Fəxri Uğurlu
Ötən yüzilin 60-cı illərində dünyada baş verən qlobal siyasi, elmi-texniki, mədəni dəyişikliklər keçmiş sovetlər birliyindən, o cümlədən Azərbaycandan da yan keçmədi.
On illər boyu sosializm realizminin saxta qəlibləri içərisində dustaq saxlanan, həyatdan, həqiqətdən uzaq düşən ədəbiyyatımız yeni məzmun aldı.
Əvvəlki saxta romantik pafosun, gerçək məzmuna uyuşmayan intonasiyanın yerini ayrı-ayrı fərdlərin timsalında xalqın əsl həyatını, dərdlərini, ağrılarını əks etdirən sosial gerçəklərlə dolu ədəbiyyat tutmağa başladı.
Azərbaycan nəsrində lirik-psixoloji təhkiyə tərzi önə keçdi, ədəbiyyatın forması məzmununa uyuşduruldu.
Forma-məzmun vəhdətinin yaradılması işinə formadan başlamaq, fikrimcə, düzgün deyil.
Məzmunun tələbiylə meydana çıxmayan forma, nə qədər gözəl görünürsə görünsün, ruhsuz bədəndən başqa bir şey deyil.
Biz klassik rus, Avropa ədəbiyyatından, hətta modernist sənətdən götürülmüş forma və biçimlərin kommunist ideoloji məzmunuyla doldurulmasını az görməmişik. Ancaq belə əsərlər ədəbiyyatımızda dərin iz buraxmayıb.
60-cı illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızın yeni mövzulara əl atması, yaxud da işlənmiş mövzulara yeni gözlə baxması yeni qəliblər yaradılmasına, yeni forma-biçimlər, janrlar, poetik ifadə vasitələri tapılmasına ehtiyac doğurdu.
Yeni axtarışlar mütləq yeni ədəbi dilin, yeni poetikanın formalaşmasına gətirib çıxarmalıydı, çıxardı da.
Bu zamandan başlayaraq ədəbiyyatımızın, o cümlədən nəsrimizin dili istər morfoloji quruluş, istər leksik tərkib, istərsə də sintaktik quruluşu baxımından xalq dilinə, canlı danışıq dilinə yaxınlaşdı.
Folklor süjetləri, folklor poetikasının özəllikləri yazılı ədəbiyyat örnəklərinin qəlbinə axdı.
Rus-Avropa dillərinin təsiriylə yaranmış qəlib cümlələrin bir çoxu içindən sökülüb canlı xalq dilindən, folklordan gələn sintaksislə əvəzləndi.
Bu dövrdən başlayaraq yazılan bir çox əsərin adında nağıl sözünə rast gəlinməsi də təsadüf deyil:
"Tənha narın nağılı", "Büllur külqabının nağılı", "Yaxşı padşahın nağılı", "Bülbülün nağılı", "Ceviz kölgəsinin nağılı" və sair...
60-70-80-cı illərdə Azərbaycan nəsrinin yalnız folklora yox, doğma poeziyaya da yanaşma, qaynayıb-qarışma tendensiyası, təmayülü də nəsrimizi izləyən hər kəsə açıq-aydın görünə bilər.
Bu illərdə yazıçılarımız istər klassik, istərsə də çağdaş Azərbaycan şeirinin özəlliklərini mənimsəməklə nəsrimizin ifadə imkanlarını zənginləşdirib, nəsrin nəbzini şeirin ritmlərinə, intonasiyasına, hətta vəzninə belə uyğunlaşdıra bilmişdilər.
Rəhmətlik tənqidçi Aydın Məmmədov çox haqlı olaraq Elçin nəsrinin, bağlayıcılarla zəngin uzun Elçin cümlələrinin əruz bəhrlərindən biri üzərində kökləndiyini qeyd eləmişdi.
Bu məntiqlə yanaşsaq, Isa Hüseynovun sufi-hürufi fəlsəfəsinə dayanan, zaman etibarilə XIV əsrə gedib çıxan, mürəkkəb sintaktik dönümlərlə zəngin "Məhşər" romanının da özünün ağır dinamikası, ləngəriylə əruz vəzni, klassik ədəbiyyatımız, özəlliklə də Nəsimi poetikası üzərində kökləndiyini görə bilərik.
Azca irəli getsək, bir sıra tanınmış Azərbaycan yazıçısının, məsələn, Sabir Əhmədlinin, Çingiz Hüseynovun, Anarın, Saday Budaqlının yığcam, konkret, bəzən, sındırılmış nəsr cümlələrinin damarlarında sərbəst şeirə xas ritmin, ahəngin, intonasiyanın dolaşdığını duya bilərik.
Üçüncü bir qrup yazıçımızınsa nəsri xalq şeiri janrları, nağıl, dastan poetik ölçüləri üzərində qurulub.
Məsələn, Əkrəm Əylislinin təmkinli, səbirli cümlələri qoşma, müxəmməs ahəngiylə qohumdusa, Mövlud Süleymanlı nəsrinin sürətli, çevik ritmi oxucuya bayatı, gəraylı ritmlərini andırır.
Rəhmətlik Yusif Səmədoğlunun üç zamanı əhatələyən "Qətl günü" romanında isə hər üç tendensiyanı müşahidə eləmək mümkündü.
Yeri gəlmişkən söyləyim ki, bu proses bir yönlü, bir istiqamətli getməyib, nəsrin də şeirə çox böyük təsiri olub. Bunu həm şeir, həm də nəsr yazan yazıçıların yaradıcılığında daha aydın görmək olur.
Görkəmli yazıçı Ramiz Rövşənin yaradıcılığı dediklərimizə örnəkdi.
Onun bəzi əsərləri sanki poeziya ilə prozanın sərhədlərində yazılıb, sətirlərin, parçaların daha çox şeirəmi, nəsrəmi aid olduğunu təyin eləmək bəzən, çətinlik yaradır.
Şairin həm şeir, həm də nəsrlə yazılmış poemalarında poeziya ilə prozanın sərhədi daha aydın görünür. Ancaq hekayələrində, özəlliklə "Daş" povestində elə məqamlar var ki, eynən "Dədə Qorqud" boylarında olduğu kimi, nəsrin şeirə, şeirin nəsrə keçidlərini hiss eləmək belə mümkün deyil.
Bu haqda professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun "Folklor və çağdaş ədəbi proses" adlı məqaləsində olduqca maraqlı qeydlər var.
Əlbəttə, Azərbaycan nəsrinin poetik axtarışları dünyadan təcrid olunmuş şəkildə yox, əksinə, dünya ədəbiyyatında gedən proseslərin güclü təsiri altında baş verib.
Son yüz ildə dünya romançılığının inkişafını diqqətlə izləsək, romanın ədəbi janrlar arasında dominant rolunu, digər janrlara məxsus elementləri, poetik özəllikləri mənimsəyib öz içində əritməklə bütün janrların fövqünə qalxmaq iddiasını görə bilərik.
Prustun "Itirilmiş zamanın sorağında" adlı subyektiv epopeyasında, Coysun "Uliss" romanında, Kafkanın, Hessenin, Bulqakovun, Folknerin, Markesin romanlarında bu iddianı, bu tendensiyanı açıq-aydın sezmək mümkündü.
Artıq roman bir janr kimi klassik çərçivəsini aşmaqla ən müxtəlif poetik janrlara xas olan özəllikləri, traktat, esse elementlərini, dramaturji konstruksiyaları öz sərhədləri içərisinə alıb, belə demək olarsa, janrlar üstündə janra çevrilib.
Çağdaş roman yalnız poeziyanın, fəlsəfi-psixoloji ədəbiyyatın axtarışları hesabına yox, həm də özünə qədərki roman sənətinin yardımıyla öz məzmununu, formasını zənginləşdirir.
Markesin dünyada məşhur "Yüz ilin tənhalığı" romanını xatırlayaq.
Ədəbiyyatla ciddi şəkildə əlləşən hər kəs bu əsərdə Platondan Rableyə, Şekspirdən Freydə, Servantesdən Folknerə qədər bir çox dahinin barmaq izlərini açıqca görə bilər.
Yaxud da tanınmış çağdaşımız, Nobel mükafatı laureatı Orxan Pamukun yaradıcılığına göz gəzdirək.
Onun romanlarında bir yandan Dostoyevskinin, Prustun, Coysun, Borxesin, o biri yandan da Nizaminin, Əttarın, Mövlananın, Nəsiminin təsiri aydın görünür.
Klassik Şərq poetikasını çağdaş Qərb poetikasına qovuşduran, Avropa romanını klassik müsəlman-sufi ədəbiyyatı məzmunuyla dolduran Pamuk, heç şübhəsiz, bütünlüklə dünya ədəbiyyatı üçün önəmli olan bir sintez eləyib. Məncə, hər bir böyük yazıçı özündən qabaq yaranmış ədəbiyyatın sintezi, yekunu, nəticəsidi.
Heyf ki, ədəbiyyatımızın poetik sintaksis axtarışları heç də hər zaman uğurlu nəticələr vermir.
Bəzi yazıçılar "o gedirdi" yerinə "gedirdi o" demək kimi bayağı üsullarla poetik effekt almağa çalışsalar da, belə metodlar dilin sintaktik quruluşunu zədələkmədən başqa bir işə yaramır.
Ədəbi dilin poetikliyi cümlə üzvlərinin yerini dəyişməklə yox, sözlərin adi danışıq dilində görünməyən yükünü, missiyasını üzə çıxarmaqla yaranır...
Yaxud da, durğu işarələrinin yardımıyla bir neçə cümləni uc-uca bağlayıb süni şəkildə mürəkkəb cümlə qurmaq, bəzən, nəsrə poetik rəng verməyin asan yolu kimi görünür. Ancaq təməlində mürəkkəb fikir, mürəkkəb duyğu yatmayan cümlə mürəkkəb cümlə ola bilməz.
Mürəkkəb cümlə ayrı-ayrı söz birləşmələrinin, ayrı-ayrı cümlələrin süni şəkildə uc-uca calanması deyil, bir-birinə içdən bağlı bir neçə fikrin, ya duyğunun bir fikir, ya bir duyğu ətrafında sıx birləşməsidi.
Yazıçının qəlbindən düşüncəsinə ötürülən duyğu nə qədər çoxşaxəli, çoxrəngli, çoxanlamlı olursa, dil o duyğunu fikir halında ifadə eləmək üçün bir o qədər çox gərilir, səfərbər olunur, bunun ardınca cümlə yeni-yeni sintaktik vahidləri yardıma çağırır.
Bir millətin dil üzərində yüz illərcə apardığı kimyagərlik əməliyyatları beləcə zaman-zaman gəlişir, poetik dilin yeni-yeni qatları üzə çıxır.
Xatırlayırsızsa, U.Folkner ondan cümlələrinin niyə belə uzun, mürəkkəb olduğu soruşulanda hər bir cümlədə bütün bildiklərini ifadə eləməyə çalışdığını, dünyanı bir iynə ucuna yerləşdirməyə can atdığını söyləmişdi.
Hər hansı mürəkkəb cümlənin arxasında belə bir istək, inam, iddia durmursa, o cümlənin mürəkkəbliyi heç bir poetik önəm daşımayacaq.
Bundan başqa: ayrıca cümləni yaradan fikir-duyğu kimi bütünlüklə əsəri ortaya çıxaran ruh, niyyət, konsepsiya da əsərin üslubunu, əsəri oluşduran sintaktik vahidlərin quruluşunu irəlicədən təyin eləyir.
Məgər, Folknerin romanlarının poetikası fərqli deyilmi? Məgər, Markesin "Yüz ilin tənhalığı", "Patriarxın payızı", "Vəbalı illərin sevgisi" romanları eyni bir dil-üslublamı yazılıb?
Orxan Pamukun "Qara kitab" romanıyla "Mənim adım qırmızı"sı arasındakı dil-üslub fərqlərini sıravi oxucu da çətinlik çəkmədən görə bilər.
Ümumiyyətlə, cümlənin poetik dəyəri onun uzunluğunda-qısalığında deyil, bir yazıçının kağız üstündə apardığı sintaktik əməliyyatların dilin yaddaşını nə dərəcədə oyandıra bilməsindədi.
Düşünürəm ki, çox varlı bir dildə çox yoxsul cümlə qurmaq mümkün olduğu kimi çox yoxsul bir dildə də, əgər o dilin potensialı yetərincə oyadılarsa, yüksək fikirləri, böyük həqiqətləri söyləmək mümkündü.
Yeniləşən Azərbaycan ədəbiyyatı stilistik baxımdan da bir çox uğurlar əldə eləyib.
Əgər əvvəllər müəllifin öz əsərindəki personajlara açıq-aşkar fərq qoyması, onlardan birini idealizə eləyib başqasını suçlaması qabarıq hiss olunurdusa, çağdaş ədəbiyyatımız belə tendensiyalı yanaşmadan uzaqdı.
Böyük ədəbiyyat reformatoru Flober bir zamanlar yazıçının öz əsərinə müdaxiləsi haqda belə demişdi:
"Yazıçının öz əsərində iştirakı Allahın təbiətdə iştirakı kimi olmalıdı: hər yerdə var, ancaq gözə görünmür".
Bu metod sonralar modernist ədəbiyyat tərəfindən daha da təkmilləşdirilmiş, kommunist rejiminin ideoloji müqavimətinə baxmayaraq, bütün sovet, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatına da yol tapmışdı.
Çağdaş Azərbaycan nəsrində polifonizm, düşüncə seli, həyata yalnız obrazların içindən, personajların, hətta heyvanların, cansız əşyaların görüş prizmasından baxmaq kimi poetik üsullar geniş yayılıb.
Bəzi yazıçılar yaratdıqları personajlara hətta o qədər azadlıq verirlər ki, yazıçınınmı obrazları, yoxsa obrazlarınmı yazıçını öz arxasınca apardığını ayırd eləmək mümkün olmur.
Bu gün yazıçının həyat həqiqətlərinə bir obrazın - baş qəhrəmanın yox, bütün obrazların gözüylə baxması, yazıçının bir personajda yox, bütün personajlarda zühur eləməsi, hətta əsərdəki hadisələri, obrazları da özünün yox, elə obrazların prizmasından aydınlatması bir poetik metod kimi oturuşub, həm də bir çox dəyərli əsər üçün proyekt rolunu oynayıb.
Çağdaş Türkiyə yazıçısı Orxan Pamuk da "Mənim adım qırmızı" romanında bu ədəbi plüralizm metodundan yararlanıb, həm də, fikrimcə, çox böyük uğur qazanıb.
Sonda ədəbi dilimizin kənar təsirlərdən qurtulması, özləşməsi, türkləşməsi yönümündə göstərilən cəhdlərlə bağlı da bir neçə kəlmə söyləmək istərdim.
Bəzən, dilimizi yad ünsürlərdən təmizləmək istəyənlər bir qütbdən başqa qütbə yuvarlanırlar, deyək ki, ərəb-fars qəliblərindən qaçıb rus-Avropa dillərindən götürülmə qəliblərin cazibəsinə düşürlər.
Nəticədə baxırsan ki, cümlədə sözlərin bəlkə də hamısı türkcədi, ancaq dil, cümlənin sintaktik quruluşu türkcə deyil. Məncə, dilimizin özləşməsinə, hər şeydən qabaq, sintaksisdən başlamaq gərəkdi.
Dilimizin leksik tərkibinin böyük çoxluğu yabançı təsirlərə məruz qalıb sıradan çıxa bilər (necə ki, ərəb-fars dillərinin təcavüzündən indiyə qədər qurtula bilmirik), ancaq morfoloji-sintaktik qanunlarımız yaşayırsa, demək, dilimiz də yaşayır.
Məsələn, Füzulinin:
Pərişan xəlqi-aləm ahu-əfğan etdiyimdəndir,
Pərişan olduğum xəlqi pərişan etdiyimdəndir.
Təni-zarimdə dərdi-eşq gün-gündən füzun olmaq,
Yetən bidərd tədbirilə dərman etdiyimdəndir...
misralarındakı sözlərin əksəri türkcə olmasa da, dilin sintakitk quruluşu başdan-başa türkcədi, ona görə də bu misralarda türkcə bir kəlmə olmasaydı belə heç bir ərəb, ya fars onlara yiyə çıxa bilməzdi.
Bu gün Azərbaycanın gənc yazıçıları da dil, poetika, sintaksis axtarışlarını ciddi-cəhdlə davam elətdirirlər.
Onların canatımlarında yetərincə yanılmalar, sapmalar da gözə dəyir. Ancaq bu, təhlükəli deyil; təhlükəli heç bir axtarışın, canatımın olmamasıdı.
Yüz cəhddən, min cəhddən biri bəhrə verərsə, dilimiz də gəlişər, dilimiz gəlişdikcə ruhumuz, zehnimiz, ədəbiyyatımız, bütünlüklə, millətimiz də gəlişər.
Mən dilin, ədəbiyyatın millətin taleyində fövqəladə rol oynadığına hətta bugünkü texniki, industrial dünyada da möhkəm inanıram.
"Azərbaycan"
Ötən yüzilin 60-cı illərində dünyada baş verən qlobal siyasi, elmi-texniki, mədəni dəyişikliklər keçmiş sovetlər birliyindən, o cümlədən Azərbaycandan da yan keçmədi.
On illər boyu sosializm realizminin saxta qəlibləri içərisində dustaq saxlanan, həyatdan, həqiqətdən uzaq düşən ədəbiyyatımız yeni məzmun aldı.
Əvvəlki saxta romantik pafosun, gerçək məzmuna uyuşmayan intonasiyanın yerini ayrı-ayrı fərdlərin timsalında xalqın əsl həyatını, dərdlərini, ağrılarını əks etdirən sosial gerçəklərlə dolu ədəbiyyat tutmağa başladı.
Azərbaycan nəsrində lirik-psixoloji təhkiyə tərzi önə keçdi, ədəbiyyatın forması məzmununa uyuşduruldu.
Forma-məzmun vəhdətinin yaradılması işinə formadan başlamaq, fikrimcə, düzgün deyil.
Məzmunun tələbiylə meydana çıxmayan forma, nə qədər gözəl görünürsə görünsün, ruhsuz bədəndən başqa bir şey deyil.
Biz klassik rus, Avropa ədəbiyyatından, hətta modernist sənətdən götürülmüş forma və biçimlərin kommunist ideoloji məzmunuyla doldurulmasını az görməmişik. Ancaq belə əsərlər ədəbiyyatımızda dərin iz buraxmayıb.
60-cı illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızın yeni mövzulara əl atması, yaxud da işlənmiş mövzulara yeni gözlə baxması yeni qəliblər yaradılmasına, yeni forma-biçimlər, janrlar, poetik ifadə vasitələri tapılmasına ehtiyac doğurdu.
Yeni axtarışlar mütləq yeni ədəbi dilin, yeni poetikanın formalaşmasına gətirib çıxarmalıydı, çıxardı da.
Məncə, dilimizin özləşməsinə, hər şeydən qabaq, sintaksisdən başlamaq gərəkdi. Dilimizin leksik tərkibinin böyük çoxluğu yabançı təsirlərə məruz qalıb sıradan çıxa bilər (necə ki, ərəb-fars dillərinin təcavüzündən indiyə qədər qurtula bilmirik), ancaq morfoloji-sintaktik qanunlarımız yaşayırsa, demək, dilimiz də yaşayır.
Folklor süjetləri, folklor poetikasının özəllikləri yazılı ədəbiyyat örnəklərinin qəlbinə axdı.
Rus-Avropa dillərinin təsiriylə yaranmış qəlib cümlələrin bir çoxu içindən sökülüb canlı xalq dilindən, folklordan gələn sintaksislə əvəzləndi.
Bu dövrdən başlayaraq yazılan bir çox əsərin adında nağıl sözünə rast gəlinməsi də təsadüf deyil:
"Tənha narın nağılı", "Büllur külqabının nağılı", "Yaxşı padşahın nağılı", "Bülbülün nağılı", "Ceviz kölgəsinin nağılı" və sair...
60-70-80-cı illərdə Azərbaycan nəsrinin yalnız folklora yox, doğma poeziyaya da yanaşma, qaynayıb-qarışma tendensiyası, təmayülü də nəsrimizi izləyən hər kəsə açıq-aydın görünə bilər.
Bu illərdə yazıçılarımız istər klassik, istərsə də çağdaş Azərbaycan şeirinin özəlliklərini mənimsəməklə nəsrimizin ifadə imkanlarını zənginləşdirib, nəsrin nəbzini şeirin ritmlərinə, intonasiyasına, hətta vəzninə belə uyğunlaşdıra bilmişdilər.
Rəhmətlik tənqidçi Aydın Məmmədov çox haqlı olaraq Elçin nəsrinin, bağlayıcılarla zəngin uzun Elçin cümlələrinin əruz bəhrlərindən biri üzərində kökləndiyini qeyd eləmişdi.
Bu məntiqlə yanaşsaq, Isa Hüseynovun sufi-hürufi fəlsəfəsinə dayanan, zaman etibarilə XIV əsrə gedib çıxan, mürəkkəb sintaktik dönümlərlə zəngin "Məhşər" romanının da özünün ağır dinamikası, ləngəriylə əruz vəzni, klassik ədəbiyyatımız, özəlliklə də Nəsimi poetikası üzərində kökləndiyini görə bilərik.
Azca irəli getsək, bir sıra tanınmış Azərbaycan yazıçısının, məsələn, Sabir Əhmədlinin, Çingiz Hüseynovun, Anarın, Saday Budaqlının yığcam, konkret, bəzən, sındırılmış nəsr cümlələrinin damarlarında sərbəst şeirə xas ritmin, ahəngin, intonasiyanın dolaşdığını duya bilərik.
Üçüncü bir qrup yazıçımızınsa nəsri xalq şeiri janrları, nağıl, dastan poetik ölçüləri üzərində qurulub.
Məsələn, Əkrəm Əylislinin təmkinli, səbirli cümlələri qoşma, müxəmməs ahəngiylə qohumdusa, Mövlud Süleymanlı nəsrinin sürətli, çevik ritmi oxucuya bayatı, gəraylı ritmlərini andırır.
Rəhmətlik Yusif Səmədoğlunun üç zamanı əhatələyən "Qətl günü" romanında isə hər üç tendensiyanı müşahidə eləmək mümkündü.
Yeri gəlmişkən söyləyim ki, bu proses bir yönlü, bir istiqamətli getməyib, nəsrin də şeirə çox böyük təsiri olub. Bunu həm şeir, həm də nəsr yazan yazıçıların yaradıcılığında daha aydın görmək olur.
Görkəmli yazıçı Ramiz Rövşənin yaradıcılığı dediklərimizə örnəkdi.
Onun bəzi əsərləri sanki poeziya ilə prozanın sərhədlərində yazılıb, sətirlərin, parçaların daha çox şeirəmi, nəsrəmi aid olduğunu təyin eləmək bəzən, çətinlik yaradır.
Şairin həm şeir, həm də nəsrlə yazılmış poemalarında poeziya ilə prozanın sərhədi daha aydın görünür. Ancaq hekayələrində, özəlliklə "Daş" povestində elə məqamlar var ki, eynən "Dədə Qorqud" boylarında olduğu kimi, nəsrin şeirə, şeirin nəsrə keçidlərini hiss eləmək belə mümkün deyil.
Bu haqda professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun "Folklor və çağdaş ədəbi proses" adlı məqaləsində olduqca maraqlı qeydlər var.
Əlbəttə, Azərbaycan nəsrinin poetik axtarışları dünyadan təcrid olunmuş şəkildə yox, əksinə, dünya ədəbiyyatında gedən proseslərin güclü təsiri altında baş verib.
Son yüz ildə dünya romançılığının inkişafını diqqətlə izləsək, romanın ədəbi janrlar arasında dominant rolunu, digər janrlara məxsus elementləri, poetik özəllikləri mənimsəyib öz içində əritməklə bütün janrların fövqünə qalxmaq iddiasını görə bilərik.
Prustun "Itirilmiş zamanın sorağında" adlı subyektiv epopeyasında, Coysun "Uliss" romanında, Kafkanın, Hessenin, Bulqakovun, Folknerin, Markesin romanlarında bu iddianı, bu tendensiyanı açıq-aydın sezmək mümkündü.
Artıq roman bir janr kimi klassik çərçivəsini aşmaqla ən müxtəlif poetik janrlara xas olan özəllikləri, traktat, esse elementlərini, dramaturji konstruksiyaları öz sərhədləri içərisinə alıb, belə demək olarsa, janrlar üstündə janra çevrilib.
Çağdaş roman yalnız poeziyanın, fəlsəfi-psixoloji ədəbiyyatın axtarışları hesabına yox, həm də özünə qədərki roman sənətinin yardımıyla öz məzmununu, formasını zənginləşdirir.
Markesin dünyada məşhur "Yüz ilin tənhalığı" romanını xatırlayaq.
Ədəbiyyatla ciddi şəkildə əlləşən hər kəs bu əsərdə Platondan Rableyə, Şekspirdən Freydə, Servantesdən Folknerə qədər bir çox dahinin barmaq izlərini açıqca görə bilər.
Yaxud da tanınmış çağdaşımız, Nobel mükafatı laureatı Orxan Pamukun yaradıcılığına göz gəzdirək.
Onun romanlarında bir yandan Dostoyevskinin, Prustun, Coysun, Borxesin, o biri yandan da Nizaminin, Əttarın, Mövlananın, Nəsiminin təsiri aydın görünür.
Klassik Şərq poetikasını çağdaş Qərb poetikasına qovuşduran, Avropa romanını klassik müsəlman-sufi ədəbiyyatı məzmunuyla dolduran Pamuk, heç şübhəsiz, bütünlüklə dünya ədəbiyyatı üçün önəmli olan bir sintez eləyib. Məncə, hər bir böyük yazıçı özündən qabaq yaranmış ədəbiyyatın sintezi, yekunu, nəticəsidi.
Heyf ki, ədəbiyyatımızın poetik sintaksis axtarışları heç də hər zaman uğurlu nəticələr vermir.
Bəzi yazıçılar "o gedirdi" yerinə "gedirdi o" demək kimi bayağı üsullarla poetik effekt almağa çalışsalar da, belə metodlar dilin sintaktik quruluşunu zədələkmədən başqa bir işə yaramır.
Ədəbi dilin poetikliyi cümlə üzvlərinin yerini dəyişməklə yox, sözlərin adi danışıq dilində görünməyən yükünü, missiyasını üzə çıxarmaqla yaranır...
Yaxud da, durğu işarələrinin yardımıyla bir neçə cümləni uc-uca bağlayıb süni şəkildə mürəkkəb cümlə qurmaq, bəzən, nəsrə poetik rəng verməyin asan yolu kimi görünür. Ancaq təməlində mürəkkəb fikir, mürəkkəb duyğu yatmayan cümlə mürəkkəb cümlə ola bilməz.
Mürəkkəb cümlə ayrı-ayrı söz birləşmələrinin, ayrı-ayrı cümlələrin süni şəkildə uc-uca calanması deyil, bir-birinə içdən bağlı bir neçə fikrin, ya duyğunun bir fikir, ya bir duyğu ətrafında sıx birləşməsidi.
Yazıçının qəlbindən düşüncəsinə ötürülən duyğu nə qədər çoxşaxəli, çoxrəngli, çoxanlamlı olursa, dil o duyğunu fikir halında ifadə eləmək üçün bir o qədər çox gərilir, səfərbər olunur, bunun ardınca cümlə yeni-yeni sintaktik vahidləri yardıma çağırır.
Bir millətin dil üzərində yüz illərcə apardığı kimyagərlik əməliyyatları beləcə zaman-zaman gəlişir, poetik dilin yeni-yeni qatları üzə çıxır.
Xatırlayırsızsa, U.Folkner ondan cümlələrinin niyə belə uzun, mürəkkəb olduğu soruşulanda hər bir cümlədə bütün bildiklərini ifadə eləməyə çalışdığını, dünyanı bir iynə ucuna yerləşdirməyə can atdığını söyləmişdi.
Hər hansı mürəkkəb cümlənin arxasında belə bir istək, inam, iddia durmursa, o cümlənin mürəkkəbliyi heç bir poetik önəm daşımayacaq.
Bundan başqa: ayrıca cümləni yaradan fikir-duyğu kimi bütünlüklə əsəri ortaya çıxaran ruh, niyyət, konsepsiya da əsərin üslubunu, əsəri oluşduran sintaktik vahidlərin quruluşunu irəlicədən təyin eləyir.
Məgər, Folknerin romanlarının poetikası fərqli deyilmi? Məgər, Markesin "Yüz ilin tənhalığı", "Patriarxın payızı", "Vəbalı illərin sevgisi" romanları eyni bir dil-üslublamı yazılıb?
Orxan Pamukun "Qara kitab" romanıyla "Mənim adım qırmızı"sı arasındakı dil-üslub fərqlərini sıravi oxucu da çətinlik çəkmədən görə bilər.
Ümumiyyətlə, cümlənin poetik dəyəri onun uzunluğunda-qısalığında deyil, bir yazıçının kağız üstündə apardığı sintaktik əməliyyatların dilin yaddaşını nə dərəcədə oyandıra bilməsindədi.
Düşünürəm ki, çox varlı bir dildə çox yoxsul cümlə qurmaq mümkün olduğu kimi çox yoxsul bir dildə də, əgər o dilin potensialı yetərincə oyadılarsa, yüksək fikirləri, böyük həqiqətləri söyləmək mümkündü.
Yeniləşən Azərbaycan ədəbiyyatı stilistik baxımdan da bir çox uğurlar əldə eləyib.
Əgər əvvəllər müəllifin öz əsərindəki personajlara açıq-aşkar fərq qoyması, onlardan birini idealizə eləyib başqasını suçlaması qabarıq hiss olunurdusa, çağdaş ədəbiyyatımız belə tendensiyalı yanaşmadan uzaqdı.
Böyük ədəbiyyat reformatoru Flober bir zamanlar yazıçının öz əsərinə müdaxiləsi haqda belə demişdi:
"Yazıçının öz əsərində iştirakı Allahın təbiətdə iştirakı kimi olmalıdı: hər yerdə var, ancaq gözə görünmür".
Bu metod sonralar modernist ədəbiyyat tərəfindən daha da təkmilləşdirilmiş, kommunist rejiminin ideoloji müqavimətinə baxmayaraq, bütün sovet, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatına da yol tapmışdı.
Çağdaş Azərbaycan nəsrində polifonizm, düşüncə seli, həyata yalnız obrazların içindən, personajların, hətta heyvanların, cansız əşyaların görüş prizmasından baxmaq kimi poetik üsullar geniş yayılıb.
Bəzi yazıçılar yaratdıqları personajlara hətta o qədər azadlıq verirlər ki, yazıçınınmı obrazları, yoxsa obrazlarınmı yazıçını öz arxasınca apardığını ayırd eləmək mümkün olmur.
Bu gün yazıçının həyat həqiqətlərinə bir obrazın - baş qəhrəmanın yox, bütün obrazların gözüylə baxması, yazıçının bir personajda yox, bütün personajlarda zühur eləməsi, hətta əsərdəki hadisələri, obrazları da özünün yox, elə obrazların prizmasından aydınlatması bir poetik metod kimi oturuşub, həm də bir çox dəyərli əsər üçün proyekt rolunu oynayıb.
Çağdaş Türkiyə yazıçısı Orxan Pamuk da "Mənim adım qırmızı" romanında bu ədəbi plüralizm metodundan yararlanıb, həm də, fikrimcə, çox böyük uğur qazanıb.
Sonda ədəbi dilimizin kənar təsirlərdən qurtulması, özləşməsi, türkləşməsi yönümündə göstərilən cəhdlərlə bağlı da bir neçə kəlmə söyləmək istərdim.
Bəzən, dilimizi yad ünsürlərdən təmizləmək istəyənlər bir qütbdən başqa qütbə yuvarlanırlar, deyək ki, ərəb-fars qəliblərindən qaçıb rus-Avropa dillərindən götürülmə qəliblərin cazibəsinə düşürlər.
Nəticədə baxırsan ki, cümlədə sözlərin bəlkə də hamısı türkcədi, ancaq dil, cümlənin sintaktik quruluşu türkcə deyil. Məncə, dilimizin özləşməsinə, hər şeydən qabaq, sintaksisdən başlamaq gərəkdi.
Dilimizin leksik tərkibinin böyük çoxluğu yabançı təsirlərə məruz qalıb sıradan çıxa bilər (necə ki, ərəb-fars dillərinin təcavüzündən indiyə qədər qurtula bilmirik), ancaq morfoloji-sintaktik qanunlarımız yaşayırsa, demək, dilimiz də yaşayır.
Məsələn, Füzulinin:
Pərişan xəlqi-aləm ahu-əfğan etdiyimdəndir,
Pərişan olduğum xəlqi pərişan etdiyimdəndir.
Təni-zarimdə dərdi-eşq gün-gündən füzun olmaq,
Yetən bidərd tədbirilə dərman etdiyimdəndir...
misralarındakı sözlərin əksəri türkcə olmasa da, dilin sintakitk quruluşu başdan-başa türkcədi, ona görə də bu misralarda türkcə bir kəlmə olmasaydı belə heç bir ərəb, ya fars onlara yiyə çıxa bilməzdi.
Bu gün Azərbaycanın gənc yazıçıları da dil, poetika, sintaksis axtarışlarını ciddi-cəhdlə davam elətdirirlər.
Onların canatımlarında yetərincə yanılmalar, sapmalar da gözə dəyir. Ancaq bu, təhlükəli deyil; təhlükəli heç bir axtarışın, canatımın olmamasıdı.
Yüz cəhddən, min cəhddən biri bəhrə verərsə, dilimiz də gəlişər, dilimiz gəlişdikcə ruhumuz, zehnimiz, ədəbiyyatımız, bütünlüklə, millətimiz də gəlişər.
Mən dilin, ədəbiyyatın millətin taleyində fövqəladə rol oynadığına hətta bugünkü texniki, industrial dünyada da möhkəm inanıram.
"Azərbaycan"