"İndi ədəbi tənqid olmadığı üçün müasir romanlar haqqında yalnız jurnalistlər fikir deyir.
Yəni ədəbiyyat haqqında fikir, keçib jurnalistlərin ixtiyarına.
Bu sahədə məsələləri əsas etibarilə jurnalistlər həll etməyə çalışır".
Bunu Azadlıq Radiosunun "Pen klub" verilişində yazıçı Əkrəm Əylisli deyir.
Verilişdə "Azərbaycanda “roman epidemiyası”, ”qrafomanlıq xəstəliyi” yayıldımı?
Yoxsa son 2 ildə çoxlu sayda roman yazılması Azərbaycan ədəbiyyatında YENİ inkişaf mərhələsinin başlanmasından xəbər verir?" mövzusu müzakirə edilib.
"Mənim əqidəmə görə, hər şeyin adını roman qoymaq olmaz.
Romanın tələbləri var. Və bunları tapdalayıb keçə bilmərik" - deyir Əkrəm Əylisli.
“Pen klub”dakı müzakirədə “Ən yeni ədəbiyyat” seriyasında ilk romanı çap olunmuş şair Aqşin Yenisey, yazıçı Əsəd Qaraqaplan, yazıçı, tənqidçi Kənan Hacı da iştirak edirlər.
Əkrəm Əylisli:
- Əslində hekayə də kiçik bir romandır. Amma bizdə indi hətta hekayə məzmunu olmayan bir şeyin adını da bəzən roman qoyub başlayırıq onu müzakirə etməyə.
Ola bilər ki, mən az oxumuşam. Bunu boynuma alıram.
Hazırda Azərbaycanda mənim roman olaraq diqqətimi cəlb edən... bu yaxınlarda Nəriman Əbdürrəhmanlının əsərini oxudum, o oldu.
Əgər o əsər 60-cı illərdə yazılsaydı böyük səs-küy salardı.
Mən özünə də dedim, razılaşdı.
30-cu illərdə - Sartr-filan dövrü ki var idi - Avropa ədəbiyyatında olan - sıxılmış insanın daxili dünyası, əzabları bu romanda var.
Və əsas məsələ olan savadlı dil var əsərdə. Bu çox vacib məsələdir.
Aqşin Yenisey və Əkrəm Əylisli (solda)İndiki romanlarda (şeirdə də həmçinin) məni narahat edən əsas məsələ dildir.
Gərək müəllifin ilk cümləsindən bilinsin ki, bu odur.
Ədəbiyyat üslubu və dili ilə təzələnir. Artıq təzə mövzu yoxdur .
İndiki ədəbiyyatımızda isə o üslubi cəhətdən fərqlənmə, seçilmə bir o qədər bilinmir.
İstər nəsr olsun, istərsə də şeir.
Bir dəfə Salam Sarvan demişdi ki, indi yazılanların 50-ni qoyasan yan-yana, imzasını da götürəsən, bilinməyəcək ki, o şeirlər kimindir.
Çox dəqiq deyib.
Çox oxşardırlar biri-birinə. Mənə elə gəlir ki, burada da jurnalistikanın təsiri var.
Amma ədəbiyyat üzdə olan söz yox, içəridən gələn, daxildə yaranan sözdür.
Bizdə ədəbiyyat o vaxt yaranacaq ki, hər müəllifin öz üslubu, öz dil mühiti yaranacaq.
Və onda bizim yeni romanlarımız yaranacaq.
Amma indiki yazarların daxilində nəyi desən yarada bilən enerji görürəm və onlara çox inanıram.
AzadlıqRadiosu:
-Aqşin bəy, siz “Gölə qarğısancan” romanını yazanda fərqlənmək üçün, roman olması üçün nələrə əməl etməyə çalışırdınız?
Aqşin Yenisey:
- 3-4 il əvvəl şeirdə müşahidə olunan proses bu gün romanda özünü göstərir.
Əkrəm ƏylisliO zaman media orqanlarının ədəbiyyat səhifələri yaranmağa başlayanda, yəni ədəbi əsərlərin çapı "Ulduz" və "Azərbaycan" jurnallarının sərhədlərini aşanda bir şeir bumu yarandı.
Birdən-birə ortaya çoxlu şairlər çıxdı və hamısı da sərbəst vəzndə yazmağa başladı.
Bir azad mühit yaranmışdı və yaradıcılıq təkcə yazıçıların, şairlərin yaratdıqları yox, həm də oxucuların yazdıqları idi.
Hamı şeir yazıb çap etdirmək fürsəti sanki qazanmışdı.
Həmin oxucular əsl şairlərin şöhrətinə göz dikmiş adamlar idilər.
Onlar sovet dövründə yazarların necə imtiyaz sahibi olduqlarını görənlər, yaxud onların balaları idi.
Onların təfəkküründə şair dövlətin əzizlədiyi bir məxluq idi.
Bunlar gəlib qəfildən şair olmaq istədilər.
Amma şairlərin necə sıxıntı içində yaşadıqlarını, hətta hökumət tərəfindən sıxışdırıldığını gördülər və meydandan çəkilməyə başladılar.
Bəziləri hökumətdən imtiyaz almaq yolunu tutdular, hökumətin əlinin altında mirzələrə çevrildilər, ya da yaradıcılıqdan uzaqlaşdılar.
İndi isə roman bumu başlayıb. Ancaq burada ədəbiyyatın itirəcəyi bir şey yoxdur.
Burada yalnız şairin və yazıçının itirəcəyi bir şey var.
Bu gün Azərbaycanda hər gün roman istehsal olunur.
Saytlarda hər gün içi mən qarışıq kiminsə yeni bir romanının çıxması haqda məlumatlar gedir.
Əgər bu qədər romanın içindən Azərbaycan ədəbiyyatına 4-5 yaxşı cümlə qalacaqsa ədəbiyyat qazanacaq.
İtirən o bumun arxasınca çəkib gətirdiyi adam olacaq.
Ədəbiyyat heç nə itirməyəcək və ona görə də bundan narahat olmağa dəyməz. Necə ki, bizim digər sahələrdə bu hadisə baş verdi və hər kəs öz yerinə oturdu, ədəbiyyatda da belə olacaq.
Əsəd QaraqaplanMənim roman yazmağıma gəlincə, əvvəlcə onu deyim ki, Əkrəm bəyin roman poetikası ilə bağlı dedikləri ilə razıyam. Məncə, müasir roman, ümumiyyətlə ədəbiyyatın roman deyilən anlayışı daha çox klassik etika ilə müasir estetikanı özündə birləşdirə bilən romanları bağrına basır.
Əgər roman başdan-ayağa yalnız bunların birindən ibarət olursa, o, ədəbiyyat tərəfindən birmənalı qarşılanmır, yaxud çıxdaş edilir.
Ona görə də romanı Hegelin dediyi kimi mən romanı simvolik, klassik və romantik xassələri özündə birləşdirən şəkildə görürəm.
Məsələn, mən bir neçə dəfə roman yazmağa cəhd etmişəm, amma 200-300 səhifə yazandan sonra xoşuma gəlmədiyi üçün onu davam etdirməmişəm.
“Gölə qarğısancan”ı yazanda isə sadəcə hamının gördüyü, amma görmək istəmədiyi Azərbaycanı yazmaq istəmişəm.
İddiam bu olub. Mənim nə ədəbiyyata yenilik gətirmək, nə roman janrında özümü göstərmək kimi iddialarım olmayıb.
Mən gördüm ki, yazmaq istədiklərimi şeir ruhu, şeir dili ilə vermək mümkün deyil.
İndi gənc yazarlığın çox romançılığa köşə yazarlığından, siyasi publisistikadan gəliblər.
Bu uşaqların içində ki şeirə xas olan təmiz ruh, ictimai-siyasi münasibətlərə bulaşmamış ruh var idi, cəmiyyət o ruhu məhv elədi.
Mən də gördüm ki, yazmaq istədiklərimin bir hissəsini şeirlər, şeir ruhu ilə yazmaq olmaz.
Romana publisistikadan gəldim.
Və indi də özüm öz romanımdan bədgümanam ki, onu publisistikadan arıtlaya, təmizləyə bilməmişəm.
Əkrəm Əylisli:
- Mən Aqşinin o əsərini oxumuşam.
Bilirsiz, mən Aqşinin şeirlərini oxuyanda mənə elə təsir etmişdi ki, tüklərim tərpənmişdi.
O şeirləri ancaq Aqşin yaza bilərdi.
Amma onun romanına mən roman deyə bilmərəm.
Orada külli-miqdarda gözəl təsvir olunmuş səhnələr var. Amma elə səhnələr də var ki, bişirilməyib.
Aqşin bəy, gördüyünü gördüyün kimi yazmaq realizm deyil. Həqiqi ədəbiyyat gördüyün kimi yazmaq yox, gördüyünü bişirib, ruhun süzgəcindən keçirib yazmağı tələb edir.
Aqşinin istedadına şübhəm yoxdur.
Məsələn, Günelin anasına məktublar şeirləri var idi, mən yüz Günel yaşda şairin yazdıqları şeirlər içindən bilərəm ki onu Günel yazıb. Onu yalnız o yaza bilərdi.
Kənan HacıÖzünəməxsusluq vacibdir. Aqşin öz roman mexanizmini yaratmalıdır, amma o hələ ki, öz roman mexanizmini qurub yaratmağa tərəf gedir.
Elə bir roman yazanda Aqşini də, o kitabı da bağrıma basacam və bu mənim üçün böyük bayram olacaq.
Azadlıq Radiosu:
- Əsəd bəy, sizin də bu yaxınlarda romanınız çap olunub. Bu "epidemiya" haqda deyilənlərə münasibətiniz necədi?
Əsəd Qaraqaplan:
- Mən də Aqşinin o fikri ilə razıyam ki, bundan ədəbiyyat heç nə itirmir, yazı adamı itirir.
AzadlıqRadiosu:
- Amma hər halda ədəbiyyat qazansaydı, daha yaxşı olardı.
Əsəd Qaraqaplan:
- Elədi, qazansaydi yaxşi olardi. Amma bir problem var. Tomas Eliotun belə bir fikri var:
“O mətnin ki, alt qatında hansısa inanc sistemi dayanmır, o, uzun müddət yaşaya bilməz”.
Bizdə bu gün yaranan romanların əksəriyyətində alt qat yoxdur.
Yəni inanc sistemi yoxdur. Bəs onda bu nəyə şöykənir.
Bilirsiniz Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra biz sovet dövründəkindən daha çox ateist olduq.
Cəmiyyətdəki gördüyümüz bəlalar, problemlər bizdə Allahın özünə də şübhə yaratdı.
Əkrəm Əylisli:
- Çox gözəl söhbətdi.
Əsəd Qaraqaplan:
- Bütün bunların fonunda da o təfəkkürlə mətnə yanaşan yazar artıq əlbəttə ki, alt qatı olmayan bir şey yaradacaqdı.
Çünki o öz aqressiyasını, kinini, nifrətini yazacaqdı.
Əslində bunun örnəkləri 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində görünüb.
Məsələn Mirzə Cəlildə, Axundovun özündə. Onlarla Əhməd bəy Ağaoğlunun –yəni füyuzatçılarla mollanəsrəddinçilərin də fərqi bunda idi.
Bilirsiniz, ədəbiyyata ədəbiyyatüstü yanaşılmasa, o adi ədəbiyyat da olmayacaq.
Mənim bu yaxınlarda 2-ci romanım çap olundu,
"XİLASroMAN". Orada mən düzdü öz aqressiyamı nümayiş etdirmişəm, içimi açıb tökmüşəm.
Amma hazırda məni düşündürən mövzu hansısa bir adamın sosial həyatı deyil.
Məni insanın daxili xilası düşündürür. Əgər daxili xilas yoxdursa, insanın zahirindən söhbət gedə bilməz.
Ona görə mütləq də olmasa, bu cəmiyyətdə yaşayaraq, mən bu insanları “taleləri düşmənlərinə çevrilənlər” adlandırıram.
"XİLASroMAN"ın ikinci adı da belədir. Yəni bizim başqa düşmənə ehtiyacımız yoxdur. Öz taleyimiz elə özümüzə düşməndir.
Amma bəzən elə mövzulara rast gəlirsən ki, adam gülmək istəyir. Doğrudanmı insan içinin enerjisini belə belə mövzuya sərf edə bilir.
O ki, qaldı əsərin dilinə, o insanın mətnə hansı ciddiyyətlə yanaşmasından asılı olaraq yaranır.
Əgər yazar doğrudan da o halın, o mətnin adamıdırsa, onun dili istər-istəməz seçiləcək. Əslində yazar dili yox, dil yazarı yaradır.
Əkrəm Əylisli:
- Mən bu deyilənlərə onu da əlavə edim ki, köhnə sistem dağıldı, amma yeni mənəvi formasiya yaranmadı. Siz gənc yazarların faciəsi bax budur. Biz bu formasiyanın yaranmasını da məhz sizdən gözləyirik.
Bizim bütün ümidlərmiz sovet ideologiyasının yıxılmasına idi.
Amma o, yıxılmadı, yaşadı. Daha primitiv şəkil aldı, bizim cəmiyyətə və şüurumuza dürtüldü və dürtülməkdədi.
Böyük hücumlarla dürtülməkdədi. Və bizim - yaşlı nəslin bütün ümidləri (mən özümü nəzərdə tuturam, yaşlı nəsildə özümü həmişə tək görmüşəm) siz gənc yazarlaradı. Belə təfəkkür varsa, mütləq o ideologiyanı dəyişəcəksiz.
Kənan Hacı:
- Bu "roman epidemiyası" əslində ədbiyyatın tənəzzülünə yox, inkişafına xidmət edir.
Digər tərəfdən mən o fikirdəyəm ki, bizi sevgimiz yox, nifrətimiz xilas edəcək.
Ortaya qoyulan nifrətin də mayasında mütləq sevgi olmalıdır.
Aqşinin romanında aqressiya gördüm. Amma o aqressiya sevə -sevə yazılmışdı. Mirzə Cəlildə də var bu. Milləti sevə-sevə tənqid etmək.
Yəni bu romanların çox yazılmasından qorxmaq lazım deyil.
Yazılsın, hansının ədəbiyyat olduğunu zaman özü həll edəcək.
Bir də indiki yazarların çoxu dil faktorunu unudurlar.
Məsələni süjet üzərində qururlar, dil yaddan çıxır.
Əslində isə ədəbiyyat dil hadisəsi, dil faktıdır. Mən hesab edirəm ki, süjetdən əvvəl dilə fikir verilməlidir.
Əsərlər qaçaraq dillə yazılır. Halbuki, tələskənliyin özü də uğursuzluqla nəticələnir.
Əsəd Qaraqaplan:
- Təbii ki, biz məsələni birmənalı şəkildə qoymamalıyıq.
Ədəbiyyatın özünün gözəlliyi ondadır ki, o birmənalı şeyi qəbul etmir.
Çeşidləri, müxtəlifliyi olur. Ona görə mən hesab edirəm ki, alt qatı olmayan əsəri, romanı yazan adam bu düşüncə ilə istər-istəməz sonda gəlib dalana dirənəcək.
Mən sadəcə istərdim ki, insanlar bu şeylər barədə düşünsünlər ki, ikinci romanı yaza bilsinlər.
AzadlıqRadiosu:
- Kənan bəy, bəlkə də yazılan amma cap oluna bilməyən romanlar az deyil. Nə etmək ki, bunların hamısı cap olunsun və nəyin roman olduğunu müəyyənləşdirmək dairəsi daha da genişlənsin?
Kənan Hacı:
- Bunu müsabiqələr yolu ilə də həll etmək olar.
Ədəbiyyatı anlayan mütəxəssislərin vasitəsilə də gerçəkləşdirmək olar.
Amma ən ucqar əyalətdə də yazan, əgər onun içində güc, ədəbiyyat sevgisi varsa gec-tez o gəlib paytaxtda çap olunacaq.
AzadlıqRadiosu:
-Aqşin bəy, 1-ci romanınızın nəşrindən artıq bir müddət keçıb. İndi onunla bağlı hansı hisslər yaranıb sizdə? Bəlkə bir az gözləmək lazım idi, yaxud elə belə yaxşıdı...
Aqşin Yenisey:
- Belə bir hiss var ki, romanı cap eləməkdə bir az tələsmişəm.
Amma yazdığıma görə peşiman deyiləm. Çünki mən onu yazanda artıq dil məşqləri edirdim.
Yəni o proseslə məşğul idim. Mən bu romanı yazanda qarşıma qoyduğum məqsədlərdən biri də dil baxımından öz büdcəmi yığıb onunla işləmək idi.
Doğrudan da ədəbiyyat dil məsələsidir. Amma çox qəribədir ki, bizdə süni şəkildə dilin qol-qabırğasını qırıb sonra da guya yeni dil yaratdıqlarını iddia edən bir yazıçı təbəqəsi də var.
Tutalım, mübtədanı xəbər, xəbəri mübtəda yerinə qoyur və öz aləmində belə qərar qəbul edir ki, o yeni bir dil yaradıb.
Əgər ədəbiyyat dil hadisəsidirsə, dil də təfəkkür hadisəsidir.
Sənin təfəkkürün roman yazmaq səviyyəsinə çatmayıbsa, dil üzərində nə qədər istəyirsən hoqqa çıxar, o roman olmayacaq.
Təfəkkürdən kanarda baş verənlər dil hoqqasından başqa bir şey deyil.
Indi artıq bizim oxucularımız tənqidçilərdən daha namusludular ədəbiyyata münasibətdə. Onlar qüsurları dərhal deyirlər.
Mən bir yazıçı kimi roman ortaya qoymaq istəyirəmsə, bu romanda olan qüsurları düzəltməyə çalışacam.
Söz verirəm ki, oxucuların da tənqidlərini nəzərə alacam.
Əkrəm Əylisli:
- Nə qədər roman yazırsınız yazın, çalışın ki, bu sözün hansı kişiyə mənsub olduğu bilinsin.
Bilinsin ki, bu sözün yiyəsi kimdir....
PROQRAMI TAM ŞƏKİLDƏ BURDA DİNLƏ
Yəni ədəbiyyat haqqında fikir, keçib jurnalistlərin ixtiyarına.
Bu sahədə məsələləri əsas etibarilə jurnalistlər həll etməyə çalışır".
Bunu Azadlıq Radiosunun "Pen klub" verilişində yazıçı Əkrəm Əylisli deyir.
Verilişdə "Azərbaycanda “roman epidemiyası”, ”qrafomanlıq xəstəliyi” yayıldımı?
- Əkrəm Əylisli:
- "Bizim bütün ümidlərmiz sovet ideologiyasının yıxılmasına idi.
- Amma o, yıxılmadı, yaşadı. Daha primitiv şəkil aldı, bizim cəmiyyətə və şüurumuza dürtüldü və dürtülməkdədi.
- Böyük hücumlarla dürtülməkdədi. Və bizim - yaşlı nəslin bütün ümidləri siz gənc yazarlaradı".
"Mənim əqidəmə görə, hər şeyin adını roman qoymaq olmaz.
Romanın tələbləri var. Və bunları tapdalayıb keçə bilmərik" - deyir Əkrəm Əylisli.
“Pen klub”dakı müzakirədə “Ən yeni ədəbiyyat” seriyasında ilk romanı çap olunmuş şair Aqşin Yenisey, yazıçı Əsəd Qaraqaplan, yazıçı, tənqidçi Kənan Hacı da iştirak edirlər.
Əkrəm Əylisli:
- Əslində hekayə də kiçik bir romandır. Amma bizdə indi hətta hekayə məzmunu olmayan bir şeyin adını da bəzən roman qoyub başlayırıq onu müzakirə etməyə.
Ola bilər ki, mən az oxumuşam. Bunu boynuma alıram.
Hazırda Azərbaycanda mənim roman olaraq diqqətimi cəlb edən... bu yaxınlarda Nəriman Əbdürrəhmanlının əsərini oxudum, o oldu.
Əgər o əsər 60-cı illərdə yazılsaydı böyük səs-küy salardı.
Mən özünə də dedim, razılaşdı.
30-cu illərdə - Sartr-filan dövrü ki var idi - Avropa ədəbiyyatında olan - sıxılmış insanın daxili dünyası, əzabları bu romanda var.
Və əsas məsələ olan savadlı dil var əsərdə. Bu çox vacib məsələdir.
Gərək müəllifin ilk cümləsindən bilinsin ki, bu odur.
Ədəbiyyat üslubu və dili ilə təzələnir. Artıq təzə mövzu yoxdur .
İndiki ədəbiyyatımızda isə o üslubi cəhətdən fərqlənmə, seçilmə bir o qədər bilinmir.
İstər nəsr olsun, istərsə də şeir.
Bir dəfə Salam Sarvan demişdi ki, indi yazılanların 50-ni qoyasan yan-yana, imzasını da götürəsən, bilinməyəcək ki, o şeirlər kimindir.
Çox dəqiq deyib.
Çox oxşardırlar biri-birinə. Mənə elə gəlir ki, burada da jurnalistikanın təsiri var.
Amma ədəbiyyat üzdə olan söz yox, içəridən gələn, daxildə yaranan sözdür.
Bizdə ədəbiyyat o vaxt yaranacaq ki, hər müəllifin öz üslubu, öz dil mühiti yaranacaq.
Və onda bizim yeni romanlarımız yaranacaq.
Amma indiki yazarların daxilində nəyi desən yarada bilən enerji görürəm və onlara çox inanıram.
AzadlıqRadiosu:
-Aqşin bəy, siz “Gölə qarğısancan” romanını yazanda fərqlənmək üçün, roman olması üçün nələrə əməl etməyə çalışırdınız?
Aqşin Yenisey:
- 3-4 il əvvəl şeirdə müşahidə olunan proses bu gün romanda özünü göstərir.
Birdən-birə ortaya çoxlu şairlər çıxdı və hamısı da sərbəst vəzndə yazmağa başladı.
Bir azad mühit yaranmışdı və yaradıcılıq təkcə yazıçıların, şairlərin yaratdıqları yox, həm də oxucuların yazdıqları idi.
Hamı şeir yazıb çap etdirmək fürsəti sanki qazanmışdı.
Həmin oxucular əsl şairlərin şöhrətinə göz dikmiş adamlar idilər.
Onlar sovet dövründə yazarların necə imtiyaz sahibi olduqlarını görənlər, yaxud onların balaları idi.
Onların təfəkküründə şair dövlətin əzizlədiyi bir məxluq idi.
Bunlar gəlib qəfildən şair olmaq istədilər.
Amma şairlərin necə sıxıntı içində yaşadıqlarını, hətta hökumət tərəfindən sıxışdırıldığını gördülər və meydandan çəkilməyə başladılar.
Bəziləri hökumətdən imtiyaz almaq yolunu tutdular, hökumətin əlinin altında mirzələrə çevrildilər, ya da yaradıcılıqdan uzaqlaşdılar.
İndi isə roman bumu başlayıb. Ancaq burada ədəbiyyatın itirəcəyi bir şey yoxdur.
Burada yalnız şairin və yazıçının itirəcəyi bir şey var.
Bu gün Azərbaycanda hər gün roman istehsal olunur.
Saytlarda hər gün içi mən qarışıq kiminsə yeni bir romanının çıxması haqda məlumatlar gedir.
Əgər bu qədər romanın içindən Azərbaycan ədəbiyyatına 4-5 yaxşı cümlə qalacaqsa ədəbiyyat qazanacaq.
İtirən o bumun arxasınca çəkib gətirdiyi adam olacaq.
Ədəbiyyat heç nə itirməyəcək və ona görə də bundan narahat olmağa dəyməz. Necə ki, bizim digər sahələrdə bu hadisə baş verdi və hər kəs öz yerinə oturdu, ədəbiyyatda da belə olacaq.
Əgər roman başdan-ayağa yalnız bunların birindən ibarət olursa, o, ədəbiyyat tərəfindən birmənalı qarşılanmır, yaxud çıxdaş edilir.
Ona görə də romanı Hegelin dediyi kimi mən romanı simvolik, klassik və romantik xassələri özündə birləşdirən şəkildə görürəm.
Məsələn, mən bir neçə dəfə roman yazmağa cəhd etmişəm, amma 200-300 səhifə yazandan sonra xoşuma gəlmədiyi üçün onu davam etdirməmişəm.
“Gölə qarğısancan”ı yazanda isə sadəcə hamının gördüyü, amma görmək istəmədiyi Azərbaycanı yazmaq istəmişəm.
İddiam bu olub. Mənim nə ədəbiyyata yenilik gətirmək, nə roman janrında özümü göstərmək kimi iddialarım olmayıb.
Mən gördüm ki, yazmaq istədiklərimi şeir ruhu, şeir dili ilə vermək mümkün deyil.
İndi gənc yazarlığın çox romançılığa köşə yazarlığından, siyasi publisistikadan gəliblər.
Bu uşaqların içində ki şeirə xas olan təmiz ruh, ictimai-siyasi münasibətlərə bulaşmamış ruh var idi, cəmiyyət o ruhu məhv elədi.
Mən də gördüm ki, yazmaq istədiklərimin bir hissəsini şeirlər, şeir ruhu ilə yazmaq olmaz.
Romana publisistikadan gəldim.
Və indi də özüm öz romanımdan bədgümanam ki, onu publisistikadan arıtlaya, təmizləyə bilməmişəm.
Əkrəm Əylisli:
- Mən Aqşinin o əsərini oxumuşam.
Bilirsiz, mən Aqşinin şeirlərini oxuyanda mənə elə təsir etmişdi ki, tüklərim tərpənmişdi.
O şeirləri ancaq Aqşin yaza bilərdi.
Amma onun romanına mən roman deyə bilmərəm.
Orada külli-miqdarda gözəl təsvir olunmuş səhnələr var. Amma elə səhnələr də var ki, bişirilməyib.
Aqşin bəy, gördüyünü gördüyün kimi yazmaq realizm deyil. Həqiqi ədəbiyyat gördüyün kimi yazmaq yox, gördüyünü bişirib, ruhun süzgəcindən keçirib yazmağı tələb edir.
Aqşinin istedadına şübhəm yoxdur.
Məsələn, Günelin anasına məktublar şeirləri var idi, mən yüz Günel yaşda şairin yazdıqları şeirlər içindən bilərəm ki onu Günel yazıb. Onu yalnız o yaza bilərdi.
Elə bir roman yazanda Aqşini də, o kitabı da bağrıma basacam və bu mənim üçün böyük bayram olacaq.
Azadlıq Radiosu:
- Əsəd bəy, sizin də bu yaxınlarda romanınız çap olunub. Bu "epidemiya" haqda deyilənlərə münasibətiniz necədi?
Əsəd Qaraqaplan:
- Mən də Aqşinin o fikri ilə razıyam ki, bundan ədəbiyyat heç nə itirmir, yazı adamı itirir.
AzadlıqRadiosu:
- Amma hər halda ədəbiyyat qazansaydı, daha yaxşı olardı.
Əsəd Qaraqaplan:
- Elədi, qazansaydi yaxşi olardi. Amma bir problem var. Tomas Eliotun belə bir fikri var:
“O mətnin ki, alt qatında hansısa inanc sistemi dayanmır, o, uzun müddət yaşaya bilməz”.
Bizdə bu gün yaranan romanların əksəriyyətində alt qat yoxdur.
Yəni inanc sistemi yoxdur. Bəs onda bu nəyə şöykənir.
Bilirsiniz Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra biz sovet dövründəkindən daha çox ateist olduq.
Cəmiyyətdəki gördüyümüz bəlalar, problemlər bizdə Allahın özünə də şübhə yaratdı.
Əkrəm Əylisli:
- Çox gözəl söhbətdi.
Əsəd Qaraqaplan:
- Bütün bunların fonunda da o təfəkkürlə mətnə yanaşan yazar artıq əlbəttə ki, alt qatı olmayan bir şey yaradacaqdı.
Çünki o öz aqressiyasını, kinini, nifrətini yazacaqdı.
Əslində bunun örnəkləri 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində görünüb.
Məsələn Mirzə Cəlildə, Axundovun özündə. Onlarla Əhməd bəy Ağaoğlunun –yəni füyuzatçılarla mollanəsrəddinçilərin də fərqi bunda idi.
Bilirsiniz, ədəbiyyata ədəbiyyatüstü yanaşılmasa, o adi ədəbiyyat da olmayacaq.
Mənim bu yaxınlarda 2-ci romanım çap olundu,
"XİLASroMAN". Orada mən düzdü öz aqressiyamı nümayiş etdirmişəm, içimi açıb tökmüşəm.
Amma hazırda məni düşündürən mövzu hansısa bir adamın sosial həyatı deyil.
Məni insanın daxili xilası düşündürür. Əgər daxili xilas yoxdursa, insanın zahirindən söhbət gedə bilməz.
Ona görə mütləq də olmasa, bu cəmiyyətdə yaşayaraq, mən bu insanları “taleləri düşmənlərinə çevrilənlər” adlandırıram.
"XİLASroMAN"ın ikinci adı da belədir. Yəni bizim başqa düşmənə ehtiyacımız yoxdur. Öz taleyimiz elə özümüzə düşməndir.
Amma bəzən elə mövzulara rast gəlirsən ki, adam gülmək istəyir. Doğrudanmı insan içinin enerjisini belə belə mövzuya sərf edə bilir.
O ki, qaldı əsərin dilinə, o insanın mətnə hansı ciddiyyətlə yanaşmasından asılı olaraq yaranır.
Əgər yazar doğrudan da o halın, o mətnin adamıdırsa, onun dili istər-istəməz seçiləcək. Əslində yazar dili yox, dil yazarı yaradır.
Əkrəm Əylisli:
- Mən bu deyilənlərə onu da əlavə edim ki, köhnə sistem dağıldı, amma yeni mənəvi formasiya yaranmadı. Siz gənc yazarların faciəsi bax budur. Biz bu formasiyanın yaranmasını da məhz sizdən gözləyirik.
Amma o, yıxılmadı, yaşadı. Daha primitiv şəkil aldı, bizim cəmiyyətə və şüurumuza dürtüldü və dürtülməkdədi.
Böyük hücumlarla dürtülməkdədi. Və bizim - yaşlı nəslin bütün ümidləri (mən özümü nəzərdə tuturam, yaşlı nəsildə özümü həmişə tək görmüşəm) siz gənc yazarlaradı. Belə təfəkkür varsa, mütləq o ideologiyanı dəyişəcəksiz.
Kənan Hacı:
- Bu "roman epidemiyası" əslində ədbiyyatın tənəzzülünə yox, inkişafına xidmət edir.
Digər tərəfdən mən o fikirdəyəm ki, bizi sevgimiz yox, nifrətimiz xilas edəcək.
Ortaya qoyulan nifrətin də mayasında mütləq sevgi olmalıdır.
Aqşinin romanında aqressiya gördüm. Amma o aqressiya sevə -sevə yazılmışdı. Mirzə Cəlildə də var bu. Milləti sevə-sevə tənqid etmək.
Yəni bu romanların çox yazılmasından qorxmaq lazım deyil.
Yazılsın, hansının ədəbiyyat olduğunu zaman özü həll edəcək.
Bir də indiki yazarların çoxu dil faktorunu unudurlar.
Məsələni süjet üzərində qururlar, dil yaddan çıxır.
Əslində isə ədəbiyyat dil hadisəsi, dil faktıdır. Mən hesab edirəm ki, süjetdən əvvəl dilə fikir verilməlidir.
Əsərlər qaçaraq dillə yazılır. Halbuki, tələskənliyin özü də uğursuzluqla nəticələnir.
Əsəd Qaraqaplan:
- Təbii ki, biz məsələni birmənalı şəkildə qoymamalıyıq.
Ədəbiyyatın özünün gözəlliyi ondadır ki, o birmənalı şeyi qəbul etmir.
Çeşidləri, müxtəlifliyi olur. Ona görə mən hesab edirəm ki, alt qatı olmayan əsəri, romanı yazan adam bu düşüncə ilə istər-istəməz sonda gəlib dalana dirənəcək.
Mən sadəcə istərdim ki, insanlar bu şeylər barədə düşünsünlər ki, ikinci romanı yaza bilsinlər.
AzadlıqRadiosu:
- Kənan bəy, bəlkə də yazılan amma cap oluna bilməyən romanlar az deyil. Nə etmək ki, bunların hamısı cap olunsun və nəyin roman olduğunu müəyyənləşdirmək dairəsi daha da genişlənsin?
Kənan Hacı:
- Bunu müsabiqələr yolu ilə də həll etmək olar.
Ədəbiyyatı anlayan mütəxəssislərin vasitəsilə də gerçəkləşdirmək olar.
Amma ən ucqar əyalətdə də yazan, əgər onun içində güc, ədəbiyyat sevgisi varsa gec-tez o gəlib paytaxtda çap olunacaq.
AzadlıqRadiosu:
-Aqşin bəy, 1-ci romanınızın nəşrindən artıq bir müddət keçıb. İndi onunla bağlı hansı hisslər yaranıb sizdə? Bəlkə bir az gözləmək lazım idi, yaxud elə belə yaxşıdı...
Aqşin Yenisey:
- Belə bir hiss var ki, romanı cap eləməkdə bir az tələsmişəm.
Amma yazdığıma görə peşiman deyiləm. Çünki mən onu yazanda artıq dil məşqləri edirdim.
Yəni o proseslə məşğul idim. Mən bu romanı yazanda qarşıma qoyduğum məqsədlərdən biri də dil baxımından öz büdcəmi yığıb onunla işləmək idi.
Doğrudan da ədəbiyyat dil məsələsidir. Amma çox qəribədir ki, bizdə süni şəkildə dilin qol-qabırğasını qırıb sonra da guya yeni dil yaratdıqlarını iddia edən bir yazıçı təbəqəsi də var.
Tutalım, mübtədanı xəbər, xəbəri mübtəda yerinə qoyur və öz aləmində belə qərar qəbul edir ki, o yeni bir dil yaradıb.
Əgər ədəbiyyat dil hadisəsidirsə, dil də təfəkkür hadisəsidir.
Sənin təfəkkürün roman yazmaq səviyyəsinə çatmayıbsa, dil üzərində nə qədər istəyirsən hoqqa çıxar, o roman olmayacaq.
Təfəkkürdən kanarda baş verənlər dil hoqqasından başqa bir şey deyil.
Indi artıq bizim oxucularımız tənqidçilərdən daha namusludular ədəbiyyata münasibətdə. Onlar qüsurları dərhal deyirlər.
Mən bir yazıçı kimi roman ortaya qoymaq istəyirəmsə, bu romanda olan qüsurları düzəltməyə çalışacam.
Söz verirəm ki, oxucuların da tənqidlərini nəzərə alacam.
Əkrəm Əylisli:
- Nə qədər roman yazırsınız yazın, çalışın ki, bu sözün hansı kişiyə mənsub olduğu bilinsin.
Bilinsin ki, bu sözün yiyəsi kimdir....
PROQRAMI TAM ŞƏKİLDƏ BURDA DİNLƏ
