"Hüseyn Caviddən yazılan kitabların hamısı cəfəngiyyatdır"

-

"Bir gün kafedra müdiri dedi ki, bu siyahı əsasında get tələbələrə zaçot yaz. Dedim, baş üstə..."

"Lap cibimə pul da qoyublar. Geri qaytarmışam və onların arzularını heç vaxt yerinə yetirməmişəm".

"Kəramət, bu Odlar Yurdunda səndən mənasız sual verən yoxdur".


Gənc yazar Kəramət Böyükçölün tənqidçi Cavanşir Yuisfli ilə söhbəti


– Cavanşir müəllim, yazıçı yazırsa bəs tənqidçiyə nə ehtiyac var?

– Bu barədə klassik fikir bundan ibarətdir ki, şeiri, nəsri və tənqidi bir–birindən ayırmaq mümkün deyil. Yəni dünya bina olunandan, ilk bədii mətnlər yaranandan, eyni zamanda buna münasibət tipi də formalaşıb və bunlar yanaşı addımlayıblar.

– Klassik fikir aydındır...

– Rəhmətlik Akif Səməd qağamız bir şairin kitabına ön söz yazıb onu gülləndirmişdi, elə sənin fikirlərin kimi, iki sevgili arasında üçüncü şəxsə, Allahla bəndə arasında mollaya, yazıçı ilə tanrı arasında tənqidçiyə ehtiyac yoxdur. O zaman AYB-də necə oldusa məruzə etdim və bu sonradan məqalə kimi çap edildi: tənqidin ölümü. Fikrimi belə ifadə etmişdim: bu şeirlərə nəinki tənqidçi, heç oxucu da gərəkməz. Yazılan mətnlərə diaqnoz qoyan olsa, bəlkə doxsan faizi xəstə çıxar, ümidsiz xəstə...

– Cavanşir müəllim, nə vaxtdan özünüzə inanmağa başladınız? Yəni fikirləşdiniz ki, artıq tənqidçiyəm.

– Düzü, heç yadıma gəlmir ki, nə vaxtsa özümə inanmışam və ya inanmamışam. Ancaq bir məqamı deyə bilərəm. Bir dəfə universitetdə İsa İsmayılzadəylə görüş vardı. Ora Rüfət Əhmədzadəni də çağırmışdılar. Pafosundan, intonasiyasından bilindiyi kimi Rüfət estrada şairi idi. Ona görə məclisi ələ almağı yaxşı bacarırdı. Gördüm ki, İsa diqqətsizlikdən büzüşüb qalıb bir tərəfdə. Durub onun haqqında danışmağa başladım. Fikirlərim maraqla qarşılandı. Hətta İsa məni qucaqlayıb öpdü. Sonra ona bir yazı gətirdim, artıq Vaqifin qardaşı olduğumu bilirdi. İsa İsmayılzadə Vaqifin özünə də dedi ki, daha Cavanşirə qardaş lazım deyil.

– Elə o vaxtdan da çap olunmağa başladınız...

– Hə... Mətbuata ilk dəfə belə çıxdım. Ancaq buna qədər institutda oxuyanda müəllimim Qorxmaz Quliyev mənə dünya ədəbiyyatını sistemli şəkildə oxumaq üçün siyahılar verirdi. Onun tövsiyyəsi ilə yazılar yazdım, fransız və dünya şeirindən tərcümələr də elədim. Ara–sıra çap da olunurdum. Sovet dövründə, 80–ci illərdə mərkəzi mətbuatda çap olunmaq çox çətin idi.

– Axı Vaqif Yusifli «Azərbaycan» jurnalında tənqid şöbəsinin müdiri idi...

– Məhz qardaşım bu jurnalda işlədiyi üçün çap oluna bilmirdim, nə bilim, guya belə bir etik qayda vardı. Qardaşım başqalarını müdafiə edə bilər, məni yox. Bir dəfə İsa İsmayılzadə qardaşına dişinin dibindən çıxanı demişdi. Qardaşı kiməsə havadarlıq edib şeirlərini İsaya gətiribmiş. Qardaşpərəst, rayonpərəst, regionçu adamda vətən hissi olmaz məncə, desə də bil ki, yalan danışır – siyasətdir.

– Cavanşir müəllim, tənqidin bir missiyası da ədəbi prosesi canlandırmaq, yazıçı ilə oxucu arasında körpü yaratmaqdır. Ancaq qəribədir ki, elə bil bizdə əksinədir, məsələn, daha çox yazıçılar Cavanşir Yusiflini oxucuya təqdim edirlər.

– Mənə elə gəlir ki, günün bu çağında tənqidlə ədəbi proses bir–birinin içinə çox girib. Və hətta lazım olduğundan da artıq . Bir şey də var: deyəsən, bunu bir dəfə demişəm, onlar bir-birini şantaj eləməklə məşğuldurlar. Niyəsi aydındı: ciddi ədəbiyyat yoxdur. Yaxşı mətn heç kəsi maraqlandırmır. «Hacı Qara»da bazar səhnəsi var: elə bil ölətdə qırılanların malıdı... Mətndə dəqiq belədir: «...Allah kəssin belə bazarı! İt oğlu qədək, şilə verənin əli qurğuşun imiş! Heç kəs malın üzünə baxmır. Deyəsən, ÖLƏTDƏN QIRILANLARIN sovxasıdır. Heç kəs yavuğuna gəlmir».

– Bəs tənqidlə ədəbi prosesi bir–birindən bu cür ifrat şəkildə asılı hala gətirən nədir?

– Hansı dövrdə ki, insanlar tənqiddən ağız dolusu narazılıq edirlər, onda yüzdə–yüz əminəm ki, artıq ədəbiyyat yoxdu və bədii mətnlər girdirmə şeylərdir. Bunlar tənqidi özlərinə şahid kimi çağırırlar. Tənqidlə ədəbi proses bir–birindən müəyyən məsafədə olmayınca aralarındakı münasibətlər çox qəliz olacaq. Ancaq mükəmməl bədii mətnlər yarananda heç kəs ədəbiyyatdan dəm vurmur, ona görə ki, insanlar o mətnləri oxumaqla və anlamaqla məşğul olurlar.

– Sizcə, Mirzə İbrahimov necə yazıçıdır?

– Mirzə İbrahimov çox maraqlı və çox gözəl bir yazıçıdır. Azərbaycan romançılığının ənənələri əslində «Gələcək gün»dən gəlir. Yaxşı nəsr yazmaq istəyirsənsə «Pərvanə» ni oxu.

– Bəs Ə.Haqverdiyev?

– Haqverdiyev nəsrdə və dramaturgiyada Füzuli prinsipləri ilə işləyən yazıçı olub: Elmsiz şeir əsası yox divar kimidir,əsassız divar da ğayət bietibar olur. Fitilbörkdə oxuyan qohumuna yazırdı ki, ona filan dükandan Evripidin filan əsərini alıb göndərsin. Bu uşaq da Evklidin əsərini göndərir. Təkrar bir də məktub yazır ki, onu yox, bunu al. Ədəbiyyata çox ciddi elm kimi yanaşırdı.

– Niyə Mirzə İbrahimov, Haqverdiyev yaxşı yazıçı olduqları halda onlardan çox az danışılır. Hamı Mirzə Cəlil və Hüseyn Caviddən dəm vurur.

– Elə ədiblər var ki, onların səviyyəsində tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar yetişməyib. Mirzə İbrahimovun, Haqverdiyevin özləri səviyyəsində tənqidçi yetişməlidir ki, onların yazdıqlarının içindəki ədəbiyyatı çıxarıb insanlara təqdim eləyə bilsin. Düz deyirsən ki, bizdə ən çox Caviddən, Mirzə Cəlildən yazırlar. Bəs ən çox kimi söyürlər? Füzulini və Axundovu. Halbuki Caviddən yazılan kitabların hamısı cəfəngiyyatdır. Və ya Mirzə Cəlildə elə önəmli şeylər var ki, onlar hələ yazılmayıb. İkincisi, bir var Azərbaycan ədəbiyyatının sınırları daxilində, bir də var dünya filologiyasının keçdiyi tarixə və əldə olunan nəticələrə əsaslanıb Mirzə Cəlil, Haqverdiyev haqqında yazırsan. Yalnız bu zaman onların nə boyda böyük bir yazıçı olduğu aşkara çıxa bilər. Mirzə Cəlilə tənqidi münasibət müasir dövrdə Rafiq Tağıdan başladı, Axundovsa bütün zamanlarda söyülüb. Ancaq Axundov çox böyük mirzədir, onu artıq dünya ədəbiyyatının inkişaf stixiyasını bilənlər anlayar. Bəzən, sual veriləndə ki, ilk Azərbaycan romanı hansıdır, mütəxəssislər xronologiyanı əsas tuturlar, amma əsas, məncə, düşüncə tipindədir. Bu mənada onun «Aldanmış kəvakibi» filoloji fantaziya baxımından maraqlıdır, çox maraqlı.

– Ola bilər ki, dünya ədəbiyyatının keçdiyi tarixə və əldə olunan nəticələrə əsaslanıb Mirzə Cəlil və Hüseyn Cavid haqqında ciddi ədəbiyyatşünaslıq əsərləri yazılsın, ancaq onların nə boyda böyük bir yazıçı olduqları deyil, əksinə, sıradan bir yazıçı olduqları ortaya çıxsın?

– Ola bilər. Görürsən, bayaq sual verdin ki, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq nəyə lazımdır? Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq onun üçündür ki, bizim bildiklərimizi heçə döndərsin. Yaxud bildiklərimizin sınırları genişlənsin. İnan, elə müasir tədqiqat üsulları var ki, o sənə hazırda gördüyün mənzərənin on qatını göstərə bilər. Ancaq, məsələn, bu gün bir qəzeti açıb, deyək ki, f.e.d olan bir zatın Yaşar Qarayev haqqında yazısını oxuyursan, düşünürsən ki, bu adamı mollaxanaya göndərmək lazımdır ki, «əlifbe» öyrənsin, falaqqa da görünən yerdə olsun. Bu istedadsız adamlar (f.e.d-lər) yeri gələndə elə istedadlı çuğulçuluq edirlər ki...

– Azərbaycan ədəbiyyatını sistemli şəkildə mütaliə etmişəm və dünya nəsrinin də ən azı seçmə nümunələrini – Hüqo, Servantes, Dostoyevski, Kafka və Tolstoyu çox diqqətlə oxumuşam. Məndə belə təəssürat yaranıb ki, bu odlar yurdunda dünya ədəbi–nəzəri fikrinin içindən keçib gələn bir dənə də olsun yazıçı yoxdur. Deyirəm, ay Cavanşir müəllim, cavan uşağam, bəlkə ədəbiyyatdan başım çıxmır deyə bu cür düşünürəm?

– Bu odlar yurdunda səndən də mənasız sual verən yoxdur. Onları diqqətlə oxusaydın belə sual verməzdin.

– Maraqlıdır, heç pul alıb yazı yazmısınız?

– Yox. Ola bilməz!

– Heç təklif də olmayıb?

– Təbii, təklif eləyiblər, lap cibimə pul da qoyublar. Geri qaytarmışam və onların arzularını heç vaxt yerinə yetirməmişəm. Tərcümə ilə dolanıram. Pul gücdür, hakimiyyətdir, bunu bilirəm, ancaq yekə ədiblərin bəyənmədiyi Xaqani nə deyir: mən bir pələng ikən it olum...

– Pula ehtiyacınız olmayıb, yoxsa...

– Olub ki, çörək almağa pulum olmayıb. Və bir müddət fikirləşdim ki, neyləmək olar, necə eləyim? Başladım ali məktəbə uşaq hazırlaşdırmağa. Ancaq heç vaxt bazarda olmamışam. Olanlara da yaxşı baxmıram.

– Amma bu ölkədə pul verib elmi iş yazdırırlar, alim olurlar...

– Faktdır ki, bu gün Azərbaycanda dissertasiya sexləri çaqqaçuruq işləyir, pul alıb ona–buna elmi iş yazırlar. Bunu hamı da bilir və dəqiqdir ki, belə şeylər var. Daha ciddi problemlər də var. Məsələn, ədəbiyyat tarixləri yazırlar. Ancaq o müəlliflərin heç biri bilmir ki, ədəbiyyat tarixi nədir və necə yazılır, hansı prinsiplərə əsaslanmalıdır.Misalçün, fikirləşirlər ki, Xəlil Rza ədəbiyyat tarixinə salınmalıdır, ancaq Məstan Əliyev yox. Bunu ən azı ona görə deyirəm ki, mən müxtəlif dillərdə xalqların ədəbiyyat tarixini oxumuşam, vərəqləmişəm və o prinsiplərlə çox yaxşı tanışam.

– Məstan Əliyevi ədəbiyyat tarixinə salmırlar, yaxşı ki, Əli Kərimdən də vaz keçə bilmirlər.

– Hə... Heç olmasa onlara çatır, hiss eləyirlər ki, Əli Kərim olmalıdır.

– Bəs niyə tarixdə Məmməd Araz Əli Kərimdən daha geniş miqyasda olmalıdır?

– Bizim təbliğ elədiyimiz şairlərin çoxu pafosla doludur. Yəni, anti–həqiqətdir. Məsələn, Azərbaycan deyiləndə ayağa dur ki, Füzulinin ürəyinə toxuna bilər. Məmməd Arazın daha yaxşı şeirləri var. Bir şey deyim, məsələyə nöqtə qoyaq: Əli Kərimin Məmməd Araz olmasına və əksinə heç bir ehtiyacı yoxdur. İmkanım olsaydı deyərdim ki, mənim sevdiyim, dəyərini bildiyim ədibləri siz allah, ədəbiyyat tarixinə salmayın.

– Sizcə, pul alıb yazı yazmaq rüşvət hesab olunur?

– Buna el arasında daha çox görüm–baxım deyirlər.

– Cavanşir müəllim, tənqidçilər hələ sovet dövründə nasirin şeir, şairin nəsr, ya da pyes yazmasını az qala kriminal hadisə sayırdılar. İndi tənqidçi mahnı yazır və ciddi şəkildə bəstəkarlıq iddiasını ortaya qoyur. Bu hal yeni tendensiyanın başlanğıcı sayıla bilərmi?

– Tənqidçi istəsə kosmonavt da ola bilər. Ancaq mənim kimi siqaret çəkmək vərdişi olmamalıdır, sağlam və psixoloji cəhətdən güclü olmalıdır. Yoxsa sürəti hiss edib yarıyolda canı çıxar. Qaldı ki, tendensiyaya, o, həmişə olub, dünya köhnə dünyadı...

– Siz özünüz nə zamansa mahnı yazmaq istərdinizmi?

– (Gülür) Əlbəttə, mənim iştaham daha güclüdür. Sevmədiyim mətnlərə ömür vəfa etsə, klip çəkdirmək istərdim.

– Tutalım, bir tənqidçi təriflədiyi adamdan pul aldığı yerdə MTN tərəfindən həbs edilir, məsələ böyüyür, cinayət işi açılır. Şairlər və yazıçılar da şahid kimi çağrılırlar. Və tutaq ki, bu tənqidçi eyni zamanda gözəl bəstəkardır və həm də yaxşı səsi var. Məhkəmədə də ondan soruşurlar ki, niyə zəif əsəri bu qədər tərifləmisən? Sizcə, o tənqidçi mahnılarından hansını zümzümə eləsə, hakimin ürəyi yumşala bilər? Və onun cəzasını yüngülləşdirər.

– Köhnə-kürüş zarafatlardan əl çəksən yaxşı olar. İnsandan bunu vicdanı soruşa bilər, onun da dili yoxdur.

– Amma Cavanşir Yusifli pul alıb yazı yazmağa çox pis baxır və o, «xalturaya» getmir, hə?

– Şübhəsiz ki, yaxşı baxmıram. Bu mənimçün çox alçaldıcı bir şey olardı. Yəni kiminsə uzatdığı pulu alıb cibinə qoyursan, əvəzində yazı yazıb onu tərifləyirsən. Artıq sən kişi olmursan.

– Sizcə, həm pul alıb, həm də obyektiv yazı yazmaq mümkündür?

– Qeyri–mümkündür.

– Belə bir deyim var, sən acsansa bu dözülməzdi, toxsansa bu, iyrəncdir. Sizcə, bunu ədəbiyyat müstəvisinə köçürsək necə olar?

– İnstitutda dərs deyirdim. Sən demişkən, ac idim. Uşaqlar sözarası pul da təklif etdilər, gedib ərizəmi yazıb işdən çıxdım. Bir gün kafedra müdiri dedi ki, bu siyahı əsasında get tələbələrə zaçot yaz. Dedim, baş üstə. Getdim, tərsini elədim. Onda da işdən çıxdım. Siyahıda olanların arasında hansılar ki, onun yerlisi idi, yaz demişdi. Əsəbiləşib qışqırdı, vətən belə, millət belə... Dedim, müəllim, o doğrudan mənə dərs demişdi, - siz vətən deyəndə filan rayonu nəzərdə tutursunuz?

– Axı, bizdə ədəbiyyatla dolanmaq mümkün deyil, şairlər, yazıçılar elə gündə yaşayırlar ki, baxanda adamın ürəyi ağrıyır.

– Bütün məqamlarda tənqidçinin pul alıb kimisə tərifləməsi pis şeydir. Ona görə də ədəbiyyatla məşğul olan adamın bir yerdə işləməyi vacibdir. Ancaq sən düz deyirsən, vəziyyət çox çətindir, pul alanları da qınamıram, balasını saxlamalıdır, neyləsinlər, məcbur olurlar. Yazı-pozu adamlarının çoxu taleyin ümidinə qalıb.

– Çağdaş ədəbi proses uçub–dağılmış binanı xatırladır, çoxlu əsərlər yazılır, yaxşı nədir, pis nədir, bilinmir. Belə vəziyyətdə tənqidçi nə edə bilər, prosesi necə durulda bilər?

– Əgər ədəbi proses doğrudan da sənin dediyin kimi uçub–dağılıbsa, elə birinci onun altında tənqidçilər qalır. Tənqidçi nə eləyə bilər ki?! Mənə elə gəlir ki, prosesin özündə bir tənzimləmə mexanizmi olmalıdır. Başa düşmək lazımdır ki, yaxşı ədəbiyyatşünaslıq əsəri də ədəbiyyatın mükəmməl nümunələri əsasında yarana bilər. İndi nə qədər romanlar yazılır, düzdür? Onların hamısını yığsan, oxusan, saf–çürük eləsən, mükəmməl bir ədəbiyyatşünaslıq əsəri yaza bilməyəcəksən. Niyə? Çünki toxum saf toxum deyil, ortada ədəbi bir şey yoxdur.

– Tənqidin özünü də tənqid etmək olar da... Hə?

– Əlbəttə, elə bir janr da var, tənqidin tənqidi. Cəmiyyətdə sağlam tənqiddən önəmli heç nə ola bilməz.

– Tənqidçilərimiz vəzifəli şairlər, yazıçılar haqqında çox qorxa–qorxa və ehtiyatla yazırlar, danışırlar.... Ancaq kasıblara gələndə düşünürlər ki, tənqid adamı aləmdə biabır etmək üçündür. Axı niyə belədir?

– Seyid Əzimin belə bir misrası var: Sən də gedibən ağla öz əhvalına, Seyyyid... «Y» hərfinin sayı daha çox ola bilərdi..... Anar müəllimi tənqid elə, görünəcəksən.

– Anar müəllim heç də... Anarı tənqid eləmək daha «moddan» düşüb...

– Bəs kimi tənqid eləmək lazımdır?

– Tutalım, söhbət Elçin Əfəndiyevdən gedir.

– Hə... Orasını düz deyirsən ki, aqressiyaların çoxu Anar müəllimə qarşı yönəlir. Ancaq Elçinlə ehtiyatla davranırlar. «Axırıncı aşırım»dan belə bir cümlə keçir: şura hökumətinin topu var, topxanası var. Demək olar ki, Əkrəmlə də heç kəsin işi yoxdur. Bilirsən, indi hər şey qarışıb, itin yeməyini qoyurlar atın qabağına, atın yeməyini qoyurlar itin qabağına. Ən ağrılı şey də odur ki, məsələn, Anar niyə Şərifin həqarətlərinə tuş gəlməlidir? Bunların hamısı ədəbiyyat tarixində pis şeylər kimi xatırlanacaq. Kənardan baxanda adama elə gəlir ki, Şərif beşillik planı iki il yarımda yerinə yetirmək istəyir və istedadı atrofiyaya uğrayır.

– Səviyyə baxımından deyirsiniz Anar niyə Şərifin həqarətlərinə tuş gəlməlidir?

– Ədəbiyyata elədiyi xidmətlər etibarı ilə deyirəm. Şərifin nə yaşı var, məndən də uşaqdır, ömrü hələ qabaqdadır. Məsələn, onun Anar müəllimlə nə işi var? Anarı müdafiə eləmirəm, əslində, Şərifi müdafiə edirəm ki, gedib əsərlərini yazsın, AYB-dən da, AYO-dan da, digər YO-lardan da çıxsın, yazmalı olduğunu yazsın. Yazıçının inqilabi vəzifəsi elə onun yazmağıdır. Anlamıram, bəzi insanlar özlərinə niyə belə çirkin şeylərdən tərcümeyi-hal düzəldirlər?

– Yəqin söhbət təkcə Anar müəllimi tənqid edənlərdən yox... ağına–bozuna baxmadan onu müdafiə edənlərdən də gedir. Özü də necə ürəkdən dəstəkləyirlər...

– Ürəkdən dəstəkləmək pis deyil, ürəksiz dəstəkləmək pisdir. Niyyət pis olanda gəlib adamın öz başında çatlayır. Sən oturmalı olduğun yerə get, iynə üstündə oturmağa cəhd eləmə... Ədəbiyyat, əsər mənasında Anarın heç kimin müdafiəsinə ehtiyacı yoxdur.

– V.Hüqo Fransız ədəbiyyatının vicdanı sayılırdı. Bəs sizcə, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının vicdanı kimdi? Əgər varsa heç! Yoxsa, siz tənqidçilər də bunda günahkar deyilmisiniz?

– Mənimçün ən pis şey «ədəbiyyatın vicdanını çəkməkdir», əruz, qafiyə polisinə, bir sözlə ədəbiyyatda PPX-yə (Post-patrul xidməti) ehtiyac yoxdur.

– Yaxınlarda roman sorğusu keçirildi. Sorğuda öz əsərini ədəbiyyatımızın ən yaxşı nümunəsi sayanlar da oldu. Məsələn, Kamal Abdulla. Dedi, üç ən yaxşı roman: «Yarımçıq Əlyazma», «Sehrbazlar dərəsi» və «Unutmağa kimsə yox».

– Ola bilsin ki, Kamal müəllim düz deyir. O sorğuda başqaları da öz əsərlərinin adını demişdi. Elə Mübariz Cəfərli də. Hətta Mübarizə zəng eləyib yarızarafat dedim ki, biz onsuz da sənin əsərin haqqında yazırıq və danışırıq. Bəs utanmırsan öz əsərinin adını demisən, özünü tərifləməyə nə ehtiyac var ki? Təbii, mən Kamal müəllimə belə söz deyə bilmərəm. Bəlkə, Kamal müəllim zarafat edib?

– Məncə, çox ciddi deyib. Axı Kamal müəllim də tənqidçidir və təkcə nə dediyini yox, nə etdiyini də yaxşı bilir. Yadıma bir əhvalat düşdü. Məşhur sənət xadimləri Cakondanın şəkli önündə durub baxdıqca baxırlar. Bunların içində bir ədəbaz, Cavanşir müəllim, lətifəsi sizdən uzaq, qayıdıb deyir ki, bu qadın mənə elə də böyük təsir göstərmədi. Bir aristokrat rus aktrisası bu gənc ədəbaza üzünü belə çevirmədən cavab verir ki, cavan oğlan, bu qadın uzun zamanlardan bəri elə adamlara təsir edib ki, indi artıq o özü seçir, kimə təsir etsin, kimə yox... Məncə, Kamal müəllimin romanları da bu taleyi yaşayır. Ancaq vaxt vardı Kamal Abdullanı bəyənmək dəb idi, indi bəyənməmək... Cavanşir müəllim, siz necə düşünürsünüz?

– Özün sual verirsən, özün də cavabını deyirsən, əhsən sənə!

– Sual vermirəm, sizinlə söhbət edirəm. Nədi, xoşunuza gəlmir?! Bəlkə bura dərs otağıdı, mən bilməmişəm?! Deyəsən, siz tənqidçilər elə bilirsiniz, ancaq siz deməlisiniz, biz əlimizdə qələm yazmalıyıq. Siz Allah, birdən inciyərsiniz, çox xahiş edirəm, istəyirsiniz sözlərimi geri götürüm? Amma şəxsən mən tənqidçi olsaydım, yazılarımda hamıya sizin kimi eyni standart və ölçülərdən yanaşmazdım...

– Məsələn...

– Tutaq ki, sizin Səlim haqqında yazınız elə bil nə vaxtsa Eliot və ya Brodski haqqında yazılmış bir yazıymış və indi Eliotun, Brodskinin adını dəyişib Səlim eləmisiniz... Bu üsulla nə qədər istəsən yazı yazmaq olar... Yalnız gətirilən nümunələrdən bilinir ki, həəə bu şeirləri nə Eliot yazar, nə də Brodski... Deməli, yazı Səlim Babulla haqqındaymış.

– Mən bir şair haqqında yazanda dünya ədəbiyyatı təcrübəsindən çıxış edirəm. Səlim sıradan bir qələm əhli deyil, kim bunu dərk eləmirsə, özü bilər. Ancaq Səlim Eliotu da, elə Brodskini də təbii ki, məndən çox bilir. Həm də bir mütəxəssis səviyyəsində bilir. Başqaları intriqa, şantaj, nə bilim, daha nələrlə uğraşanda Səlim kişi balası kimi dizini qatlayıb iş görürdü. Bir şeyi, xahiş edirəm yadda saxla: Səlimə bu mənada ilişən xeyir tapmaz! Səlim haqqında dünya ədəbiyyatı, böyük ədəbiyyat ölçüləri ilə danışmağa imkan yaradan şairdir, həm də ədəbi prosesimiz üçün çox xeyirli işlər görür. Başqalarından fərqli olaraq.

– Sizin o biri tənqidçilərimizlə oxşar cəhətləriniz çoxdur. Bəs fərqiniz nədir?

– Hər bir kəsin yazısı onun özünün özündən fərqidir.

– Cavanşir müəllim, yaxşı nəsrin şərtləri nədir? Sizcə, yaxşı nəsrdə nələr olmalıdır?

– Heç vaxt resept vermək fikrində olmamışam. Ancaq tənqidçi olduğum üçün bəzi şeyləri deyə bilərəm. Məsələn, yaxşı nasir müşahidəçi olmalıdır, bədii ümumiləşdirmə bacarığı və yazı vərdişi olmalıdır, mükəmməl sujet qura bilməlidir və sujetin içində sirr olmalıdır, eyni zamanda mətn qurmağı bacarmalıdır...

– Yaxşı şeir necə? Onun şərtləri nədir?

– ... Gözüm çox həsrətdir xumar gözünə,
Günəş camalına, şəkər sözünə,
Utanıram, necə deyim üzünə,
Dərdin xəstə cana gəlsin, gəlməsin?

Nəbati istəməz sənsiz dünyanı,
Izzəti, hörməti, şövkəti, şanı,
Bir zada qalmayıb dəxi gümanı,
Bu baş o meydanə gəlsin, gəlməsin?

– Vaqif Yusifli necə tənqidçidir?

– Vaqif mənim qardaşımdır və yetişməyimdə böyük rolu olub. Ancaq istər ədəbi zövq, düşüncə, istərsə də ədəbi əqidə baxımından tamamilə ayrı–ayrı adamlarıq.

– Məncə, yazılarınızda istinad edəndə çox uzaqlara gedirsiniz. Çağdaş dünya tənqidçiləri yoxdurmu? Rusiya, Gürcüstan, Fransa...

– Daha çox yaşıdım olan yazıçılarla əlaqələrim var. Ancaq çağdaş dünya tənqidçilərindən ad çəkə bilmərəm. Yaddaşım korlanıb, andıra qalmış kompüter...

– Cavanşir müəllim, elələri var ki, ədəbiyyatın manyakı olub. Yaş 50–ni haqlayıb, həyatın proqramı pozulub, ömür hədər gedib, ev–eşik yox, arvad–uşaq yox, əsəb pozulub... Sizcə, ədəbiyyat insandan bu qədər fədakarlıq istəyirmi?

– Ədəbiyyat bizdən heç nə istəmir, ədəbiyyatın boynuna minnət qoymasınlar.

– Belə... Yazıçı Rəşad Məcidlə söhbətim də ki, yəqin xoşunuza gəlmədi.

– Niyə, maraqlı idi, sən də sağ ol ki, o söhbəti necə var elə veribsən. Rəşad yaxşı moderatordur, sözün yaxşı mənasında çaxnaşma yarada bilir. Ancaq sizin söhbətinizdə kimləsə Əlibala Hacızadə arasında analogiya aparılmışdı, bu, məni açmadı. Tələbələrimə də deyirəm, bu kişinin şeirləri sadə olsa da, heç biriniz elə misraları yan-yana düzə bilməzsiniz.

...Eşqinlə çağlayan bir bülbül oldum
Sənə nəğmə oldum, qızılgül oldum,
Sən məni yandırdın, yanıb kül oldum
Mən səni qoymazdım odun içində.

Söhbətləşdi: Kəramət Böyükçöl
İnterpress.az
(ixtisarla)