Çağdaş dünya ədəbiyyatında postmodernizmin ən parlaq nümayəndələrindən olan Don DeLillo ilə müsahibə
-
"Mənim kitablarımdan terrorçu əskik olmur. Niyə? Sadəcə ona görə ki, onlar gerçək həyatımızda da yaşayırlar".
"Biz sürətli KİV, televiziya, internet əsrində yaşayırıq. Bizim həyat tempimizi də kitablar yox, bu dediklərim müəyyənləşdirir".
"Yazıçılıq haqqında danışmaq olduqca çətindir. Yazıçı dostlarımla görüşəndə biz kinodan, siyasətdən, idmandan, bir sözlə, nədən desəniz danışırıq, bir ədəbiyyatdan savayı".
Don Delillonun üç müsahibəsi (Fəxri Uğurlunun tərcüməsi)
2003-cü ilin 20 noyabrında “Frankfurter rundşau” qəzetinə verdiyi müsahibədən. Söhbəti Peter Henninq aparıb
- 11 sentyabr bu gün sizin üçün nə deməkdir?
- Mənim üçün həmin gün XXI əsrin gerçək başlanğıcı oldu. Terrora qədər zamanın ruhu dünyada pulun mütləq hakimiyyətinə, Amerikanın dişbatmazlığına köklənmişdi. Terrordan sonra bu inam dağılıb getdi, onun yerini qorxu doldurdu. 11 sentyabrda biz yeni dönəmə adladıq – qorxu, bilinməzlik dönəminə. Ona qədər biz Birləşmiş Ştatlar əhalisi internet-kafelərdə, ya da evimizdə oturub kompüter ekranında pul axınlarını izləməklə məşğul olurduq. İndi isə bir ayrı, daha insani qanunlarla yaşayırıq. Faciə dəbdən düşmüş həyəcanları, təhlükələri dirildib yenidən həyatımıza qaytardı.
- Sizə qəribə gəlmir ki, kitablarınız belə tez-tez tarixin gedişatını qabaqlayır?
- İlhamını içində yaşadığı mədəniyyətdən alan mənim kimi yazıçı təbii olaraq zamanın ruhuna güzgü tutmağa çalışır. Olanı gərək elə göstərəsən, baxana aydın olsun. Ola bilsin, mən doğrudan da nələrisə başqalarından daha aydın görüb bir az tez duyuram. Məsələn, mənim kitablarımdan terrorçu əskik olmur. Niyə? Sadəcə ona görə ki, onlar gerçək həyatımızda da yaşayırlar.
2007-ci ilin 11 oktyabrında “Sayt” həftəliyinə verdiyi müsahibədən. Söhbəti Kristof Amend və Georq Dits aparıblar
- Zəhmət olmasa deyin, necə oldu ki, yazmağa başladınız?
- İyirmi səkkiz yaşım olanda mən reklam agentliyindəki işimdən aralandım, çünki roman yazmaq istəyirdim. Bir səhər yuxudan oyanıb özümə dedim: “Vəssalam, işdən çıxıram”.
- Bir dəfə demişdiniz ki, o zaman hələ yazıçı olub-olmayacağınızı bilmirdiniz, sadəcə, yazıçı ömrü yaşamaq istəyirdiniz.
- Hə, elə bilirdim yazıçı ömrü boyu üç iş görür: qəhvə içir, siqaret çəkir, arabir də ətrafdakı gerçəkliyə göz gəzdirir. Bütün bunlar məni yaman özünə çəkirdi.
- Bəs indi, üstündən dörd onillik keçəndən sonra yazıçı ömrünün bu bər-bəzəyinə münasibətiniz necədir?
- Siqaret çəkməyi çoxdan tərgitmişəm, içkilərdən də çaya üstünlük verirəm. Qalan məsələlər necə gözləyirdimsə, eləcə də oldu.
- Zəhmət olmasa deyin, “Yıxılan” adlı yeni romanınız necə yarandı?
- Adətən mən romanı yazıb bitirəndən sonra yazdıqlarımı unuduram. “Yıxılan”da vəziyyət bir az ayrı cür oldu. Üstündən yalnız bir il neçə ay keçəndən sonra hiss elədim ki, kitabın əsarətindən çıxmağa başlayıram. Düzünü desəm, hələ də tam qurtulmamışam.
- Əsərlərinizdə əvvəllər də sui-qəsd, siyasi qətl mövzularına üz tutmusunuz. 11 sentyabrdan sonra özünüzə dönə-dönə demisiniz: “Mən axı bu süjeti tapa bilərdim!”
- Nə danışırsınız, dönə-dönə! Ancaq terror aktından üç gün sonra bir dostum mənə zəng vurub həyəcandan boğula-boğula dedi ki, əlində mənim “Cəhənnəm” romanımı tutub. Kitabın üz qabığında başı dumanda itmiş əkiz qüllələrin fotoşəkli var. Mənim ağlıma da gəlməzdi ki, bu şəkli belə yozmaq olarmış.
Əvvəl-əvvəl 11 sentyabrdan roman yazmağı heç düşünmürdüm də. Beynimdə başqa bir kitab vardı, yarım ildən bəri üstündə işləyirdim. Elə bu əsnada qəfildən gözümün qabağında belə bir mənzərə canlandı: terrordan sonra Manhetten küçələrini tozdan-küldən kəfən geymiş bir kişi dolaşır. Sonradan bildim ki, gerçəkdən belə bir fotoşəkil varmış, ancaq həmin anda o şəklin varlığından xəbərim belə yoxuydu. Eləcə, o mənzərə gəlib gözümün qabağında durdu. Onda 2004-cü il idi. İki ay keçmiş “Yıxılan” üzərində işə başladım. Dəqiq tarix indiyəcən yadımdadır – 2004-ün noyabrı, Corc Buşun ikinci dəfə prezident seçildiyinin ertəsi günüydü. Hiss elədim ki, Buşun qələbəsinin qabağına nəyləsə çıxmaq lazımdır. Başladım material toplamağa: çoxlu məqalə, kitab oxudum. Gözümün qarşısında canlandırdığım mənzərəyə bənzər fotoşəkil də elə bu zaman əlimə düşdü. Başdan-ayağa toza-çirkə bulaşmış əli portfelli bir biznesmenin şəkliydi. Terrordan sonra o şəkli çox qəzet dərc elədi. Öz-özümə dedim: “Kimdir bu adam? Başına nələr gəlib? Əlindəki nə portfeldir elə?” Təxəyyülümü açıb buraxdım, birdən ağlıma gəldi ki, portfel özgəsinindir. Ancaq kimin? Özgənin portfeli bu adamın əlində nə gəzir? Beləcə, mən qurduğum süjet üzrə eynən bir xəfiyyə kimi təhqiqat aparmağa başladım.
- “Yıxılan” üzərində işinizin metodu haqda bir az yerli-yataqlı danışın.
- Kitabın üçdən ikisini bir ilə yazdım. Necə gəldi yazırdım. Sonra daxili strukturu dəyişmək, harmonik bütövlük, ritm – elə bir ritm ki, müəyyən elementlər düşünülmüş bir intervalla təkrar-təkrar ortaya gəlsin – yaratmaq üçün romanı ayrı-ayrı parçalara böldüm, bölmələrin düzümünü dəyişdim. Özümü bina layihəsi çəkən memar sanırdım.
- Siz deyirdiniz: “Mən cümlələrlə düşünürəm, cümlə dalınca cümlə”.
- Hə, mən cümlə-cümlə düşünürəm: cümlə dalınca cümlə, daş üstünə daş. Qələmimdən çıxan cümlələr mənə romanımın personajlarını tanıdır. Hansı möcüzəyləsə cümlələr əsərin mahiyyətini açıb mənə göstərir. Yazmağa başlamamış nə demək istədiyimi əməlli-başlı dərk eləmirəm. Məndə yazının təməli yalnız iş prosesində yaranır. Yeri gəlmişkən, mənim bu xasiyyətim siyasi söhbətlərdə də tez-tez özünü göstərir. Fikir vermişəm: nə qədər ki bir məsələ barədə danışmağa başlamamışam, həmin məsələyə münasibətim mənə bəlli olmur.
Yeri gəlmişkən, yalnız “Yıxılan”ı bitirəndən sonra ömrümdə birinci kərə anladım ki, belə hadisələrə ədəbi vasitələrlə necə reaksiya vermək olar. Yazıçı sizin iç dünyanıza işıq tutan adamdır. Onun dialoqlar, yuxular, düşüncələr vasitəsilə insanın qorxusunu, kədərini təsvir eləmək imkanı var. Tarixçinin, ya bioqrafın əlində belə vasitələr yoxdur. Yazıçı heç nəyi faktla sübuta yetirməyə borclu deyil, ən azı sənədli kitab müəllifinin eləməli olduğu mənada. Yuxunu necə sübuta yetirəsən? Əvəzində yazıçı tarixçinin həqiqətindən heç də az vacib olmayan başqa növ həqiqəti dilə gətirmək gücündədir.
- “Yıxılan”ın baş qəhrəmanları Keytlə Liannanın obrazında hansı həqiqətlər əksini tapıb?
- Mənim romanımda iki cütlük var: Keyt-Lianna cütlüyü, bir də Nina (Liannanın anası) ilə onun alman dostu Martin. Keytlə Liannanın qanuni nikahı, bu nikahdan bir oğulları var, ancaq 11 sentyabr hadisəsindən bir neçə il qabaq onlar ayrılıblar. Terrordan sonra nə baş verir? Keytlə Lianna yaxınlaşırlar, yenidən münasibət qururlar, Ninayla Martinsə dalaşıb ayrılırlar. Bu da sizə terrorun qüdrəti: o, bizim həyatımızı dəyişir.
- Keyt necə adamdır?
- Qəribədir ki, terrordan sonra Keyt ömründə birinci dəfə bu sualla üzləşir: “Mən kiməm? Necə adamam?” Qəfildən anlayır ki, oğlunu çox sevir, onun yanında olmaq istəyir. Lianna isə həmişə özgələri yamsılayıb, başqalarına bənzəmək istəyib; yalnız 11 sentyabrdan sonra bu qadın sanki öz gücünü dərk eləməyə başlayır.
- Siz öz qəhrəmanlarınız haqqında elə danışırsınız, elə bil onlarla bir dam altında yaşamısınız.
- Düşünməyin ki, onlardan hansınısa sevir, hansınasa da nifrət eləyirəm. Belə deyim: qəhrəmanlarımla mən bir yolla birlikdə gedirik və yol boyu mən onların gününü-dirriyini heyranlıqla izləyirəm.
- Nəticədə “Yıxılan” dərin intim yaşantılardan bəhs eləyən romana çevrildi.
- Elədir, mən qəhrəmanlarımın dünya əhəmiyyətli hadisələrlə çərçivələnmiş şəxsi həyat tarixçəsini danışıram. Ancaq yazı prosesində “Yıxılan” xatirələr haqda, anımların həyatımızda rolu barədə kitaba çevrildi. On il qabaq mən Alsheymer xəstəliyinə tutulmuş adamların görüşlərində müntəzəm iştirak eləyəndə ağlıma da gəlməzdi ki, bir gün bu mövzuda nəsə yazaram. Məşğələ bundan başlanırdı ki, iştirakçılar iyirmi dəqiqə yazırdılar – kağız üstündə öz xatirələrini ifadə eləyirdilər. Sonra yazdıqlarını başqalarına oxudur, müzakirəyə çıxarırdılar. Məşğələlər onları hayıl-mayıl eləyirdi; mən də dinməz-söyləməz izləyir, dinləyirdim.
- Necə oldu siz Alsheymer xəstəliyilə maraqlanmağa başladınız?
- Qaynanam bu mərəzə tutulmuşdu. Siftə-siftə qrupun məşğələlərinə arvadım gedirdi. İnsanların bir-birinə öz həyatı haqqında necə danışdığını, xatirələri, detalları, duyğuları – elə şeyləri ki, çağdaş KİV-də əliçıraqlı tapmazsan – necə bölüşdüyünü eşidəndə adamın ürəyi parçalanırdı. Qrupun məşğələlərinə mən hələ 90-cı illərin əvvəllərində gedirdim, ancaq illər sonra 11 sentyabr və kollektiv yaddaş mövzusu üzərində düşünəndə onda gördüklərimi xatırlamağa başladım. Bu məşğələlərin timsalında göstərmək istəyirdim ki, insan öz xatirələrini başqalarıyla bölüşməlidir, hərçənd biz bəzən doğmaca yaddaşımızdan qaçınmağa çalışırıq.
- “Yıxılan”ı siyasi manifest adlandırmaq olarmı?
- Yox, mən sadəcə 11 sentyabr hadisəsindən günbəgün, cümləbəcümlə baş çıxarmağa çalışmışam. Mən yalnız terrordan sonra seçkilərə müntəzəm getməyə başladım, ona qədər uzun müddət seçkiyə qatılmamışdım. Boynuma alıram, arvadım indi də məni məcbur göndərir. Seçki günü qapıdan, demək olar, itələyib çıxarır məni: “Yeri, qoy səsin hesaba alınsın”.
- Özünüzü hansı siyasi düşərgədən sayırsınız?
- Mən müstəqiləm. Bu mövzuda bundan artıq danışmaq istəmirəm.
- Niyə?
- Hm... Mənim doğulub-böyüdüyüm Bronksda sizə belə cavab verərdilər: “Nə borcuna qalıb?!” (Gülür). Siyasi mövqeyimi bəyan eləmək istəmirəm.
- Yazıçıyla terrorçu arasında bir bənzərlik varmı?
- Terrorçunun dünyanı dəyişmək, ona özü bildiyi kimi yön vermək gücü var. 11 sentyabr bunun parlaq, müdhiş örnəyidir. O hadisə hər şeyi – şəhəri, insanları, planeti dəyişdi. Necə deyərlər, terror janrı sadə və birmənalı olmasıyla seçilir: onun populyarlığı da bununla izah olunur. Terror aktını həyata keçirən terrorçu nadir, əvəzolunmaz bir rolda çıxış eləyir, cəmi bəşərin içində seçilir. Mən terrorçu Məhəmməd Attanın sürücülük vəsiqəsinə vurulmuş həmin o məşhur fotoşəklini görəndə gözümü ondan çəkə bilmirdim. Onun gözlərindən oxunurdu ki, nəsə çox mühüm bir bildiyi var: yaxşı bilir ki, onun Amerikada sürücülük haqqı qazanması dünyanı biryolluq dəyişəcək.
- Sizdəmi dünyanı əbədilik dəyişmək arzusuyla yaşayırsınız?
- Əlbəttə, yazıçını terrorçuyla birbaşa müqayisə eləmək tam cəfəngiyyatdır. Siz bunu anlayırsınız, eləmi? Ancaq bir zaman vardı yazıçı da öz çağdaşlarının düşüncə tərzinə, dünyagörüşünə, yaşayışına bəlli bir təsir göstərə bilirdi. Kafka, Bekket bunu bacarmışdı. Kafkanın yaradıcılığı bizim dünyaya baxışımızı həmişəlik dəyişdi. Ədəbiyyat bu qüdrətini qoruyub-saxlayıbmı? Mən bilən, yox. Bu gün də böyük romanlar yazılır, ancaq daha roman dünyanı dəyişə bilmir.
- Doğrudanmı? Siz nədən belə bədbin ovqata köklənmisiniz?
- Biz sürətli KİV, televiziya, internet əsrində yaşayırıq. Bizim həyat tempimizi də kitablar yox, bu dediklərim müəyyənləşdirir.
- Məgər siz öz əsərlərinizdə bizim dövrün başlıca mövzularına üz tutmaqla bu tendensiyaya qarşı çıxmırsınızmı?
- Mən sadəcə ağlıma gələn fikrə kitabımda can verirəm. Əgər mənim əsərlərim dünyanı dəyişmək gücündə olsaydı, çox qorxardım. Mən heç vaxt dünyanı dəyişməyə can atmamışam. Bax, Norman Meyler can atıb – o, bizim epoxanın şüurunu dəyişməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Özü də, məncə, 1960-cı illərdə o öz məqsədinə, demək olar, çatmışdı. Ancaq mənim meylerliyim yoxdur.
- Sizcə, oxucular sizi necə qəbul eləyirlər?
- Çalışıram bu barədə düşünməyim. Oxucularının təsəvvür elədiyi kimi olmağa çalışması yazıçı üçün təhlükəlidir. Əgər bu təhlükədən sovuşa bilməsə, o, hansısa bir pozada donub qalacaq, öz imicinin qəlibindən qopa bilməyəcək, elə oradaca məhv olacaq. Belə düşünmək doğru olmaz ki, guya mən hansısa tarixi hadisə haqqında düşüncələrə dalıb, onu bir yazıçı bicliyilə romanımın içinə pərçimləyirəm. Mən düşünmədən yazıram. Bu mənada mənim öz şəkillərində, ya heykəllərində zamanın ruhunu əks elətdirən, ancaq onun təhlilini verməyə əsla gücü yetməyən rəssamdan, ya heykəltəraşdan bir fərqim yoxdur.
- Otuz altı il əvvəl çap olunmuş ilk romanınız “Amerikana”da siz bizim çağdaşlarımızın yaşantılarını – bu gün internet bloqlarında, televiziya realiti-şoularında özünə imic düzəltmək yoluyla formalaşdırılan indiki mühiti xeyli qabaqlamısınız. O zaman yazmışdınız ki, çoxları yalnız videoya çəkiləndən sonra öz varlığının gerçəkliyinə inana bilir.
- Dünən mən yaradıcılığımı dərin təhlil eləyən bir məktub almışam, bu sitat o məktubda da xatırlanır. Düzünü desəm, mən o cümləmi çoxdan unutmuşam. Qəribədir, eləmi? Yazıçının başında nələr dolanır? Mən öz başımdakıları birtəhər dilə gətirə bilirəm. Başqa yazanlara gəlincə, burası məndən ötrü də bir tapmacadır. Yazıçılıq haqqında danışmaq olduqca çətindir. Yazıçı dostlarımla görüşəndə biz kinodan, siyasətdən, idmandan, bir sözlə, nədən desəniz danışırıq, bir ədəbiyyatdan savayı.
2007-ci ilin iyulunda “Gernika” jurnalına verdiyi müsahibədən. Söhbəti Mark Binelli aparıb
- Sui-qəsd nəzəriyyələri, zorakı üsullara əl atan təriqətlər, dini fanatizm - bunlar sizin sevimli mövzularınızdır. Erkən kitablarınıza yazılan resenziyalarda hökmən sizin yaradıcılığınızda bir paranoya əlaməti “aşkarlanırdı”. Sonradan bu kimi əlamətlər peyğəmbərlik nişanəsi sayılmağa başlandı...
- Mən yalnız bizim mədəniyyətimizin dibindən axan gizli cərəyanların mənasına baş vurmağa çalışıram. Məhz buna görə mənim erkən romanlarımda paranoya motivi elə güclüdür.
- Görünür, 11 sentyabrdan yazmaq çox çətin vəzifədir. Daha erkən romanlarınızda - bir qədər istehzayla, baş verənlərdən məsafə saxlamaqla olsa da - siz də buna bənzər hadisələrin təsvirini verirdiniz: məsələn, “Ağ küy” əsərində şəhərin üstüylə zəhərli bulud axır.
- Elədir, bu, olduqca çətin vəzifədir. Üstəlik də, mən özümü hadisələrin ən qaynar yerinə atmışam ki, bu da mənim işimi xeyli müşkülə salıb. İstəməmişəm əsərimin qəhrəmanı terrora qıraqdan tamaşa eləsin, baş verənlər personajlarıma yalnız dolayısıyla toxunsun. Mən göydələnlərdə, təyyarə göyərtəsində olmağı üstün bilmişəm.
- “Yıxılan”ın qəhrəmanlarından biri Həmməd təyyarəni qaçırmaqda iştirak eləyir. Bütün kitabı onun baxış bucağından yazmağı düşünməmisiniz ki?
- Mən romanı həddən artıq siyasiləşdirmək istəmədim. Terrorçunun timsalında mən əvvəlcə apolitik həyat sürən, sonunda isə dəhşətli terrorun baş tutması naminə həyatını qurban verən konkret bir insanın keçdiyi yolu izləməyə çalışmışam. Çalışmışam da, izləmişəm də. Ancaq elə bilməyin əvvəldən fikrim bu olub. Görürsünüzmü, mən, demək olar, həmişə sadəcə oturub yazıram və yalnız qəhrəmanımın içindən keçməklə onun ömür yolunun ifadə elədiyi hansısa bir ümumi qanunauyğunluğun hökmünü duymağa başlayıram. Həmmədə gəlincə, bu obrazı yaratmaqla mən dindən tamam uzaq bir adamın yalnızca alovlu dostluq-yoldaşlıq duyğusu hesabına necə dindar ola biləcəyinə aydınlıq gətirməyə çalışmışam. Onu yerindən tərpədən qüvvənin adı yoldaşlıqdır. Dərindən götürəndə onun üzərində nə dinin, nə siyasətin, nə də tarixin hökmü var. Mənim qəhrəmanım sadəcə icmanın qalan üzvlərinə bir qardaş kimi canı-qanıyla bağlanıb. Fikri-zikri sui-qəsdin həyata keçirilməsinə yönəltmək də öz işini görür: bu zaman terrorçunun dünyaya baxış bucağı olduqca daralır, nəticədə o, günahsız insanların qanına bais olacağını düşünmədən hərəkətə keçir.
- Siz könüllü zahidlik mövzusuna tez-tez toxunursunuz. “Yıxılan”da belə bir maraqlı səhnə var ki, hər gün birlikdə poker oynayan bir neçə nəfər özünə cəfəng qadağalar qoymağa başlayır: gah bu əməldən, gah o əməldən imtina eləyir. Sonra bunun paraleli – başçıların sıravi terrorçulara sırıdığı bəzi qaydalar ortaya çıxır.
- Doğrudur. Hərçənd qumar səhnəsini mən daha çox özümə əyləncəli göründüyü üçün uydurmuşam. Çətin ki, mən personajlarımın nədən asketizmə meylli olduğunu sizə dəqiq izah eləyə biləm. Yalnız bir neçə romanımdan misal gətirə bilərəm: məsələn, “Qreyt-Cons-strit”də rok ulduzu öz musiqi karyerasını yarıda qoyub Aşağı Manhettenin qıraq-bucağındakı bir otaqda daldalanır. Ola bilsin, məndə zahidliyə genetik meyl var ki, bu da gerçək ifadəsini yalnız kitablarımda tapır.
- Şəxsən özünüz asketik həyata meyl göstərmirsiniz?
- Yalnız ümumi mənada: mən çox da ünsiyyətcil adam deyiləm, uzun müddət tək qalmaq məndən ötrü çətin deyil.
- Sizin erkən əsərlərinizin personajları hərdən terrorizmə ikili münasibət bəslədiklərini gizlətmirdilər. “Oyunçular” romanının başlanğıcında siz “silahlı inqilabın dəbdəbəsindən, onun ən həlim ürəkdə də oyatdığı gizli ehtirasdan” danışırsınız. “II Mao”nun qəhrəmanlarından biri isə belə deyir: “Terrorçuların insanları öldürməsi, şikəst eləməsi sizi ağrıdır, çünki onların timsalında siz zəmanəmizin yeganə mümkün qəhrəmanlarını görürsünüz. Onların ömrü gizlində keçir, könüllü seçdikləri ölümlə böyür-böyürə yaşayırlar”. 11 sentyabrdan sonra sizin terrorizmə öz münasibətiniz dəyişdimi?
- Yox, dəyişmədi. Adətən mən qəhrəmanlarımın dilindən danışıram, hər şeyi onların düşüncəsindən keçirirəm, odur ki, kitablarımdakı personajların terrora münasibəti də fərqlidir. “Yıxılan”ın qəhrəmanlarından biri Martin Qərbin xudbin ruhuna qarşı etirazı az-çox anlamağa çalışır. O, başqa bir qəhrəmanla – bu etirazla nəzəri baxımdan razılaşan, ancaq terrordan son dərəcə sarsılıb hiddətlənən Ninayla mübahisəyə girir.
- Sizi necə, terrordan sonra daxili təzadlar incitmədimi?
- Bir zərrə də. Dərhal duydum ki, həm baş verənlər, həm də bunlara bəraət qazandıran dəlillər məndə ikrah doğurur.
Terrorçuların Ümumdünya Ticarət Mərkəzinin yerləşdiyi binaları dağıtmasından bir neçə gün sonra mən birtəhər Aşağı Manhettenə gedib çıxa bildim. Əslində, mülki şəxsləri ora buraxmırdılar, ancaq mühasirə zonasında qalmış evlərin sakinləri qadağan olunmuş əraziyə keçə bilərdilər. Arayış əsasında yalnız bu rayonda yaşamış mülki şəxsləri əraziyə buraxırdılar. Məni ora redaktorum keçirtdi. Hər yer bomboz idi. Demək olar, bir inli-cinli gözə dəymirdi. Zibil dolu kisələr səkilərdə qalaqlanmışdı. Mənə elə gəldi ki, başqa bir zamana düşmüşəm, düşmənin mühasirəyə alıb viran qoyduğu qədim bir şəhərdəyəm. Tək-tək adam gözə dəyirdi, hamısı da gəzə-gəzə mobil telefonla danışır, gördüklərini kiməsə söyləyirdi.
- 60-cı illərin “Vezer Andeqraund” kimi bir para radikal təşkilatlarına münasibətiniz necə olub? “Yıxılan”ın qadın qəhrəmanı keçmişdə, çox güman, ultrasolçu terrorçulardan olmuş bir personaj haqqında belə deyir: “Bəlkə də o, terrorçudur, ancaq bizlərdəndir, yəni allahsızlardan, Qərbin ağ adamlarından”.
- “Vezer Andeqraund” kimi təşkilatlar özgə mədəniyyətdən törəməmişdi. Müsəlman terrorçulardan fərqli olaraq onlar Qərb adamları üçün “başqası” deyildilər. Göründüyü kimi, bir para ultrasolçular üçün cəmiyyətə qayıdıb hörmət yiyəsi olmaq çətin başa gəlmədi. Məncə, irqi irqimizdən, dili dilimizdən olmayan terrorçulara belə imkan verilməzdi.
- O illərdə radikalların zorakılığına siz necə baxırdınız?
- Bir yandan mən bu radikallığın haradan gəldiyini anlaya bilirdim. O biri yandan da radikalizm tez-tez səfehliyə yol verib, o dövrdəki alternativ mədəniyyətin başqa özəllikləri içində itib-batırdı. Mən özüm də nümayişlərdə iştirak eləmişəm, etirazlara qoşulmuşam, on minlərlə başqası kimi Vyetnam savaşına qarşı çıxmışam. Ancaq sona qədər anlamadım ki, elmi laboratoriyalara, ofis binalarına bomba qoymaq nəyə gərəkdir.
- 60-cı illərin alternativ mədəniyyəti ilə sizin aranızda bir doğmalıq varmı?
- Mən nə ənənəvi, nə də alternativ mədəniyyətin yanında olmuşam. Həmişə aralıqda mövqe tutmuşam – bunu sözlə demək bir az çətindir. Aza qane ola-ola yaşamışam. Ayda dörd dollar otuz sent telefon pulu ödəmişəm. Ayı altmış dollara otaq kirayələmişəm. Sonra da özümü ədəbiyyatda sınamışam. Beləcə, mən o zamankı ictimai hərəkatlara bir növ məhəl qoymamışam. Birinci romanımda onlar ciddi rol oynamır.
- İşə qapıldığınıza görə qənaətlə dolanırdınız, yoxsa tanınmamış yoxsul yazıçının qisməti beləydi?
- Çox güman, ikincisiydi. Ancaq düşünsək ki, mənim ikinci romanımın qəhrəmanlarından biri sonunda Texasın qərbindəki adam ayağı dəyməyən yerlərə gedib çıxır, üçüncü romanımın qəhrəmanı isə tərki-dünyalıq eləməyə başlayır, demək, o həyat tərzi mənim o vaxtkı əhvalımın görüntüsü olub.
- Qayıdaq “Yıxılan”a. Romanda Ben Ladenin adını düz-əməlli anlamayan uşaqlar onu səhvən Bill Aden adlandırırlar – ekzotikasız-filansız. Bu da yadıma gəlir ki, bardaq, kuzə, cürbəcür mətbəx avadanlığı təsvir olunmuş natürmorta baxan bəzi personajların gözünə su qabları əkiz qüllələr kimi görünür. Böyük insan kütləsini sarsıdan hadisəni bayağılıqla calamaq düşünülmüş üsuldurmu?
- Hə, bu, düşünülmüş priyomdur. Mən tarixi gedişatın gündəlik yaşayış detallarına, məişət xırdalıqlarına təsirini izləmək üçün ayrıca götürülmüş bir insanın daxili həyatını fikir-fikir, gün-gün izləmək istəmişəm. İndi düşünürəm ki, ola bilsin, nasir üçün bu vəzifə süjet qurmaqdan maraqlıdır: insanın iç dünyasının hər künc-bucağına baş vurmaq istəyirsən, onun duyub-düşündüklərini oxumağa, söhbətlərini dinləməyə can atırsan. Ancaq mən bunu əvvəlcədən planlaşdırmamışam. Sadəcə, personajları doğru-düzgün təsvir eləməyə, oxu prosesində rəvan kompozisiyanın, ritmin duyulmasına, elementlərin təkrarlanmasına çalışmışam. Mənə zövq verən bu olub. Mənə elə gəlir belə metod nasirləri rəssamlara yaxınlaşdırır. Xüsusən də, abstraksionist rəssamlara. Kətanın bir küncündə elə detallar axtarıb tapırsan ki, o biri küncdəki detallarla səsləşir.
- İki il qabaq “Nyu-York tayms”da yazıçı Benjamin Kankelin terrorçular və ədəbiyyat mövzusunda bir essesi dərc olunmuşdu. Yazıda örnək kimi əsasən sizin adınız hallanırdı. “II Mao”dan bir də sitat gətirirəm: “Terrorçunun qazandığını yazıçı itirir. Terrorun kütləvi şüura təsirinin artması biz yazıçıların oxucu duyğusu, oxucu düşüncəsi üzərində hakimiyyətinin azalmasıyla düz mütənasibdir. Terrorçulardan gələn təhlükə yazıçıların ziyansızlığına tam ekvivalentdir”. Belə başa düşürəm Kankel sizin fikrinizi mənimsəməklə ondan belə nəticə çıxarıb ki, yazıçılar sizin qəhrəmanınızın mövqeyini bölüşürlər: terrorizm epoxasında yazıçı hiss eləyir ki, öz əhəmiyyətini itirib.
- Deyə bilmərəm. Romanda bu sözü dilə gətirən adam heç yazıçı da deyil. O, terror təşkilatının piar-direktorudur. Bilmirəm öz mövqeyimi verməli olsaydım, bu fikri belə dəqiqliklə ifadə eləyərdimmi. Hər halda, “II Mao”nun üstündə işlədiyim vaxt məndə belə bir duyğu yaranmışdı ki, terrorçuluq, diktatura, cürbəcür sarsıntılar ucbatından radio-televiziya dalğalarıyla ötürülən, qəzet-jurnalda dərc olunan gündəlik xəbərlərin əhəmiyyəti əməlli-başlı artıb. Mənə elə gəlirdi əvvəlki illərə baxmış xəbər daha böyük gücə-qüdrətə çevrilib. Ancaq bu fakt ədəbiyyatın təsirini azaltdımı? Azaltmağına yəqin ki, azaldıb. Mənə qalsa, xəbərin təsir gücünü çox da şişirtməzdim.
Çevirdi: Fəxri Uğurlu
"Mənim kitablarımdan terrorçu əskik olmur. Niyə? Sadəcə ona görə ki, onlar gerçək həyatımızda da yaşayırlar".
"Biz sürətli KİV, televiziya, internet əsrində yaşayırıq. Bizim həyat tempimizi də kitablar yox, bu dediklərim müəyyənləşdirir".
"Yazıçılıq haqqında danışmaq olduqca çətindir. Yazıçı dostlarımla görüşəndə biz kinodan, siyasətdən, idmandan, bir sözlə, nədən desəniz danışırıq, bir ədəbiyyatdan savayı".
Don Delillonun üç müsahibəsi (Fəxri Uğurlunun tərcüməsi)
2003-cü ilin 20 noyabrında “Frankfurter rundşau” qəzetinə verdiyi müsahibədən. Söhbəti Peter Henninq aparıb
- 11 sentyabr bu gün sizin üçün nə deməkdir?
- Mənim üçün həmin gün XXI əsrin gerçək başlanğıcı oldu. Terrora qədər zamanın ruhu dünyada pulun mütləq hakimiyyətinə, Amerikanın dişbatmazlığına köklənmişdi. Terrordan sonra bu inam dağılıb getdi, onun yerini qorxu doldurdu. 11 sentyabrda biz yeni dönəmə adladıq – qorxu, bilinməzlik dönəminə. Ona qədər biz Birləşmiş Ştatlar əhalisi internet-kafelərdə, ya da evimizdə oturub kompüter ekranında pul axınlarını izləməklə məşğul olurduq. İndi isə bir ayrı, daha insani qanunlarla yaşayırıq. Faciə dəbdən düşmüş həyəcanları, təhlükələri dirildib yenidən həyatımıza qaytardı.
- Sizə qəribə gəlmir ki, kitablarınız belə tez-tez tarixin gedişatını qabaqlayır?
- İlhamını içində yaşadığı mədəniyyətdən alan mənim kimi yazıçı təbii olaraq zamanın ruhuna güzgü tutmağa çalışır. Olanı gərək elə göstərəsən, baxana aydın olsun. Ola bilsin, mən doğrudan da nələrisə başqalarından daha aydın görüb bir az tez duyuram. Məsələn, mənim kitablarımdan terrorçu əskik olmur. Niyə? Sadəcə ona görə ki, onlar gerçək həyatımızda da yaşayırlar.
2007-ci ilin 11 oktyabrında “Sayt” həftəliyinə verdiyi müsahibədən. Söhbəti Kristof Amend və Georq Dits aparıblar
- Zəhmət olmasa deyin, necə oldu ki, yazmağa başladınız?
Nyu York, 11 sentyabr. 2001. Terrorçuların qaçırdığı ikinci təyyarə binaya çırpılmamışdan əvvəl
- İyirmi səkkiz yaşım olanda mən reklam agentliyindəki işimdən aralandım, çünki roman yazmaq istəyirdim. Bir səhər yuxudan oyanıb özümə dedim: “Vəssalam, işdən çıxıram”.
- Bir dəfə demişdiniz ki, o zaman hələ yazıçı olub-olmayacağınızı bilmirdiniz, sadəcə, yazıçı ömrü yaşamaq istəyirdiniz.
- Hə, elə bilirdim yazıçı ömrü boyu üç iş görür: qəhvə içir, siqaret çəkir, arabir də ətrafdakı gerçəkliyə göz gəzdirir. Bütün bunlar məni yaman özünə çəkirdi.
- Bəs indi, üstündən dörd onillik keçəndən sonra yazıçı ömrünün bu bər-bəzəyinə münasibətiniz necədir?
- Siqaret çəkməyi çoxdan tərgitmişəm, içkilərdən də çaya üstünlük verirəm. Qalan məsələlər necə gözləyirdimsə, eləcə də oldu.
- Zəhmət olmasa deyin, “Yıxılan” adlı yeni romanınız necə yarandı?
- Adətən mən romanı yazıb bitirəndən sonra yazdıqlarımı unuduram. “Yıxılan”da vəziyyət bir az ayrı cür oldu. Üstündən yalnız bir il neçə ay keçəndən sonra hiss elədim ki, kitabın əsarətindən çıxmağa başlayıram. Düzünü desəm, hələ də tam qurtulmamışam.
- Əsərlərinizdə əvvəllər də sui-qəsd, siyasi qətl mövzularına üz tutmusunuz. 11 sentyabrdan sonra özünüzə dönə-dönə demisiniz: “Mən axı bu süjeti tapa bilərdim!”
- Nə danışırsınız, dönə-dönə! Ancaq terror aktından üç gün sonra bir dostum mənə zəng vurub həyəcandan boğula-boğula dedi ki, əlində mənim “Cəhənnəm” romanımı tutub. Kitabın üz qabığında başı dumanda itmiş əkiz qüllələrin fotoşəkli var. Mənim ağlıma da gəlməzdi ki, bu şəkli belə yozmaq olarmış.
Əvvəl-əvvəl 11 sentyabrdan roman yazmağı heç düşünmürdüm də. Beynimdə başqa bir kitab vardı, yarım ildən bəri üstündə işləyirdim. Elə bu əsnada qəfildən gözümün qabağında belə bir mənzərə canlandı: terrordan sonra Manhetten küçələrini tozdan-küldən kəfən geymiş bir kişi dolaşır. Sonradan bildim ki, gerçəkdən belə bir fotoşəkil varmış, ancaq həmin anda o şəklin varlığından xəbərim belə yoxuydu. Eləcə, o mənzərə gəlib gözümün qabağında durdu. Onda 2004-cü il idi. İki ay keçmiş “Yıxılan” üzərində işə başladım. Dəqiq tarix indiyəcən yadımdadır – 2004-ün noyabrı, Corc Buşun ikinci dəfə prezident seçildiyinin ertəsi günüydü. Hiss elədim ki, Buşun qələbəsinin qabağına nəyləsə çıxmaq lazımdır. Başladım material toplamağa: çoxlu məqalə, kitab oxudum. Gözümün qarşısında canlandırdığım mənzərəyə bənzər fotoşəkil də elə bu zaman əlimə düşdü. Başdan-ayağa toza-çirkə bulaşmış əli portfelli bir biznesmenin şəkliydi. Terrordan sonra o şəkli çox qəzet dərc elədi. Öz-özümə dedim: “Kimdir bu adam? Başına nələr gəlib? Əlindəki nə portfeldir elə?” Təxəyyülümü açıb buraxdım, birdən ağlıma gəldi ki, portfel özgəsinindir. Ancaq kimin? Özgənin portfeli bu adamın əlində nə gəzir? Beləcə, mən qurduğum süjet üzrə eynən bir xəfiyyə kimi təhqiqat aparmağa başladım.
- “Yıxılan” üzərində işinizin metodu haqda bir az yerli-yataqlı danışın.
- Kitabın üçdən ikisini bir ilə yazdım. Necə gəldi yazırdım. Sonra daxili strukturu dəyişmək, harmonik bütövlük, ritm – elə bir ritm ki, müəyyən elementlər düşünülmüş bir intervalla təkrar-təkrar ortaya gəlsin – yaratmaq üçün romanı ayrı-ayrı parçalara böldüm, bölmələrin düzümünü dəyişdim. Özümü bina layihəsi çəkən memar sanırdım.
- Siz deyirdiniz: “Mən cümlələrlə düşünürəm, cümlə dalınca cümlə”.
- Hə, mən cümlə-cümlə düşünürəm: cümlə dalınca cümlə, daş üstünə daş. Qələmimdən çıxan cümlələr mənə romanımın personajlarını tanıdır. Hansı möcüzəyləsə cümlələr əsərin mahiyyətini açıb mənə göstərir. Yazmağa başlamamış nə demək istədiyimi əməlli-başlı dərk eləmirəm. Məndə yazının təməli yalnız iş prosesində yaranır. Yeri gəlmişkən, mənim bu xasiyyətim siyasi söhbətlərdə də tez-tez özünü göstərir. Fikir vermişəm: nə qədər ki bir məsələ barədə danışmağa başlamamışam, həmin məsələyə münasibətim mənə bəlli olmur.
Don DeLillo, 2012
Yeri gəlmişkən, yalnız “Yıxılan”ı bitirəndən sonra ömrümdə birinci kərə anladım ki, belə hadisələrə ədəbi vasitələrlə necə reaksiya vermək olar. Yazıçı sizin iç dünyanıza işıq tutan adamdır. Onun dialoqlar, yuxular, düşüncələr vasitəsilə insanın qorxusunu, kədərini təsvir eləmək imkanı var. Tarixçinin, ya bioqrafın əlində belə vasitələr yoxdur. Yazıçı heç nəyi faktla sübuta yetirməyə borclu deyil, ən azı sənədli kitab müəllifinin eləməli olduğu mənada. Yuxunu necə sübuta yetirəsən? Əvəzində yazıçı tarixçinin həqiqətindən heç də az vacib olmayan başqa növ həqiqəti dilə gətirmək gücündədir.
- “Yıxılan”ın baş qəhrəmanları Keytlə Liannanın obrazında hansı həqiqətlər əksini tapıb?
- Mənim romanımda iki cütlük var: Keyt-Lianna cütlüyü, bir də Nina (Liannanın anası) ilə onun alman dostu Martin. Keytlə Liannanın qanuni nikahı, bu nikahdan bir oğulları var, ancaq 11 sentyabr hadisəsindən bir neçə il qabaq onlar ayrılıblar. Terrordan sonra nə baş verir? Keytlə Lianna yaxınlaşırlar, yenidən münasibət qururlar, Ninayla Martinsə dalaşıb ayrılırlar. Bu da sizə terrorun qüdrəti: o, bizim həyatımızı dəyişir.
- Keyt necə adamdır?
- Qəribədir ki, terrordan sonra Keyt ömründə birinci dəfə bu sualla üzləşir: “Mən kiməm? Necə adamam?” Qəfildən anlayır ki, oğlunu çox sevir, onun yanında olmaq istəyir. Lianna isə həmişə özgələri yamsılayıb, başqalarına bənzəmək istəyib; yalnız 11 sentyabrdan sonra bu qadın sanki öz gücünü dərk eləməyə başlayır.
- Siz öz qəhrəmanlarınız haqqında elə danışırsınız, elə bil onlarla bir dam altında yaşamısınız.
- Düşünməyin ki, onlardan hansınısa sevir, hansınasa da nifrət eləyirəm. Belə deyim: qəhrəmanlarımla mən bir yolla birlikdə gedirik və yol boyu mən onların gününü-dirriyini heyranlıqla izləyirəm.
- Nəticədə “Yıxılan” dərin intim yaşantılardan bəhs eləyən romana çevrildi.
- Elədir, mən qəhrəmanlarımın dünya əhəmiyyətli hadisələrlə çərçivələnmiş şəxsi həyat tarixçəsini danışıram. Ancaq yazı prosesində “Yıxılan” xatirələr haqda, anımların həyatımızda rolu barədə kitaba çevrildi. On il qabaq mən Alsheymer xəstəliyinə tutulmuş adamların görüşlərində müntəzəm iştirak eləyəndə ağlıma da gəlməzdi ki, bir gün bu mövzuda nəsə yazaram. Məşğələ bundan başlanırdı ki, iştirakçılar iyirmi dəqiqə yazırdılar – kağız üstündə öz xatirələrini ifadə eləyirdilər. Sonra yazdıqlarını başqalarına oxudur, müzakirəyə çıxarırdılar. Məşğələlər onları hayıl-mayıl eləyirdi; mən də dinməz-söyləməz izləyir, dinləyirdim.
- Necə oldu siz Alsheymer xəstəliyilə maraqlanmağa başladınız?
- Qaynanam bu mərəzə tutulmuşdu. Siftə-siftə qrupun məşğələlərinə arvadım gedirdi. İnsanların bir-birinə öz həyatı haqqında necə danışdığını, xatirələri, detalları, duyğuları – elə şeyləri ki, çağdaş KİV-də əliçıraqlı tapmazsan – necə bölüşdüyünü eşidəndə adamın ürəyi parçalanırdı. Qrupun məşğələlərinə mən hələ 90-cı illərin əvvəllərində gedirdim, ancaq illər sonra 11 sentyabr və kollektiv yaddaş mövzusu üzərində düşünəndə onda gördüklərimi xatırlamağa başladım. Bu məşğələlərin timsalında göstərmək istəyirdim ki, insan öz xatirələrini başqalarıyla bölüşməlidir, hərçənd biz bəzən doğmaca yaddaşımızdan qaçınmağa çalışırıq.
- “Yıxılan”ı siyasi manifest adlandırmaq olarmı?
- Yox, mən sadəcə 11 sentyabr hadisəsindən günbəgün, cümləbəcümlə baş çıxarmağa çalışmışam. Mən yalnız terrordan sonra seçkilərə müntəzəm getməyə başladım, ona qədər uzun müddət seçkiyə qatılmamışdım. Boynuma alıram, arvadım indi də məni məcbur göndərir. Seçki günü qapıdan, demək olar, itələyib çıxarır məni: “Yeri, qoy səsin hesaba alınsın”.
- Özünüzü hansı siyasi düşərgədən sayırsınız?
- Mən müstəqiləm. Bu mövzuda bundan artıq danışmaq istəmirəm.
- Niyə?
- Hm... Mənim doğulub-böyüdüyüm Bronksda sizə belə cavab verərdilər: “Nə borcuna qalıb?!” (Gülür). Siyasi mövqeyimi bəyan eləmək istəmirəm.
- Yazıçıyla terrorçu arasında bir bənzərlik varmı?
- Terrorçunun dünyanı dəyişmək, ona özü bildiyi kimi yön vermək gücü var. 11 sentyabr bunun parlaq, müdhiş örnəyidir. O hadisə hər şeyi – şəhəri, insanları, planeti dəyişdi. Necə deyərlər, terror janrı sadə və birmənalı olmasıyla seçilir: onun populyarlığı da bununla izah olunur. Terror aktını həyata keçirən terrorçu nadir, əvəzolunmaz bir rolda çıxış eləyir, cəmi bəşərin içində seçilir. Mən terrorçu Məhəmməd Attanın sürücülük vəsiqəsinə vurulmuş həmin o məşhur fotoşəklini görəndə gözümü ondan çəkə bilmirdim. Onun gözlərindən oxunurdu ki, nəsə çox mühüm bir bildiyi var: yaxşı bilir ki, onun Amerikada sürücülük haqqı qazanması dünyanı biryolluq dəyişəcək.
- Sizdəmi dünyanı əbədilik dəyişmək arzusuyla yaşayırsınız?
- Əlbəttə, yazıçını terrorçuyla birbaşa müqayisə eləmək tam cəfəngiyyatdır. Siz bunu anlayırsınız, eləmi? Ancaq bir zaman vardı yazıçı da öz çağdaşlarının düşüncə tərzinə, dünyagörüşünə, yaşayışına bəlli bir təsir göstərə bilirdi. Kafka, Bekket bunu bacarmışdı. Kafkanın yaradıcılığı bizim dünyaya baxışımızı həmişəlik dəyişdi. Ədəbiyyat bu qüdrətini qoruyub-saxlayıbmı? Mən bilən, yox. Bu gün də böyük romanlar yazılır, ancaq daha roman dünyanı dəyişə bilmir.
- Doğrudanmı? Siz nədən belə bədbin ovqata köklənmisiniz?
- Biz sürətli KİV, televiziya, internet əsrində yaşayırıq. Bizim həyat tempimizi də kitablar yox, bu dediklərim müəyyənləşdirir.
- Məgər siz öz əsərlərinizdə bizim dövrün başlıca mövzularına üz tutmaqla bu tendensiyaya qarşı çıxmırsınızmı?
- Mən sadəcə ağlıma gələn fikrə kitabımda can verirəm. Əgər mənim əsərlərim dünyanı dəyişmək gücündə olsaydı, çox qorxardım. Mən heç vaxt dünyanı dəyişməyə can atmamışam. Bax, Norman Meyler can atıb – o, bizim epoxanın şüurunu dəyişməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Özü də, məncə, 1960-cı illərdə o öz məqsədinə, demək olar, çatmışdı. Ancaq mənim meylerliyim yoxdur.
Norman Mailer
- Sizcə, oxucular sizi necə qəbul eləyirlər?
- Çalışıram bu barədə düşünməyim. Oxucularının təsəvvür elədiyi kimi olmağa çalışması yazıçı üçün təhlükəlidir. Əgər bu təhlükədən sovuşa bilməsə, o, hansısa bir pozada donub qalacaq, öz imicinin qəlibindən qopa bilməyəcək, elə oradaca məhv olacaq. Belə düşünmək doğru olmaz ki, guya mən hansısa tarixi hadisə haqqında düşüncələrə dalıb, onu bir yazıçı bicliyilə romanımın içinə pərçimləyirəm. Mən düşünmədən yazıram. Bu mənada mənim öz şəkillərində, ya heykəllərində zamanın ruhunu əks elətdirən, ancaq onun təhlilini verməyə əsla gücü yetməyən rəssamdan, ya heykəltəraşdan bir fərqim yoxdur.
- Otuz altı il əvvəl çap olunmuş ilk romanınız “Amerikana”da siz bizim çağdaşlarımızın yaşantılarını – bu gün internet bloqlarında, televiziya realiti-şoularında özünə imic düzəltmək yoluyla formalaşdırılan indiki mühiti xeyli qabaqlamısınız. O zaman yazmışdınız ki, çoxları yalnız videoya çəkiləndən sonra öz varlığının gerçəkliyinə inana bilir.
- Dünən mən yaradıcılığımı dərin təhlil eləyən bir məktub almışam, bu sitat o məktubda da xatırlanır. Düzünü desəm, mən o cümləmi çoxdan unutmuşam. Qəribədir, eləmi? Yazıçının başında nələr dolanır? Mən öz başımdakıları birtəhər dilə gətirə bilirəm. Başqa yazanlara gəlincə, burası məndən ötrü də bir tapmacadır. Yazıçılıq haqqında danışmaq olduqca çətindir. Yazıçı dostlarımla görüşəndə biz kinodan, siyasətdən, idmandan, bir sözlə, nədən desəniz danışırıq, bir ədəbiyyatdan savayı.
2007-ci ilin iyulunda “Gernika” jurnalına verdiyi müsahibədən. Söhbəti Mark Binelli aparıb
- Sui-qəsd nəzəriyyələri, zorakı üsullara əl atan təriqətlər, dini fanatizm - bunlar sizin sevimli mövzularınızdır. Erkən kitablarınıza yazılan resenziyalarda hökmən sizin yaradıcılığınızda bir paranoya əlaməti “aşkarlanırdı”. Sonradan bu kimi əlamətlər peyğəmbərlik nişanəsi sayılmağa başlandı...
- Mən yalnız bizim mədəniyyətimizin dibindən axan gizli cərəyanların mənasına baş vurmağa çalışıram. Məhz buna görə mənim erkən romanlarımda paranoya motivi elə güclüdür.
- Görünür, 11 sentyabrdan yazmaq çox çətin vəzifədir. Daha erkən romanlarınızda - bir qədər istehzayla, baş verənlərdən məsafə saxlamaqla olsa da - siz də buna bənzər hadisələrin təsvirini verirdiniz: məsələn, “Ağ küy” əsərində şəhərin üstüylə zəhərli bulud axır.
- Elədir, bu, olduqca çətin vəzifədir. Üstəlik də, mən özümü hadisələrin ən qaynar yerinə atmışam ki, bu da mənim işimi xeyli müşkülə salıb. İstəməmişəm əsərimin qəhrəmanı terrora qıraqdan tamaşa eləsin, baş verənlər personajlarıma yalnız dolayısıyla toxunsun. Mən göydələnlərdə, təyyarə göyərtəsində olmağı üstün bilmişəm.
- “Yıxılan”ın qəhrəmanlarından biri Həmməd təyyarəni qaçırmaqda iştirak eləyir. Bütün kitabı onun baxış bucağından yazmağı düşünməmisiniz ki?
- Mən romanı həddən artıq siyasiləşdirmək istəmədim. Terrorçunun timsalında mən əvvəlcə apolitik həyat sürən, sonunda isə dəhşətli terrorun baş tutması naminə həyatını qurban verən konkret bir insanın keçdiyi yolu izləməyə çalışmışam. Çalışmışam da, izləmişəm də. Ancaq elə bilməyin əvvəldən fikrim bu olub. Görürsünüzmü, mən, demək olar, həmişə sadəcə oturub yazıram və yalnız qəhrəmanımın içindən keçməklə onun ömür yolunun ifadə elədiyi hansısa bir ümumi qanunauyğunluğun hökmünü duymağa başlayıram. Həmmədə gəlincə, bu obrazı yaratmaqla mən dindən tamam uzaq bir adamın yalnızca alovlu dostluq-yoldaşlıq duyğusu hesabına necə dindar ola biləcəyinə aydınlıq gətirməyə çalışmışam. Onu yerindən tərpədən qüvvənin adı yoldaşlıqdır. Dərindən götürəndə onun üzərində nə dinin, nə siyasətin, nə də tarixin hökmü var. Mənim qəhrəmanım sadəcə icmanın qalan üzvlərinə bir qardaş kimi canı-qanıyla bağlanıb. Fikri-zikri sui-qəsdin həyata keçirilməsinə yönəltmək də öz işini görür: bu zaman terrorçunun dünyaya baxış bucağı olduqca daralır, nəticədə o, günahsız insanların qanına bais olacağını düşünmədən hərəkətə keçir.
- Siz könüllü zahidlik mövzusuna tez-tez toxunursunuz. “Yıxılan”da belə bir maraqlı səhnə var ki, hər gün birlikdə poker oynayan bir neçə nəfər özünə cəfəng qadağalar qoymağa başlayır: gah bu əməldən, gah o əməldən imtina eləyir. Sonra bunun paraleli – başçıların sıravi terrorçulara sırıdığı bəzi qaydalar ortaya çıxır.
- Doğrudur. Hərçənd qumar səhnəsini mən daha çox özümə əyləncəli göründüyü üçün uydurmuşam. Çətin ki, mən personajlarımın nədən asketizmə meylli olduğunu sizə dəqiq izah eləyə biləm. Yalnız bir neçə romanımdan misal gətirə bilərəm: məsələn, “Qreyt-Cons-strit”də rok ulduzu öz musiqi karyerasını yarıda qoyub Aşağı Manhettenin qıraq-bucağındakı bir otaqda daldalanır. Ola bilsin, məndə zahidliyə genetik meyl var ki, bu da gerçək ifadəsini yalnız kitablarımda tapır.
- Şəxsən özünüz asketik həyata meyl göstərmirsiniz?
- Yalnız ümumi mənada: mən çox da ünsiyyətcil adam deyiləm, uzun müddət tək qalmaq məndən ötrü çətin deyil.
- Sizin erkən əsərlərinizin personajları hərdən terrorizmə ikili münasibət bəslədiklərini gizlətmirdilər. “Oyunçular” romanının başlanğıcında siz “silahlı inqilabın dəbdəbəsindən, onun ən həlim ürəkdə də oyatdığı gizli ehtirasdan” danışırsınız. “II Mao”nun qəhrəmanlarından biri isə belə deyir: “Terrorçuların insanları öldürməsi, şikəst eləməsi sizi ağrıdır, çünki onların timsalında siz zəmanəmizin yeganə mümkün qəhrəmanlarını görürsünüz. Onların ömrü gizlində keçir, könüllü seçdikləri ölümlə böyür-böyürə yaşayırlar”. 11 sentyabrdan sonra sizin terrorizmə öz münasibətiniz dəyişdimi?
- Yox, dəyişmədi. Adətən mən qəhrəmanlarımın dilindən danışıram, hər şeyi onların düşüncəsindən keçirirəm, odur ki, kitablarımdakı personajların terrora münasibəti də fərqlidir. “Yıxılan”ın qəhrəmanlarından biri Martin Qərbin xudbin ruhuna qarşı etirazı az-çox anlamağa çalışır. O, başqa bir qəhrəmanla – bu etirazla nəzəri baxımdan razılaşan, ancaq terrordan son dərəcə sarsılıb hiddətlənən Ninayla mübahisəyə girir.
- Sizi necə, terrordan sonra daxili təzadlar incitmədimi?
- Bir zərrə də. Dərhal duydum ki, həm baş verənlər, həm də bunlara bəraət qazandıran dəlillər məndə ikrah doğurur.
Nyu York 11 sentyabr terrorundan sonra
Terrorçuların Ümumdünya Ticarət Mərkəzinin yerləşdiyi binaları dağıtmasından bir neçə gün sonra mən birtəhər Aşağı Manhettenə gedib çıxa bildim. Əslində, mülki şəxsləri ora buraxmırdılar, ancaq mühasirə zonasında qalmış evlərin sakinləri qadağan olunmuş əraziyə keçə bilərdilər. Arayış əsasında yalnız bu rayonda yaşamış mülki şəxsləri əraziyə buraxırdılar. Məni ora redaktorum keçirtdi. Hər yer bomboz idi. Demək olar, bir inli-cinli gözə dəymirdi. Zibil dolu kisələr səkilərdə qalaqlanmışdı. Mənə elə gəldi ki, başqa bir zamana düşmüşəm, düşmənin mühasirəyə alıb viran qoyduğu qədim bir şəhərdəyəm. Tək-tək adam gözə dəyirdi, hamısı da gəzə-gəzə mobil telefonla danışır, gördüklərini kiməsə söyləyirdi.
- 60-cı illərin “Vezer Andeqraund” kimi bir para radikal təşkilatlarına münasibətiniz necə olub? “Yıxılan”ın qadın qəhrəmanı keçmişdə, çox güman, ultrasolçu terrorçulardan olmuş bir personaj haqqında belə deyir: “Bəlkə də o, terrorçudur, ancaq bizlərdəndir, yəni allahsızlardan, Qərbin ağ adamlarından”.
- “Vezer Andeqraund” kimi təşkilatlar özgə mədəniyyətdən törəməmişdi. Müsəlman terrorçulardan fərqli olaraq onlar Qərb adamları üçün “başqası” deyildilər. Göründüyü kimi, bir para ultrasolçular üçün cəmiyyətə qayıdıb hörmət yiyəsi olmaq çətin başa gəlmədi. Məncə, irqi irqimizdən, dili dilimizdən olmayan terrorçulara belə imkan verilməzdi.
- O illərdə radikalların zorakılığına siz necə baxırdınız?
- Bir yandan mən bu radikallığın haradan gəldiyini anlaya bilirdim. O biri yandan da radikalizm tez-tez səfehliyə yol verib, o dövrdəki alternativ mədəniyyətin başqa özəllikləri içində itib-batırdı. Mən özüm də nümayişlərdə iştirak eləmişəm, etirazlara qoşulmuşam, on minlərlə başqası kimi Vyetnam savaşına qarşı çıxmışam. Ancaq sona qədər anlamadım ki, elmi laboratoriyalara, ofis binalarına bomba qoymaq nəyə gərəkdir.
- 60-cı illərin alternativ mədəniyyəti ilə sizin aranızda bir doğmalıq varmı?
- Mən nə ənənəvi, nə də alternativ mədəniyyətin yanında olmuşam. Həmişə aralıqda mövqe tutmuşam – bunu sözlə demək bir az çətindir. Aza qane ola-ola yaşamışam. Ayda dörd dollar otuz sent telefon pulu ödəmişəm. Ayı altmış dollara otaq kirayələmişəm. Sonra da özümü ədəbiyyatda sınamışam. Beləcə, mən o zamankı ictimai hərəkatlara bir növ məhəl qoymamışam. Birinci romanımda onlar ciddi rol oynamır.
- İşə qapıldığınıza görə qənaətlə dolanırdınız, yoxsa tanınmamış yoxsul yazıçının qisməti beləydi?
- Çox güman, ikincisiydi. Ancaq düşünsək ki, mənim ikinci romanımın qəhrəmanlarından biri sonunda Texasın qərbindəki adam ayağı dəyməyən yerlərə gedib çıxır, üçüncü romanımın qəhrəmanı isə tərki-dünyalıq eləməyə başlayır, demək, o həyat tərzi mənim o vaxtkı əhvalımın görüntüsü olub.
- Qayıdaq “Yıxılan”a. Romanda Ben Ladenin adını düz-əməlli anlamayan uşaqlar onu səhvən Bill Aden adlandırırlar – ekzotikasız-filansız. Bu da yadıma gəlir ki, bardaq, kuzə, cürbəcür mətbəx avadanlığı təsvir olunmuş natürmorta baxan bəzi personajların gözünə su qabları əkiz qüllələr kimi görünür. Böyük insan kütləsini sarsıdan hadisəni bayağılıqla calamaq düşünülmüş üsuldurmu?
- Hə, bu, düşünülmüş priyomdur. Mən tarixi gedişatın gündəlik yaşayış detallarına, məişət xırdalıqlarına təsirini izləmək üçün ayrıca götürülmüş bir insanın daxili həyatını fikir-fikir, gün-gün izləmək istəmişəm. İndi düşünürəm ki, ola bilsin, nasir üçün bu vəzifə süjet qurmaqdan maraqlıdır: insanın iç dünyasının hər künc-bucağına baş vurmaq istəyirsən, onun duyub-düşündüklərini oxumağa, söhbətlərini dinləməyə can atırsan. Ancaq mən bunu əvvəlcədən planlaşdırmamışam. Sadəcə, personajları doğru-düzgün təsvir eləməyə, oxu prosesində rəvan kompozisiyanın, ritmin duyulmasına, elementlərin təkrarlanmasına çalışmışam. Mənə zövq verən bu olub. Mənə elə gəlir belə metod nasirləri rəssamlara yaxınlaşdırır. Xüsusən də, abstraksionist rəssamlara. Kətanın bir küncündə elə detallar axtarıb tapırsan ki, o biri küncdəki detallarla səsləşir.
- İki il qabaq “Nyu-York tayms”da yazıçı Benjamin Kankelin terrorçular və ədəbiyyat mövzusunda bir essesi dərc olunmuşdu. Yazıda örnək kimi əsasən sizin adınız hallanırdı. “II Mao”dan bir də sitat gətirirəm: “Terrorçunun qazandığını yazıçı itirir. Terrorun kütləvi şüura təsirinin artması biz yazıçıların oxucu duyğusu, oxucu düşüncəsi üzərində hakimiyyətinin azalmasıyla düz mütənasibdir. Terrorçulardan gələn təhlükə yazıçıların ziyansızlığına tam ekvivalentdir”. Belə başa düşürəm Kankel sizin fikrinizi mənimsəməklə ondan belə nəticə çıxarıb ki, yazıçılar sizin qəhrəmanınızın mövqeyini bölüşürlər: terrorizm epoxasında yazıçı hiss eləyir ki, öz əhəmiyyətini itirib.
- Deyə bilmərəm. Romanda bu sözü dilə gətirən adam heç yazıçı da deyil. O, terror təşkilatının piar-direktorudur. Bilmirəm öz mövqeyimi verməli olsaydım, bu fikri belə dəqiqliklə ifadə eləyərdimmi. Hər halda, “II Mao”nun üstündə işlədiyim vaxt məndə belə bir duyğu yaranmışdı ki, terrorçuluq, diktatura, cürbəcür sarsıntılar ucbatından radio-televiziya dalğalarıyla ötürülən, qəzet-jurnalda dərc olunan gündəlik xəbərlərin əhəmiyyəti əməlli-başlı artıb. Mənə elə gəlirdi əvvəlki illərə baxmış xəbər daha böyük gücə-qüdrətə çevrilib. Ancaq bu fakt ədəbiyyatın təsirini azaltdımı? Azaltmağına yəqin ki, azaldıb. Mənə qalsa, xəbərin təsir gücünü çox da şişirtməzdim.
Çevirdi: Fəxri Uğurlu