«Hələ XV əsrdə Dövlətşah Səmərqəndi «Təzkirətül-şüəra» kitabında Nizaminin türkcə divanı barədə məlumat verib».
Bu sözləri AzadlıqRadiosunun «İz» proqramına mətnşünas alim, MEA Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı, filologiya doktoru Sənan İbrahimov söyləyir.
Onun dediyinə görə, həmin əsərdə Nizaminin türkcə divanı haqqında geniş məlumat verilir:
«Hətta yazır ki, qardaşı da şairlik edirdi – Mütərrizi. Onun haqqında da məlumat verir. Biz elə bilirdik, adi saray şairidir. Təsəvvür edirsinizmi, tarix bunu yazır, amma biz...».
NİZAMİYƏ AİD EDİLƏN TÜRKCƏ DİVAN NECƏ TAPILDI?
Sənan İbrahimov Misirin Xədəviyyə kitabxanasında Nizaminin türkcə divanının tapılıb-tapılmamasına bir daha aydınlıq gətirir:
«2004-cü il idi. Divanı həmin kitabxanadan Hüseyn Türksoy tapıb gətirdi. Üstündə «Nizami» yazılmış bir qovluğun içindən tapıb. Hüseyn Türksoy Zəncan Universitetinin professorudur və ərəb dilini yaxşı bilir. Deyir, tədqiqat aparanda bu qovluq əlimə keçdi. Baxdım ki, «Nizami» təxəllüsü ilə yazan şairləri bir qovluğa toplayıblar. Gördüm, onlardan biri Nizami Gəncəvidir! Üstündə də Nizaminin bütün ata-babasının, özünün adı. O biri Nizami – Qaraxani Nizamidir. Üçüncüsü məlum deyil».
KOMİSSİYA NƏ QƏRARA GƏLDİ?
«Divanın tapılması Azərbaycan elmi dairələrində necə qarşılandı» – sualını Sənan İbrahimov belə cavablayır:
«Çox təəssüflər olsun ki, etinasız qarşılandı. Komissiya yaradıldı, bircə mətnşünas da dəvət etmədilər. Mən Azadə xanıma (Azadə Rüstəmovaya) bəzi mülahizələrimi verdim. Dedim müqayisə edin. Onun da fikri qəti deyildi. Həm də, təəssüf ki, tez rəhmətə getdi. Kimsə Tehranda Nizami Qaraxaninin kitabını çap etmişdi. Gəncəli Nizaminin şeirlərini də Qaraxani Nizaminin adına yazıb həmin kitabda vermişdi. Komissiya üzvləri həmin kitaba baxıb gördülər ki, Gəncəvinin şeirləri Qaraxaninin kitabında verilib. Dedilər, bu elə Nizami Qaraxaniyə aiddir».
HÜSEYN TÜRKSOY BƏRK ƏSƏBİLƏŞDİ...
Sənan İbrahimov Hüseyn Türksoyun komissiyanın qərarından çox əsəbiləşdiyini bildirdi:
«Durdu Zəncandan Bakıya gəldi... «Divani-Nizami Gəncəli» adlı kitab da yazdı. Bu kitabda hər şeyi əsaslandırıb. Gəncəvinin də, Qaraxaninin də divanını ayrıca verib. Deyir, axı burda Məhəmməd Cahan Pəhləvan mədh olunur. Nizami Qaraxani Səfəvilər dövründə yaşamış saray şairidir. O, XII əsrdə yaşamış Cahan Pəhləvanı niyə mədh eləsin? Bu şeirləri atribusiyadan keçirəndə, görürsən ki, bu Nizami Qaraxani cəmi 24 il yaşayıb, belə şeirlər yaza bilməz...».
Sənan İbrahimov
«BU DİL XVI ƏSRİN DİLİ DEYİL!»
Sənan İbrahimov şeirlərin hər misra və beytinin «Nizaminin qələmindən çıxmışam»—qışqırdığını söyləyir:
«Söhbət ancaq Firdovsinin qəhrəmanlarından gedir. Adətən, Nizami mövzunu ordan götürürdü. Divanın leksikonunda elə sözlər var ki, məsələn, «çətri-siyah». Nizami heç vaxt «ərəb» deməyib – «çətri-siyah» deyib. O biri əsərlərində də, burda da. Onlarca belə söz var ki, farsca və türkcə divanlarda tam üst-üstə düşür. Halbuki, tutalım, «çətri-siyah» sözü Qaraxani Nizaminin heç bir şeirində yoxdur. Ümumiyyətlə, onun dövründə belə bir söz işlənmirdi. Onların dövründə Cəmşiddən, Daradan, Xosrovdan, Şirindən danışmırdılar. Səfəvilər dövrü idi, dövlət dili Azərbaycan dili idi. Artıq Səfəvilərin tarixindən əsərlər yazılırdı, farsları təbliğ etmək dəbdə deyildi».
«ANADİLLİ ƏDƏBİYYATIMIZ HƏSƏNOĞLUDAN BAŞLAMIR!»
Sənan İbrahimovun anadilli ədəbiyyatımızın Həsənoğludan başladığını deyənlərə də cavabı vardı:
«XI əsrdə Mehranilər sülaləsi vardı, İsa nəhəng poema yazıb... Bəs bunlar necə olsun? Nizami o dövrdə türkcə yazırdı, türkcə danışırdı. Məhəmmədəli Tərbiyyətin «Danişməndani-Azərbaycan» kitabında 1000-dək şairin adı çəkilir, əlyazmaları da var. Sadəcə, əlyazmaları axtarıb tapmaq lazımdır. O dövrdə Səfəvilərin ədəbi irsini ruslar Ərdəbildə öküz arabalarına doldurub Sankt-Peterburqa aparıblar. Öküzlər çəkə bilmirmiş ağırlığı. Töküblər Saltıkov-Şedrin kitabxanasına. İndiyəcən kataloqu da tərtib olunmayıb. Orda türkcə yazan şairlərin əlyazmaları vardı. Xətai də Nizamini çox sevirdi. Onun fərmanıyla «Xəmsə»nin üzü dəfələrlə köçürülmüşdü. Onların arasında, yəqin ki, Nizaminin türkcə divanı da varmış».
Nizami Gəncəvi
NİZAMİNİ GÖRƏN GƏNCƏ ÇİNARLARI...
Sənan İbrahimov maraqlı bir nüansa diqqət çəkdi:
«İkinci tərəfdən də, XII əsr bizdən heç də uzaq deyil. Gəncədə həmin əsrdə əkilən çinar ağacları hələ də yaşayır... Bəyəm XII əsrdə Gəncə əhalisinin hamısı farsca oxuyub-danışırdı ki, Nizami ancaq əsərlərini farsca yazsın? Nizami küçəyə, alış-verişə çıxanda, tutalım, özünə siqaret alanda (gülüşmə) türkcə danışırdı. O, şeyx idi! O, Cümə namazında hədislər danışırdı... O, üç dəfə ziyarətdə olmuşdu. Bəziləri deyir, Nizami Gəncədən kənara çıxmayıb! Gəncədən kənara çıxmayan fars dilini necə öyrənib? Gəncədə farsca danışmırdılar axı, lüğət də yox idi...».
ƏRƏBCƏ-FARSCA BİLMİRLƏR
Sənan İbrahimovun fikrincə, bu divana biganəliyin bir səbəbi də var:
«Bizim qədim-orta əsrlər üzrə mütəxəssislərimiz gərək farsca-ərəbcə bilsinlər. O dövrün mədəniyyətini bilsinlər. Əlyazmaların oxunmasında ciddi problemlər var. Ona görə də, mövzuya ciddi yanaşa bilmirlər. Prinsipial mövqe tuta bilmirlər».
NİZAMİ ŞEİRLƏRİ GƏNCƏ LƏHCƏSİNDƏ YAZIB!
Sənan İbrahimov artıq Nizaminin türkcə divanını transliterasiya etdiklərini dedi:
«Tezliklə işıq üzü görəcək. Özü də, Nizami bu şeirləri Gəncə ləhcəsində yazıb, ey! (Gülüşmə). Hə, Gəncə ləhcəsində! Sözlərdə hiss olunur. Bax, onun «Su», «Nərgiz» , «Səncər ilə Toğrul» qəsidələri qarşımdadır. Azca oxuyum...».
AzadlıqRadiosunu Rusiya hökuməti "arzuolunmaz təşkilat" elan edib
Əgər siz Rusiyadasınızsa, bu ölkənin pasportunu daşıyırsınızsa, yaxud orada daimi yaşayan, amma vətəndaşlığı olmayan şəxssinizsə, nəzərə alın- məzmunumuzu paylaşdığınıza, bəyəndiyinizə, şərh yazdığınıza, bizimlə əlaqə saxladığınıza görə cərimə və ya həbslə üzləşə bilərsiniz.
