütləq bu qum kisələrindən xilas olmaq lazımdı.
Və deməli, poeziya da ən ali yüksəkliyə qalxmaqdan ötrü təşbehlərdən, bənzətmələrdən can qurtarmalıdı.
Yadımdadı, təxminən 60-cı illərin sonunda oxuduğum bir fikir məni çox narahat eləmişdi.
Çünki o vaxtlar mən elektrik qığılcımı kimi poetik qığılcımın da nəyinsə nəyləsə toqquşmasından yarandığını düşünürdüm.
Tələbəlik dostlarım bilir ki, hətta o vaxtlar mən “paralelizm” adlı bir ədəbi cərəyan yaratmaq iddiasındaydım; maddi olanla maddi olmayanı yan-yana qoymaq, birincinin keyfiyyətini ikincisinə köçürməklə poetik obraz yaratmaq...
Və qəribədi ki, ən mücərrəd anlayışlarla ən konkret anlayışlar bəzən bir-birinə çox yapışırdı. İnsan həyatında ən mücərrəd, ən izaholunmaz nədi?
Yuxu. Bəs ən maddi olan nədi? Çörək.
Və bu ən maddiylə ən mücərrədi toqquşduraraq birinin keyfiyyətini o birinə ötürüb nəsə bir poetik obraz almaq çox asan idi. Məsələn belə: yuxu kimi yumşaq çörək, çörək kimi dadlı yuxu və s...
Canlılara, xüsusən insana aid olan keyfiyyətləri cansız predmetlərə verməklə də saysız-hesabsız poetik obrazlar qurmaq mümkün idi.
Məsələn; “yorğun ayaqlar” əvəzinə “yorğun ayaqqabılar” deməklə. O cümlədən; “kədərli eynək”, “ehtiraslı əlcək”, “qarınqulu qazan”, “sırtıq qaşıq”, “boşboğaz mikrofon”, “şorgöz ekran” və s...
Poetik obraz düzəltməyin bir yolu da adi məntiqi pozmaq, allogizmlərlə danışmaq idi.
Məsələn, adicə “söz yadımdan çıxıb” demək əvəzinə “sözün yadından çıxmışam” deyəndə mahiyyətcə heç nə dəyişməsə də, yenə nəsə bir poetik ifadə yaranırdı.
Amma bu saydıqlarım hamısı adicə texniki məsələlər idi. Və bu “texnikanın” köməyilə şair olmayan da şeir yaza bilərdi.
Hər bir hadisənin və ya predmetin poetik mahiyyətisə, əslində ondan qıraqda yox, onun öz canındadı; meyvənin tumu kimi.
Və şeir aydan, günəşdən, yağışdan, şimşəkdən, yarpaqdan, çiçəkdən... nədən danışırsa danışsın, haqqında danışdığı hər bir şeydən elə bil nəsə alır; ayın işığından, günəşin istisindən, yağışın şırıltısından, şimşəyin parıltısından, yarpağın rəngindən, çiçəyin qoxusundan...
O hesabla bu dünya haqqında yazılan ən dahiyanə şeir bəlkə də bu dünyanın canını ala bilərdi və o şeirin yarandığı gün dünyanın son günü olardı.
Amma dünyanın başının üstündə belə bir təhlükə yoxdu, çünki belə bir şeir heç vaxt yazılmayacaq.
...Belə bir şeiri təkcə Allah yaza bilərdi və xoşbəxtlikdən Allah şeir yazmır...
***
Bu dünyada hamı xoşbəxt olmaq istəyir, amma o “xoşbəxtlik” deyilən şey nədi, dadı-duzu, rəngi-qoxusu necədi – heç kəs bilmir.
Qəribədi ki, az qala hamı xoşbəxtliyi işıq kimi, gün kimi təsəvvür eləyir, “bəxtimə gün doğdu” deyirlər, guya bu yer üzündə min-min sevgilini bir-birinə qovuşduran xoşbəxtlik dolu zülmət gecələr olmayıb.
Nədənsə hamıya elə gəlir ki, xoşbəxtlik şirin şeydi. Amma sağalıb ölümdən qurtaran xəstə öz xoşbəxtliyini içdiyi dərmanların acılığında tapır.
Hərə xoşbəxtliyi bir şeydə görür; biri var-dövlətdə, biri şan-şöhrətdə, biri arvadda, biri övladda...
Amma əslində insan bu dünyaya nə xoşbəxt, nə də bədbəxt olmaqdan ötrü gəlir. İnsan bircə şeydən ötrü gəlir dünyaya: ölməkdən ötrü.
Və bu məlumdu ki, yer üzündə “mütləq ölüm” deyilən şey yoxdu, ölüm hər bir canlının bir şəkildən başqa şəklə keçməsi deməkdi.
Bu fikrin doğruluğunu hərfi mənada yoxlamaq mümkün olmasa da, hər halda bu fikrin poetik həqiqətinə adam inanmaq istəyir.
Amma təkcə canlılar ölmür; ot da, ağac da, su da ölür.
Çayların, dənizlərin suyu buxarlanıb buluda çevrilir. Deməli göydəki buludlar haçansa çaylarda, dənizlərdə dalğalanan diri-diri suların tabutudu.
Amma o tabutdakı ölü sular da əvvəl-axır dirilir, buludlardan yağış yağır, o yağışın suyu torpağa hopur, torpaqdan ot cücərir, o cücərən otluqda bir oğlanla bir qız sevişir, o sevgidən bir körpə doğulur və o körpəyə həmin oğlanla qızın nə qədər haqqı çatırsa, o qədər də həmin otun, suyun, buludun, daha nə bilim nəyin, nəyin haqqı çatır.
Bəlkə də bu dünyada insana haqqı çatmayan heç nə yoxdu.
Çünki insan təkcə ətdən-sümükdən, qandan, ilikdən yoğrulmayıb. İnsanın canında dünyadakı hər şeydən heç olmasa bir az var; sudan da, daşdan da, dəmirdən də, duzdan da, şəkərdən də, zəhərdən də...
Və bəlkə də biz ölüb torpağa qarışanda bu canımızdakı şeylərin hamısı hüceyrə-hüceyrə dağılıb öz ilkinliyinə qayıdır; suyumuz suyuna qarışır, duzumuz duzuna, şəkərimiz şəkərinə...
dəmir əriyəndə maye halına düşür,
ömrü boyu haldan-hala düşən insan da, ömrünün hansı anlarındasa şairlik halına düşür
və təkcə bu halda yazılan şeirlərə əsl şeir demək mümkündü.
Ömründə bircə dəfə də şairlik halına düşməyən saysız-hesabsız yalançı şairlər var.
Və minlərin, milyonların oxuyub əzbər bildiyi kitab-kitab şeirlər var ki, əslində onlara şeir demək olmaz.
Hər bir əsl şeir ən azı bir insan ömrünə bərabərdi, çünki hər bir əsl şeirində şair doğuluşundan ölümünəcən bütöv bir ömür yaşayır.
Bu şeirlər bir-birinə oxşamaya bilər. Bir şeirində şair sevgi dolu bir ömür yaşaya bilər, o biri şeirində nifrət dolu.
Bir şeir o biri şeiri, bir ömür o biri ömrü dana da bilər. Və o şeirlərin hansısa bizə doğma ola bilər, hansısa yad...
Bu mənada - əsl şair hər bir oxucudan daha genişdi və əsl şeir onu yazan şairdən daha tam, daha bitkindi.
Tələbəlik dostlarım bilir ki, hətta o vaxtlar mən “paralelizm” adlı bir ədəbi cərəyan yaratmaq iddiasındaydım...
Şairlik halı ötəndən sonra, şairin içində o şeirin özündən sonra qoyduğu xarabalıq qalır...
Füzuli də, Puşkin də, Rilke də dahi qrafoman idilər.
Şairlik halı ötəndən sonra, şairin içində o şeirin özündən sonra qoyduğu xarabalıq qalır...
Füzuli də, Puşkin də, Rilke də dahi qrafoman idilər.
Şeir bu yoldan keçməyə də bilər. Ən gözəl şair min bir səbəb ucundan illər boyu şairlik halına düşməyə də bilər.
Belə olanda illər boyu susmağa gücü çatan, bir misra yazmayan şairlər də var (Fet kimi, Rembo kimi), özünü aldada-aldada ustalıq, peşəkarlıq hesabına ucdantutma yazan şairlər də...
Bir də ki, dahiləri çıxmaq şərtilə ən istedadlı, lap böyük şairlərə də hər bir əsl şeirin yazılması baha başa gəlir.
Belə bir şeir yazılıb sona yetəndən, şairlik halı ötəndən sonra, şairin içində o şeirin özündən sonra qoyduğu xarabalıq qalır və şairin içi öz təbii şəklinin itirir; yanğından sonrakı meşə kimi, daşqından sonrakı çay yatağı təki...
Və o təbii şəklin, relyefin təzədən bərpa olunmağına, yəni təzədən şairlik halından adi adam vəziyyətinə qayıtmağa vaxt lazımdı.
Bu mənada bütün istedadlı, lap böyük şairlər də ara-sıra şairlik halına düşüb əsl şeirlər yazan adi adamlardı.
Və bu adamların bəziləri hətta ən dahi şairlərdən də qat-qat istedadlı ola bilər.
Dahiliyin ölçüsü istedad deyil.
Dahi şair – ömrü boyu dəyişmədən şairlik halında yaşamağı bacarandı, daha doğrusu, bu hal onun təbii halıdı.
Dahi şair – şeir yazmağın xəstəsi olan, sağalmaz, əlacsız... dahi qrafomandı.
Füzuli də, Puşkin də, Rilke də dahi qrafoman idilər.
Bütün ömrünü şairlik halında yaşayan dahilərin rastına az qala hər addımda əsl şeir çıxır.
Çünki şeir – bu dahilərin keçdiyi yoldu...
***
“Ömür keçdi...”
Qəribədi ki, bu duyğu adama ən çox cavanlıqda rahatlıq vermir.
30-35 yaşlarınacan mən az qala hər gecə bu duyğudan diksinib yuxuda dik atılmışam; ötüb-keçən günlərin diş kimi, dırnaq kimi məndən necə qopduğunu ətimlə-qanımla hiss eləmişəm.
Dünyanın bütün saatları çıqqıldaya-çıqqıldaya mənim ömrümü çırtlayıb.
O saatların hərəsi öz vaxtıyla işləyib; Bakı vaxtı, Paris vaxtı, Bombey vaxtı...
Amma o cürbəcür vaxtların hamısını məndən ötrü bir yerə cəmləyən bir vaxt ölçüsü də olub; mənim ömrümün vaxtı...
Və mən haçansa o Vaxt deyilən şeylə haqq-hesabımı çürüdüb bu dünyadan gedəndə bəlkə Bakıda səhər olacaq, Parisdə günorta, Bombeydə axşam (ya da ki tərsinə), amma o səhəri, günortanı, axşamı məndən ötrü bir yerə cəmləyən heç bir vaxt ölçüsü olmayacaq; çünki bu dünyada Mən olmayacam.
Yer üzündə hər adamın öz sir-sifəti, öz boy-buxunu olduğu kimi, öz vaxtı da var.
Hər doğulan adamın birinci çığırtısıyla onun ciyərlərinə təkcə hava yox, həm də Vaxt dolur; a adamın Öz Vaxtı.
Mənim vaxtım – mənim nəfəsimdi.
Vaxt təkcə mənim çölümdə deyil, həm də içimdədi.
Çölümdəki vaxtın məndən asılacağı yoxdu, o vaxt öz gedişindədi; dünən qurduğunu bu gün uçura-uçura, dünən alqışladığını bu gün qarğışlaya-qarğışlaya...
Amma içimdəki Vaxt mənim öz ixtiyarımdadı, o Vaxtın yiyəsi mənəm...
Zülmün, haqsızlığın, alçaqlığın baş alıb getdiyi ən mundar zamanlarda da, öz içindəki Vaxtın saflığını qoruyub-saxlayan, öz nəfəsini satmayan güclü adamlar həmişə olub.
O adamların arasında şairlər də var. Amma şair güclü adam deyil. Şairlik – insanın gücü yox, zəifliyidi.
Lev Tolstoy “bədii təxəyyül xəstə təxəyyüldü” deyirdi.
Bu mənada bəxtinə “Allah vergisi” düşən şairlərin hamısı “xəstədi”, bu dünyanın adamı deyil və bəlkə də əsl şairlik elə bu dünyada o “ilahi xəstəliyin” qulu olmaqdı.
Hər dəqiqə sağalmaqdan qorxa-qorxa, öz canındakı o xəstəliyi sevə-sevə, əzizləyə-əzizləyə bəsləyib becərməlidi.
Bu dünyanın adamı olmayıb bu dünyada baş saxlamaq müşkül məsələdi, amma şair də yaşamaq istəyir və yaşamaq istəyən şair bu dünyayla dil tapmağa, canındakı o ilahi xəstəlikdən xilas olmağa, payına düşən o Allah vergisini xərcləyib, xırdalayıb satmağa can atır.
Allahın verdiyini satan Allahın özünü satır və Allahı sata-sata bu dünyada adlar, mükafatlar alan şairlərin, öləndən sonra ən fəxri xiyabanlarda basdırılsalar da, o dünyada qır qazanında bişdiklərinə mənim heç bir şübhəm yoxdu.
***
...Bir ölkədə ki xalqın rəyini soruşmadan, onun fikri ilə hesablaşmadan kiməsə “xalq şairi” adı verilir, həmin ölkədə “xalq düşməni” adı verilməsi təhlükəsi də həmişə mümkündü...
***
...Divin canı şüşədə olduğu kimi hər bir xalqın canı da onun dilində və ədəbiyyatındadı.
O şüşəni sındırıb divin canını alanda o div gorbagor olur, öz dilinin, ədəbiyyatının başına min bir oyun açılan xalq, hələ də zahirən öz diriliyində qalır və guya keşiyini çəkdiyi o şüşənin içində çoxdan div canı yox, “tülkü canı”, “dovşan canı” olduğuna baxmayaraq hələ də öz divlik iddiasından əl çəkmir.
Bu günəcən dilimizin, ədəbiyyatımızın başına açılan oyunları yadımıza salsaq, guya keşiyini çəkdiyimiz o şüşənin içində indi hansı məxluqun olduğunu təsəvvür eləmək, mən biləni, o qədər də çətin olmaz...
***
...Yazıb-yaradan tək-tək əsl şairlər var ki, dil onlardan ötrü yaşayış sahəsidir.
Yəni həmin şairlər bu dildə öz sevinclərini, dərdlərini, həyəcanlarını sözə çevirib maddiləşdirir və həm də sənədləşdirirlər.
Saysız-hesabsız şairlər də var ki, dil onlar üçün fəaliyyət meydanıdır. Yəni o şairlər bu dilin vasitəsilə hansısa ideyalara, yüksək və ya alçaq məqsədlərə qulluq eləyirlər.
Əgər birincilər üçün dil gah xoşallanan, gah da ağrıyan diri, canlı bir varlıqdısa, ikincilər üçün dil sürücülərin tədris kitabındakı kimi oxucu diqqətini nəyəsə yönəldən işarələr yığınıdı.
Bu mənada dil birincilər üçün bioloji, ikincilər üçünsə ideoloji faktordu. Bu dilsiz birincilər məhv olur, ikincilərsə sadəcə işsiz qalarlar...
***
...Musiqi bizi dilin lap qədimliyinə - səslərin hələ sözə çevrilmədiyi, hər bir səsin yüz-yüz sözdən daha artıq hiss, duyğu, həyəcan ifadə elədiyi zamanlara aparırsa, poetik dil bizi sözlərin hələ təzə-təzə yarandığı dövrlərə - sözlərin ilkin şərtiliyinə, mücərrədliyinə, onların hələ predmetlərə yapışmadığı, havada uçuşduğu, predmetdən predmetə qona-qona özünün əsl yerini, yuvasını axtardığı əyyamlara aparır.
Poetik dildə sözlər adını daşıdığı predmetlərdən hələ asılı deyil, azad və sərgərdandı.
Poetik dildə çörəklə baş yarmaq olar, daş isə təndirdən çıxmış təzə çörək kimi isti, yumşaq və dadlı ola bilər...
***
Alimlər, filosoflar, şairlər... hamısı əsrlər uzunu dünya və mövcudluq haqqında ən son, ilahi həqiqətə çatmağa can atırlar. Ancaq bu çox müşkül məsələdi.
Çünki onların hamısının son məqsədi, əslində ilahi həqiqəti təfəkkürün, təxəyyülün toruna salmaq, yəni Allahı tora salmaqdı.
Bu mənada onların hamısı əbədi uğursuz balıqçılardı...
***
Sənətkar nə qədər böyükdüsə, nə qədər uzun ömürlü əsərlər yaradırsa, istər-istəməz öz qəhrəmanlarına qarşı bir o qədər qəddardı.
Yüz illərdi ki, hər təzə oxucu üçün hər dəfə təzədən Don Kixot yel dəyirmanıyla vuruşmağa, Otello Dezdemonanı boğmağa, Məcnun Leylinin qəbri üstündə can verməyə məhkumdu.
Bu mənada dahi sənətkarın, ən məşhur əsərlərin də zaman-zaman arabir unudulmağa, oxucu marağından kənarda qalmağa, elə bil ki, bir müddət yuxuya gedib dincini almağa ehtiyacı var...
***
...İnsan doğulanda qorxudan çığırır. Ana bətnindən qopan kimi yenə ora qayıtmağa can atır.
Və sonra bütün ömrü boyu ana bətnini bir də özü üçün yaratmaq istəyir; paltar geyinmək, ev tikmək... bunlar insanın canındakı həmin o gizlənməyə can atmaq istəyidi.
Vəzn də həmin şeydi – bətndi. Vəznsiz-qafiyəsiz şeir hərdən adamı üşüdür – elə bil çöldəsən.
Hər halda vəznsiz şeirdə sən ana bətnində deyilsən. İnsan doğulur, yaşayır, ölür və qəbrə gedir – yəni insan ömrü ana bətnindən yerin bətninəcəndi.
Məncə vəznsiz, qafiyəsiz şeirlərin ən yaxşılarını Artur Rembo yazıb. Fantastik şairdi. 16 yaşından 19 yaşınacan yazıb.
Cəmi üçcə il. Sonra şeirin daşını atıb gedib. 37 yaşında ölüb.
O şeirləri Rembo 37 illik ömrünün tən ortasında yazıb. Bəlkə də o şeirləri şair olan kəs elə ancaq ömrün ortasında yaza bilər.
Çünki ömrün ortasından arxaya, ya irəliyə baxanda nə anamızın bətnini görürük, nə də qəbrimizi...
***
Gənc qaraçı qızları parıltılı bər-bəzəkləri, muncuqlu boyunbağları, gümüş pullu bilərzikləri xoşladığı kimi gənc şairlərin çoxu da parlaq təşbehləri, bənzətmələri sevir.
Bu cür şairlərin az qala hər misrasında nəsə nəyəsə bənzədilir, amma heç nə özünə bənzəmir.
Məşhur polyak şairi Tadeuş Rujeviç şeiri hava şarına, təşbehləri, bənzətmələrisə bu hava şarının səbətindəki qum kisələrinə oxşadıb deyirdi ki, bu qum kisələri o hava şarının müəyyən yüksəkliyə qalxmasına kömək eləsə də, həmin nöqtədən daha ucalara yüksəlmək üçün mütləq bu qum kisələrindən xilas olmaq lazımdı.
Və deməli, poeziya da ən ali yüksəkliyə qalxmaqdan ötrü təşbehlərdən, bənzətmələrdən can qurtarmalıdı.
Yadımdadı, təxminən 60-cı illərin sonunda oxuduğum bir fikir məni çox narahat eləmişdi.
Çünki o vaxtlar mən elektrik qığılcımı kimi poetik qığılcımın da nəyinsə nəyləsə toqquşmasından yarandığını düşünürdüm.
Tələbəlik dostlarım bilir ki, hətta o vaxtlar mən “paralelizm” adlı bir ədəbi cərəyan yaratmaq iddiasındaydım; maddi olanla maddi olmayanı yan-yana qoymaq, birincinin keyfiyyətini ikincisinə köçürməklə poetik obraz yaratmaq...
Və qəribədi ki, ən mücərrəd anlayışlarla ən konkret anlayışlar bəzən bir-birinə çox yapışırdı. İnsan həyatında ən mücərrəd, ən izaholunmaz nədi?
Yuxu. Bəs ən maddi olan nədi? Çörək.
Və bu ən maddiylə ən mücərrədi toqquşduraraq birinin keyfiyyətini o birinə ötürüb nəsə bir poetik obraz almaq çox asan idi. Məsələn belə: yuxu kimi yumşaq çörək, çörək kimi dadlı yuxu və s...
Canlılara, xüsusən insana aid olan keyfiyyətləri cansız predmetlərə verməklə də saysız-hesabsız poetik obrazlar qurmaq mümkün idi.
Məsələn; “yorğun ayaqlar” əvəzinə “yorğun ayaqqabılar” deməklə. O cümlədən; “kədərli eynək”, “ehtiraslı əlcək”, “qarınqulu qazan”, “sırtıq qaşıq”, “boşboğaz mikrofon”, “şorgöz ekran” və s...
Poetik obraz düzəltməyin bir yolu da adi məntiqi pozmaq, allogizmlərlə danışmaq idi.
Məsələn, adicə “söz yadımdan çıxıb” demək əvəzinə “sözün yadından çıxmışam” deyəndə mahiyyətcə heç nə dəyişməsə də, yenə nəsə bir poetik ifadə yaranırdı.
Amma bu saydıqlarım hamısı adicə texniki məsələlər idi. Və bu “texnikanın” köməyilə şair olmayan da şeir yaza bilərdi.
Hər bir hadisənin və ya predmetin poetik mahiyyətisə, əslində ondan qıraqda yox, onun öz canındadı; meyvənin tumu kimi.
Və şeir aydan, günəşdən, yağışdan, şimşəkdən, yarpaqdan, çiçəkdən... nədən danışırsa danışsın, haqqında danışdığı hər bir şeydən elə bil nəsə alır; ayın işığından, günəşin istisindən, yağışın şırıltısından, şimşəyin parıltısından, yarpağın rəngindən, çiçəyin qoxusundan...
O hesabla bu dünya haqqında yazılan ən dahiyanə şeir bəlkə də bu dünyanın canını ala bilərdi və o şeirin yarandığı gün dünyanın son günü olardı.
Amma dünyanın başının üstündə belə bir təhlükə yoxdu, çünki belə bir şeir heç vaxt yazılmayacaq.
...Belə bir şeiri təkcə Allah yaza bilərdi və xoşbəxtlikdən Allah şeir yazmır...
***
Bu dünyada hamı xoşbəxt olmaq istəyir, amma o “xoşbəxtlik” deyilən şey nədi, dadı-duzu, rəngi-qoxusu necədi – heç kəs bilmir.
Qəribədi ki, az qala hamı xoşbəxtliyi işıq kimi, gün kimi təsəvvür eləyir, “bəxtimə gün doğdu” deyirlər, guya bu yer üzündə min-min sevgilini bir-birinə qovuşduran xoşbəxtlik dolu zülmət gecələr olmayıb.
Nədənsə hamıya elə gəlir ki, xoşbəxtlik şirin şeydi. Amma sağalıb ölümdən qurtaran xəstə öz xoşbəxtliyini içdiyi dərmanların acılığında tapır.
Hərə xoşbəxtliyi bir şeydə görür; biri var-dövlətdə, biri şan-şöhrətdə, biri arvadda, biri övladda...
Amma əslində insan bu dünyaya nə xoşbəxt, nə də bədbəxt olmaqdan ötrü gəlir. İnsan bircə şeydən ötrü gəlir dünyaya: ölməkdən ötrü.
Və bu məlumdu ki, yer üzündə “mütləq ölüm” deyilən şey yoxdu, ölüm hər bir canlının bir şəkildən başqa şəklə keçməsi deməkdi.
Bu fikrin doğruluğunu hərfi mənada yoxlamaq mümkün olmasa da, hər halda bu fikrin poetik həqiqətinə adam inanmaq istəyir.
Amma təkcə canlılar ölmür; ot da, ağac da, su da ölür.
Çayların, dənizlərin suyu buxarlanıb buluda çevrilir. Deməli göydəki buludlar haçansa çaylarda, dənizlərdə dalğalanan diri-diri suların tabutudu.
Amma o tabutdakı ölü sular da əvvəl-axır dirilir, buludlardan yağış yağır, o yağışın suyu torpağa hopur, torpaqdan ot cücərir, o cücərən otluqda bir oğlanla bir qız sevişir, o sevgidən bir körpə doğulur və o körpəyə həmin oğlanla qızın nə qədər haqqı çatırsa, o qədər də həmin otun, suyun, buludun, daha nə bilim nəyin, nəyin haqqı çatır.
Bəlkə də bu dünyada insana haqqı çatmayan heç nə yoxdu.
Çünki insan təkcə ətdən-sümükdən, qandan, ilikdən yoğrulmayıb. İnsanın canında dünyadakı hər şeydən heç olmasa bir az var; sudan da, daşdan da, dəmirdən də, duzdan da, şəkərdən də, zəhərdən də...
Və bəlkə də biz ölüb torpağa qarışanda bu canımızdakı şeylərin hamısı hüceyrə-hüceyrə dağılıb öz ilkinliyinə qayıdır; suyumuz suyuna qarışır, duzumuz duzuna, şəkərimiz şəkərinə...
