Aparıcı:
Studiyamızın qonağı millət vəkili, yazıçı Əkrəm Əylislidir. Xoş gəlmisiniz deyirəm.
Əkrəm Əylisli:
Çox sağ olun.
Aparıcı:
Əkrəm müəllim, birbaşa Kür daşqınlarından başlayaq. Bir yazıçı kimi bu daşqınlar sizdə necə təəssürat oyatdı?
Əkrəm Əylisli:
Mən də çox sıxıntılar oyatdı. Yazıçılarda bu hadisəyə münasibət daha həssas olub. Çox ağır gəldi mənə. Məsələn mən onları təkbətək görürəm. Kimsə bunu ümumi hadisədir, seldi gəldi kimi - söz olaraq eşidirlər. Mənsə hər bir ailəni görürəm, uşağın ağlamağını, qocanın Allaha üz tutub yalvarmağını eşidirəm. Bunu külli halında eşidəndə adama çox ağır gəlir. Millətimizin bir parçası, xeyli insan bu zülmün içinə düşdü. Amma bunun o biri tərəfi ki, var buna hər kəs münasibət göstərir, söz yox ki, hər şeyi qabaqcadan fikirləşəndə onun nəticəsi yaxşı olur. Yəni ki, əvvəlcədən fikirləşəsən ki, birdən sel oldu, burda görəsən hansı bəndi əvvəlcədən qurmaq lazımdır? Belə şeylər çox vacibdir. Bunu düşünmək hökumətin borcudur. Dövlətin borcudur bunu düşünsün daim ki, haradan, hansı fəlakət gələ bilər. Sel bir növ zəlzələ kimi şeydir. Mən özüm sel görmüşəm. Dağ çayına bir neçə dəfə sel gələndə görmüşəm. Bir qəribə səsli-küylü fəlakət gəlir. Elə bilirsən ki, mistik bir dünyadan gəlir. Elə bilirsən ki, heç belə ünvansız bir yerdən gəlir. O çox vahiməli olur.
Aparıcı:
Bütün təbii fəlakətlər kimi, idarə olunmayan və insanın qarşısında aciz qaldığı təbiət hadisəsi.
Əkrəm Əylisli:
O adamlar ki, deyirlər, parlamentdə də bir qismi bunların əleyhinə gedir, amma mən onların səmimiyyətinə inanıram. Məsələn Pənah Hüseyn. Özü Sabirabaddandır. Bu durub narahatlıqla danışanda doğrudan da mən onun səmimiyyətinə inanıram. Amma orada bir qisim adam var ki, tez yozurlar ki, bu sevinir. Bu cür yanaşmalar yaxşı deyil. Niyə sevinməlidir o? Lap öz rayonu olmasın qonşu rayon batıb gedir. Nə üçün sevinməlidir o? Bizdə belə şeylər hələ ki, qəribədir ki, bitkin müxalif fikir, yetkin olaraq çoxluq tərəfindən səmimi olaraq qəbul olunmur. Burda da bir az xaos yaranır. Biri belə deyir, biri onun əleyhinə gedir. Amma hər halda bu fəlakət ciddi fəlakətdir. Mən elə bilirəm ki, bu imtahan olmalıdır, sınaq olmalıdır. Və hakimiyyət gələcəkdə bunu qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər görməlidir.
Aparıcı:
Sınaqdan necə çıxdıq? Neçə verərdiniz Azərbaycan hakimiyyətinin bu imtahanına?
Əkrəm Əylisli:
Vallah mən bu hakimiyyətə qiymət verməkdən bir o qədər də xeyir görməmişəm. amma söhbət burasındadır ki, insan özünü tənha hiss edəndə, mən bunu görmüşəm, elə şeylər olub, heç kəs qabağa gəlmir. İnsan tək qalıb selin altında. Bunlar hər halda gördülər ki, nazirliklər töküldü gəldi. Gec idi bəlkə də bunların bura gəlməyi? Ordudan insanlar gəldi. Bu insanları daxilən diriltdi. Yəni insan tənha olduğunu hiss etmədi. Ola bilsin bu məsələni başqa cür daha yaxşı həll etmək olardı. Amma bu daha yaxşı həllin nədən ibarət olduğunu şəxsən mən bilmirəm.
Aparıcı:
Amma beş vermirsiniz belə başa düşdüm?
Əkrəm Əylisli:
Müəllim işləməmişəm deyə, qorxuram qeyri obyektiv qiymət verəm.
Aparıcı:
Bəlkə də bu deputat kimi verəcəyiniz son müsahibələrdən biridir. Demisiz ki, mən daha parlamentə getməyəcəyəm, seçkilərdə iştirak etməyəcəyəm. bəlkə yorulmusuz, bəlkə sözünüzü deyəcək ünvan deyil həmin o Milli Məclis?
Əkrəm Əylisli:
Mən bir dəfə sizin elə bu radioda söhbətdə dedim ki, mən xorda oxuyan deyiləm solo oxuyanam. Mən solo oxuyanda auditoriyanı və bunu eşidəcək adamları görsəm, yəni mənim nalə çəkib oxuduğumu eşidən olacaqsa, duyan olacaqsa və bunun bir nəticəsi olacaqsa mən onda razı olardım. Mən də belə bir təəssürat yarandı ki, bu da mənim üçün bir məktəb idi. Getdim o məktəbdə oldum. Düzdür mənim yaşımda məktəbə getmək yaxşı iş deyil. Hər halda bu yaşda da olsa o məktəbi , o mühiti gördüm.
Aparıcı:
İllərinizi sərf etməyə dəyərdimi bu məktəbdə.
Əkrəm Əylisli:
Mən təbiətcə idealistəm. Mən hər şeyi olduğundan gözəl görən adamam. İnanın mənə, insanları da. Mən də bir qədər aludəçilik də var yaxşı şeylərə. aludəçilik söhbəti bura aid olmasa da, parlamentə seçilməyə gedəndə, mən də belə bir təəssürat var idi ki, mən orada çox işlər görəcəm. Bu da mənim sadəlövhlüyümdən irəli gəlir. Elə bilirdim ki, orada mən seçiləcəyəm, hər halda mən 50 ilin yazıçısıyam. Hər halda küçədən, hər hansı dairədən gəlməmişəm ora. Təəssürat var idi ki, orada mənim üçün fəal iş görməyə şərait yaranacaq. Həmin o şəraitdə müəyyən işlər görə biləcəyəm. Sonra gördüm ki, o işi görmək mümkün deyil.
Aparıcı:
Niyə? Mane olurdular sizə, yoxsa sizin meydanınız deyildi?
Əkrəm Əylisli:
Yox, görünür siyasi fəaliyyət yazıçılar üçün normal deyil.
Aparıcı:
Bəlkə səhviniz oradadır ki, siz yazıçı kimi getmişdiniz, amma orada deputat kimi işləmək lazımdır?
Əkrəm Əylisli:
Ola bilər, yüz faiz. Mən buna etiraz etmirəm. Mən ruhən də yazıçı kimi getdim ora. Yazıçı kimi də oturdum orada. Mənə elə gəldi ki, yazıçı kimi mənim fikirlərimin yalnız siyasi çəkisi olmayacaq bunun. Başqa məziyyətləri də ola bilər bunun. Gördüm ki, alınmayacaq. Amma hər halda deyim ki, siyasətə müxtəlif adamlar gəlir. Amma siyasət hər hansı bir harmonik qanunlara tabe olan şey deyil. Yazıçı harmoniya adamı kimi orada ona çətin olur.
Dinləyici:
Bu gün parlamentdə baş verənlərdən xalqın xəbəri yoxdur. Heydər Əliyev sağ olan vaxtı biz parlamentdə baş verənləri izləyə bilirdik. Dövlət büdcəsindən bildiyimizə görə, 40- 80 milyon manat hər il Kür – Araz çayları üçün bəndvurma işlərinə pul ayrılır. Pulların hara xərcləndiyini görmək olmur. Görülən işlər görünmür. Bəzi deputatlar isə onların sudan quru çıxmağına kömək edir. Əkrəm müəllim, siz seçicilərinizlə axırıncı dəfə nə vaxt görüşmüsüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən onlarla həmişə görüşürəm. Mən onların içindəyəm. Sən deyəsən, bir qədər davakar qardaşsan. Mənə aid olmayan sual verirsən. Mən nə bilim ki, o pulu nə vaxt, haradan ayırırlar.
Aparıcı:
Elə dünən parlamentdə büdcə məsələləri müzakirə olunurdu. İzləmədinizmi bu prosesi orada?
Əkrəm Əylisli:
Mən pul məsələlərində o qədər də fərasətli adam deyiləm. ona görə də bayaqdan deyirəm ki, parlamentdə yazıçı olaraq qaldım və yazıçılıqla getdim ordan. Vicdanıma xələl gətirmədim. Mənə elə gəlir. Orada o səviyyədə ki, işləmək istəyərdim, arzu edərdim, o səviyyədə işləmək məndə alınmadı. Bu suala mən necə cavab verim? Deyir ki, ildə 40 milyon pul ayrılır. Onda onu ciddi şəkildə yoxlamalıdırlar. Bunu deputat edə bilməz.
Aparıcı:
Siz müzakirələrə qulaq asmırsınız?
Əkrəm Əylisli:
Belə müzakirələrdə, pul haqq-hesabında o qədər də diqqətli ola bilmirəm. Günahımdan keçsin, qoy məni seçənlər. Ancaq söhbət burasındadır ki, o qədər pul ayrılırsa, həqiqətdirsə bu, onda o pulun ətrafında yəqin ki, xeyli milçək-zad yığışıb. 40 – 60 milyon zarafat deyil. O pulu sərfəli xərcləsəydilər bəlkə də belə hadisələr olmazdı. Amma mən bu işi çox dərindən bilmədiyim üçün obyektiv cavab verə bilmirəm. Ona görə də mən sual verən qardaşımızın qarşısında özümü günahkar hesab edirəm.
Dinləyici Məhərrəm Şahverdi:
Qarşıdan gələn parlament seçkilərində öz namizədliyinizi verəcəksinizmi və bu seçkilərin demokratik keçiriləcəyinə inanırsınızmı?
Əkrəm Əylisli:
Bu suala birbaşa cavab vermək çox çətindir. Seçkilərin demokratik keçməsinə inanmaq üçün birinci növbədə o seçən adamlar var ha, kim üçün, hara üçün seçilir yox, o seçən adamların əqidəsinə, onların bu seçkilərdə göstərəcəyi fəallığa inanmaq istərdim. əgər seçkilər fəal keçirilərsə, arzulara cavab verən səviyyədə keçirilərsə o obyektiv ola bilər. amma bir şey var ki, bunu səmimi deyəcəyəm sizə, gizlədən deyiləm, amma ola bilər kiminsə xoşuna gəlsin, kiminsə xoşuna gəlməsin. Özüm seçiləndə camaatla tez-tez görüşürdüm. Mənim alternativlərimin içində bir nəfərə rəğbətim var idi. Yəni ən güclüsü də o idi. Məndən də güclü idi. İlqar. Səmimi insan idi. Bizneslə məşğul olur deyirlər. Bir dəfə böyük tərkibdə seçicilərimlə görüşdə mən onu təriflədim. Dedim ki, bu çox ləyaqətli adamdır. Xahiş etdim seçicilərimdən mənə haram səs verməyin. Səsi halal verin. Əgər mən o İlqarın səsini kiminsə hökmü ilə, təsiri və təzyiqi ilə mənə verəcəksinizsə onu istəmirəm. Bu faktdır. Amma o İlqardan başqa, orada onların bir kəlmə əleyhlərinə danışmadım. Elə adamlar vardı ki, onların parlamentdə oturmağı onlara şərəf gətirərdi. Yəni xalq da seçmək qabiliyyəti də olmalıdır. Parlament ola bilsin ki, uzun illərdən sonra öz qanunauyğunluqları ilə seçilə-seçilə gəlib öz həddini tapacaq, amma bizdə mən o cəhəti də hiss etdim ki, buraxsan eləsini seçəcək ki, o işi yarıtmayacaq. Yəni ki, camaatın arzusu öz yerində, parlament yalnız o tərkibdə olsa onun daha məhsuldar işləyəcəyinə mən inana bilmirəm. Məni anladınızmı? Yəqin ki o dostumuz da məni anladı. Inana bilmirəm. Amma mən birbaşa cavab verməkdən çəkindim. Özünüz də anladınız.
Aparıcı:
Niyə çəkinirsiz Əkrəm müəllim?
Əkrəm Əylisli:
Çəkinmək, qorxmaq söhbəti deyil bu. Bir söz deyim sizə. Qeybətə oxşayacaq bu. Demək mənə sizin radiodan bir dəfə xanımlardan biri Naxçıvanda Bənənyar hadisələri ilə bağlı sual verdi ki, orada belə hadisələr olub? Düzünə qalsa mən yazıçı babayam. Belə şeyləri gündə izləmirəm. deputat olaraq böyük qüsurum da budu. Deputat gərək hər addımı izləyə. Mən düzü dini zəmində yarana biləcək hər hansı bir hərəkətdən qorxuram. Nə mənada qorxuram. Mən bunun Azərbaycanın fəlakət gətirməyinə yüz faiz arxayınam ki, dini zəmində başlanan hərəkat son nəticədə Azərbaycana xeyir gətirməz. Mən bu sualdan bir az qaçmaq istədim. Dini zəmində gözümüzün qarşısında İran misalı var. bilirsiz dini zəmində çevrilişlər çox pis nəticələr verə bilər. bu sualı eşidəndə məndə də belə bir təəssürat yarandı ki, burda nəsə bir Nardaran mühiti, Naxçıvan içərisində Nardaran mühiti yaratmaq təşəbbüsü var.
Aparıcı:
Yəni siz Nardaran mühitindən qorxursunuz?
Əkrəm Əylisli:
Qorxmuram. Mən istəyirəm ki, dini zəmində hərəkət başlanarsa Azərbaycanda hər hansı bir, hakimiyyətə qarşı və ya ayrı şeyə, onun mən həqiqətən nəticəsindən qorxuram. Yəni dinlə gəlsə o, Azərbaycanı tapdalayacaq, ayaqlar altına atacaq. Mən onu istəmirəm. Mən məsələn Azərbaycanın böyüklüyünü, gözəlliyini bu məmləkətdə dinə qarşı xalqda obyektiv münasibət yaratmaqda çalışan kişilərdə görürəm. Bu kimdir? Mirzə Fətəlidir, Cəlil Məmmədquluzadədir, Sabirdir, harada müsəlman görürəm qorxuram deyən kişi. Nardaran hadisələrinin özündə də Azərbaycanın fəlakətinin bir parçası görsənirdi. Yəni ordan yayılır Abşeronun kəndlərinə. Bunu kim yaradıb o da məlum deyil. Bunu mən kənddə olanda eşidirdim bir «Səhər» radiosu var İranın. Gündə onu qızışdırırdılar. Ay belə. O da öz dövlətinin siyasətinə xidmət edirdi.
Dinləyici:
1. Bu gün bu xəstə cəmiyyətdəki durğunluğu sizin əsərlərinizdə əks olunacaq və öz sağlığınızda biz bunu oxuya biləcəyik?
2. Sizin imzanızla yaxın gələcəkdə oxucular nəsə oxuya biləcək?
Əkrəm Əylisli:
Bu saat cəmiyyətin o yazılara hazır olduğunu hiss edə bilmirəm. Açığı bu mənim üçün faciəvi bir şeydir. Mənim faciəm də yazıçı faciəsidir. Özü də ağır faciədir. Mən o faciənin zülmünü hər gün çəkirəm. Cəmiyyət bütövlükdə o yazıları mənə elə gəlir dərk etməyə hazır deyil.
Aparıcı:
Nədən yazmısız orada?
Əkrəm Əylisli:
«Daş yuxular»dan sonra mənim bir romanım da var. Tamamlanıb. Onun da adı
«Möhtəşəm tıxac»dı. Çox belə obyektiv, həyatı göstərən, mənim ruhu vəziyyətimə uyğun gələn, mənim qələmimə hörməti olan adamlar bilməlidir ki, o qələmə hörməti saxlayaraq onu yazmışam. Amma mənə elə gəlir ki, cəmiyyət ona hazır deyil.
Aparıcı:
Bəlkə cəmiyyətin qınağına hazır deyilsiz siz? Çünki həmişə siz qınaqla üzləşmisiz?
Əkrəm Əylisli:
Nə gözəl dediniz. Mən o qədər sevindim ki, heç olmasa siz xatırlayırsız ki, mən nə qədər zülmlər görmüşəm. Adamı hərdən yandırır ki, bu təzə qələm götürənlər bu zülmlərin heç birini elə bil bilmir. Daim təzyiqlər, təqiblər. elə bilirlər ki, elə biz kef eləmişik. Daim sıxıntılar. Bir dəfə 89-cu ildəki mən bir yazı yazmışdım. Camaatı mənim əleyhimə kim qaldırmışdı, niyə qaldırmışdı? Bütöv bir xalqı bir insanın əleyhinə. Avtobuslarda da, küçələrdə də mənim söhbətim gedirdi. Əkrəm Əylisli vətənə xəyanət edib. Xəyanət nədən ibarət idi? Demişdim ki, bu müharibəyə biz getməyək. Getsək, uduzacağıq. Necə biz uduzacağıq? Biz belə xalq uduzmarıq. Uduzmadınız? Heç olmasa indi bir balaca Allahınız olsun deyin də.
Aparıcı:
Daha bir 20 il keçməlidir ki, sizin təbirinizlə desək, oxucu sizin dediklərinizi başa düşsün?
Əkrəm Əylisli:
Mənə elə gəlir ki, hadisələr arabir xəzri əsir, hava dəyişir ha, o formada bir hava gəlir cəmiyyətin içinə. O havada haradasa səni qəbul edirlər. Yəni ki, mən nədən ehtiyat edirəm, ehtiyat etmirəm, heç vaxt da heç nədən və heç kəsdən qorxmamışam. Məni qorxaq qələminə verənlər insafsız adamlardır. Mən heç vaxt heç kəsdən qorxmamışam. Mən o adamam ki, Mərkəzi Komitənin katibi mənimlə bir az səsi yuxarı danışıb, demişəm ki, prokuror kimi danışma mənimlə durub çıxıb getmişəm.
Aparıcı:
Yaxın 5 ildə, 10 ildə bu əsərləri çap eləmək niyyətiniz varmı?
Əkrəm Əylisli:
Yaxın üç ildə mən o əsərləri çap etdirəcəm. mən yaxın üç ildə cəmiyyəti kimlərsə mənim əleyhimə qaldıra bilər, həmin qüvvələrin haradasa ağıllanacağına inanıram. 89-cu ildə xalqı mənim əleyhimə qaldıran qüvvə, mən bilmədim o kimdir, indiyəcən də bilmirəm bu KKP idi, bu kim idi? Kitablarımı yandırdılar. Siz təsəvvür edin, yazıçının kitablarını yandıranda necə hiss edər özünü? Özü də gətirib qapımın ağzında yandırdılar.
Dinləyici:
Mən həmişə sizin kitablarınızı böyük məhəbbətlə oxumuşam. Amma bu gün təəssüf edirəm. Siz bu fəlakətlərin yaranmasında parlamentdə millət vəkili olaraq susmağınızla vasitəçi rolunu oynamırsınızmı?
Əkrəm Əylisli:
Söhbət burasındadır ki, mən parlamentdə durub var səsimlə bağırsaydım o sel bir azca dayanacaqdımı? Etiraf edirəm ki, salamat danışıram. Mənim qardaşım da başa düşməlidir ki, mən o stixiyanın adamı deyiləm. axı niyə görə bu, neçə illərdir kitab yazan, özü də deyir ki, kitablarınızı oxumuşam, təəssüf edirəm ki, oxumuşam. əgər oxuyub ordan ruhunda bir şey qalıbsa, o təəssüfü Allah qəbul etməyəcək. Allah elə şeyləri götürmür. Ruhunda bir şey qalıbsa, o kitablardan hər hansı bir insani keyfiyyət çökübsə, o ondan qaça bilməz. Bu onun içindədir.
Aparıcı:
Oxucu yazıçını ideallaşdırır həmişə. Bəlkə sizi ideal gördüyü üçün müəyyən xəyal qırıqlığına uğrayır?
Əkrəm Əylisli:
Yəqin ki. Mən açığını deyim ki, bizim xalqda belə bir keyfiyyət var. Özünə qəhrəman axtarır. Deyir sən get, qəhrəman ol, öl, mən baxım, həzz alım. Hər kəs qəhrəman olmalıdır. Deyir bədbəxt o millətdir ki, onun qəhrəmana ehtiyacı var. Mən ömrümdə qəhrəmanlıq xəyalları ilə yaşamamışam. Mən ömrümdə əkinçi kimi sözümü əkmişəm. əkinçi buğdanı əkdiyi kimi. Bəhrəsini çalışmışam ki, götürənlər olsun. Çalışmışam ki mənim bu torpaqda əkdiyim yeməli olsun, həzmə getsin. Biz bir birimizə çox zalım olmamalıyıq. Elə zalımlıq görürəm. Bənənyar hadisələrini deyirəm. O hadisədən sonra «Azadlıq» qəzeti nələr yazmadı mənim haqqımda. Mən o «Azadlıq» qəzetində səhifə-səhifə materiallar çap etdirmişəm. Həmişə rəğbət bildirmişəm. Heç vaxt onun müəlliflərinə güldən artıq söz deməmişəm. Necə ürəkləri gəlir, deyirlər ki, mən sənin əsərini oxumuşam, amma indi təəssüf edirəm ki oxumuşam. Ay qardaş, mən sənin əlindən tutmamışdım ki, gəl mənim əsərlərimi oxu.
Aparıcı:
Nə yaman tutdu bu söz sizi?
Əkrəm Əylisli:
Bilirsiz nəyə görə? Bu sözü çoxlarının dilindən eşitmişəm. Bu söz axı söz deyil.
Aparıcı:
Bəlkə fikirləşəsiz ki, oxucu niyə belə fikirləşir?
Əkrəm Əylisli:
Mən çox gözəl fikirləşirəm. Mən öz günahlarımın yiyəsiyəm. Günahlarımdan qaçmamışam. Mən hələ heç yerdə deməmişəm ki, deputatlıqdan qaz vurub qazan doldurmuşam. Mən dönə-dönə demişəm ki, o funksiyanın ləyaqətli, xalqa lazım olan, xalqın ürəyindən keçəni ola bilmədim. Mən bunu etiraf eləmişəm.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim əsərlərində tənqid etdiklərini real həyatda tənqid edə bilmir? Səbəb nədir?
Əkrəm Əylisli:
Mən qısaca cavab verim. Mən bunu haradasa demişəm. Mən o parlamentdə məmurlara işləyənləri də gözəl görürəm. Azərbaycan xalqının qayğılarından uzaq olanları da gözəl görürəm. bu gün baxıb görürəm ki, insanlar parlamentdə yalnız onunla məşğuldur ki, bir də seçilsinlər. bir də seçilmək üçün bu adamlar artıq işlərində, güclərindədir. Bir şey yadıma düşdü. Onu deməliyəm. mən 2000-ci ildə ölkə başçısına məktub göndərmişəm və o məktubda yazmışam ki, SSRİ sovet hökuməti Azərbaycan xalqını 70 il maska dalında saxladı. Maska çıxandan sonra xalqı tanıyamadıq. Bu millət yenidən maskalanıb. Bu maskanı millətin üzünə taxmaq olmaz, bu maskanı çıxarmaq lazımdır. Maskalanma prosesi, maskalı həyat tərzi parlamentdə təbii ki, daha geniş, daha aydın görsənir. Bu maskanı mən yırta bilməyəcəyəm.
Aparıcı:
Xalqı maska taxmağa vadar edən nədir ki?
Əkrəm Əylisli:
Xalqı ideologiya maska taxmağa vadar edir.
Aparıcı:
Cavab gəldimi?
Əkrəm Əylisli:
Cavab gəlmədi. Mən bildim ki, o oxunub. Hətta müəyyən mənada müsbət qəbul olunub. Mən onu çap etdirmədim. Ona görə ki, mən yenə də deyirəm qəhrəman olmaq istəmirəm. mən onu çap edəcəkdim, aləm qarışacaqdı. Qəhrəman xalqımızın böyük oğlu... Mən bu xalqımızın böyük sənətkarı deyənlərin sonra mənim haqqımda elə ləyaqətsiz sözlər danışdığını eşitmişəm ki, artıq mənim ürəyimdə yaralar əmələ gəlib.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, bu daşqınlar bəlkə ilahinin xalqımıza nəsə demək formasıdır?
Əkrəm Əylisli:
Bu artıq mistikadır. Bizə deyir ilahi, bəs o Polşanın yarısından çoxu suyun altında qalıb. Nə qədər ölkələrdə fəlakətlər baş verir. Allah onlara nə demək istəyir? Ola bilər ki, ümumilikdə götürsən, doğrudan da fəlakətlər artıb. Bəlkə ümumilikdə ölkələrdə gedən fəlakətləri bir yerə yığıb, qiymət versən onda deyərsən ki, Allah insanlara qəzəblənib. Amma bunu tək keçirtmək Azərbaycan mühitinə və bu balaca, lokal məkanda bunu mistik bir böyük və hər hansı bir fatal bir şey kimi qəbul etmək, bu, məncə, doğru deyil.
Aparıcı:
Buna geniş şəkildə də baxmaq istəmirsiz?
Əkrəm Əylisli:
Elə o cür hiss edirəm. Bu həqiqətə daha yaxındır. Avropanın yarısı su altındadır bu saat.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim deputat olduğu müddətdə nəinki solo oxuyan olduğunu, hətta passiv xorçu olduğunu sübut etdi.
Əkrəm Əylisli:
Məni, xahiş edirəm, yazıçı kimi görün, deputat olduğuma görə günahımdan keçin.
Dinləyici:
Deyirsiz mən pul məsələsinə qarışmıram. Ətrafınızda xalqın verdiyi vergini yeyirlər. Necə olur xalqın vəkili olaraq xəbəriniz olmur? Bəs maaşınıza necə diqqət yetirirsiz? Bəlkə onu da yeyirlər?
Əkrəm Əylisli:
Yazıçıların bəzi günahlarını təbii qəbul edin. Yazıçının stixiyasında pul məsələlərinə yer yoxdur. Ola bilər desin ki, sən madam ki, belə yazıçısan gedib orada oturma. Belə desə deyərəm ki, canım-gözüm, daha orda oturmayacağam. Maaşımız da elə böyük maaş deyil. Ona da o qədər fikir vermirəm. vicdan haqqı. Amma hər halda inanıram ki, orada da əngəl ola bilməz. Daha o boyda yox da.
Dinləyici:
Əsərlərində tənqid etdiklərini real həyatda tənqid edə bilmirmi?
Əkrəm Əylisli:
Real həyatla yazıçını qarışdırmayın. Biz də bu yazıçı haqda təsəvvürlər həddən ziyadə dolaşıqdır. Yazıçı ola bilər ki, həyatında bir şey olsun. Əsər sənətdir. Sənin o əsər içində yaşadığın həyat, o əsərdən bir az uzaqlaşan kimi yaşadığın həyatdan çox fərqlidir. Mən dönə-dönə demişəm ki, bizdə yazıçı haqda təsəvvür əgər belə qalacaqsa, onda bizdə heç vaxt Dostoyevski yaranmayacaq. Dostoyevski – böyük qumarbaz, heç bir ictimai şeylərə qarışmayan adam əsərlərində Rusiyanı tərpədib. Dostoyevskinin «Bes» əsəri var, orada Lenini görüb bu. 50 il qabaq. Bəlkə də daha çox. Oxuyan deyir bunu necə yaradıb? Sovet sosializminin o, bu əsərində obrazını yaradıb. O bunu yaradıb, başqa işlərdə rolu olmayıb. Mən çox arzu edərdim ki, məni yazılarımda görsünlər. Bu elementar arzudur.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, siyasətdən gedin, gözəl əsərlər yaradın.
Əkrəm Əylisli:
Bunu deyənin gözlərindən öpürəm.
Dinləyici:
Millətin varını, pulunu talayanlardan xəbərdarsınız. Buna görə siz deputatların məsuliyyət daşıdığının fərqindəsizmi?
Əkrəm Əylisli:
Bu suallar təbiidir. Məişət suallarıdır. Məişətdə yaşayır insan. Bizdə belədir. Avropada birinin milyonları, digərinin hər şeyi var. Amma müsəlman ölkələrində biri yeyib içir, biri acından ölür. Nə qədər müsəlman ölkəsi görmüşəm. Misirindən tutmuş, İran, Türkiyə, hamısında. Bizdə ki, indi yaranır bu sosial bərabərsizlik hələ ki camaat tərəfindən qəbul olunmur. Bu təbii suallardır çıxır. İnsan gündəlik həyatı ilə yaşayır.
Aparıcı:
Demək siz demək istəyirsiz ki, ölkənin əhalisinin müsəlman olması səbəbindən bu sosial bərabərsizlik yaranır? Yoxsa bu islahatlar aparmalı olan hakimiyyətin günahıdır? Siz hansında görürsüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən bunu bir az dində görürəm. Zəkat vermək filan yazıda yazılıb. Mən praktik həyatda olanı deyirəm. Gedin İrana. Mən gəzmişəm Tehranı-zadı. O dağın ətəyi gözəl yerlərdi, hamısı məmurlarındı. Düşürsən aşağıya heç kanalizasiya da yoxdur. 14 milyon əhalisi var Tehranın. Həmin o aşağıda yaşayanlar küçələrdə avaralanır, hamballıq etməyə. Mən bu ölkələri belə görmüşəm. Özü də hər gün mollalar xalqa gözəl-gözəl sözlər deyirlər. ədalətdən, bərabərlikdən, nə bilim dinimizin gözəlliyindən elə nağıllar deyirlər ki, səhərdən axşama qədər.
Aparıcı:
Amma Azərbaycan dövləti modern dövlətdir. Hər gün əhalinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün işlər görüldüyünü deyirlər.
Əkrəm Əylisli:
İranlılar nə deyir ki? Onlar da deyir ki, hər şey yaxşı olacaq.
Aparıcı:
Onda belə çıxır ki, İlham Əliyev müsəlman olduğu üçün belə problemlər çıxır Azərbaycanda?
Əkrəm Əylisli:
Yox, İlham Əliyevə söhbətin dəxli yoxdur. İlham Əliyev hazırda məhz qatı müsəlmançılıq, müsəlman dövlətinə çevrilməmək üçün, öz mentaliteti, tarixi inkişaf tərzi olan bu ölkənin o səpkidə, yəni tipik, pis mənada tipik müsəlman ölkəsi olmaması üçün İlham Əliyevin gördüyü iş məncə təqdirəlayiqdir. İlham Əliyev o cəhətdən, nə tərbiyəsi ilə, nə siyasi səviyyəsi ilə o səpkidə müsəlmançılığı yaymır. Amma İlham Əliyevin də öz problemləri var, məlum məsələdir. Ciddi problemləri var.
Aparıcı:
Belə fikirlər var ki, Azərbaycanda dinə münasibət dəyişməlidir. Azərbaycanda dinə sosialist, kommunist baxışı var. Bəzi yazarlarımız, İslamı deyil, mövhumatı tənqid edirdilər axı.
Əkrəm Əylisli:
Burda siz sovet dərsliyinin dili ilə danışdınız. Axundov da, Mirzə Cəlil də, Sabir də bunlar Azərbaycan xalqının ruhi kölə vəziyyətə düşdüyünü, nökərçilik əxlaqını görüblər və çox düşünüblər ki bu nədən olar? Gəlib dinin üstünə çıxıblar.
Aparıcı:
Amma siz Məhəmməd peyğəmbərdən roman yazmaq istəyirdiniz.
Əkrəm Əylisli:
Bir az yazdım, gördüm ki, əngəlli yerlərə gedib çıxıram.
Aparıcı:
Əngəlli yer nədir?
Əkrəm Əylisli:
Nə isə. Gördüm ki, əngəlli alınar. Ondan qaçdım. Söhbəti nəyin üstünə gətirmək istəyirdim. Bizim indi də xoşbəxtliyimiz ondadır ki, dünya fırlandı, cürbəcür təfəkkürlü insanlar meydana çıxdı, hadisələr baş verdi, bunların baş verdiyi halda, mən bunu ədəbiyyatçı kimi deyirəm, Mirzə Fətəliyə, Mirzə Cəlilə, Sabirə sədaqətimiz qaldı yerində. Demək bizim köləlikdən çıxmağa hələ ümidimiz var. O kişilər Azərbaycan xalqını köləlikdən çıxarmaq üçün hər şeyə gediblər. Bir dəfə dedim ki, necə olur ki, «İncil» Puşkinin, Eynşteynin baxmayaraq ki, müsəlmanlığı qəbul etmişdi, stolüstü kitabı olur, amma bizimki gəlir dinə toqquşur. Xalqı fikirləşəndə, xalqı qaldırmaq istəyəndə, böyük görmək istəyəndə gəlir ilişir. Qurana ilişir, dinə ilişir. Boynumuza alsaq da, almasaq da bu belədir. Mirzə Cəlil də, Mirzə Fətəli də, başqaları da, Mirzə Kazım bəy bilirsiniz nədir? O hələ açılmamış bir səhifədir. Mirzə Kazım bəy böyük professor.
Aparıcı:
Amma Quranda da var ki zülmə boyun əyməyin.
Əkrəm Əylisli:
Mən indi qorxuram ki, mənə bir sıra hücumlar başlana. Söhbət burasındadır ki, fakt budur ki, Hegelin bir məşhur sözü var, deyir ki, xristianlıq şəxsiyyət yetişdirən dindir, müsəlmançılıq kütlə dinidir. Burda nə qədər həqiqət var mən onu deyə bilmərəm. Amma hər halda onu deyə bilərəm ki, mənim adım çəkdiyim, tək onlar deyil, Mirzə Kazım Bəy – müsəlmanlıqdan imtina edib. Dərbəndin Şeyxülislamının oğludur. Mən müsəlmanlıq əleyhinə söhbət aparmıram. Mənim söhbətim odur ki, biz bir xalq olmaq üçün hər cəhətdən, yazıçımız da, filosofumuz da, alimimiz də, hamı fikirləşməlidir ki, bizi geri qoyan səbəblər hansılardır, nədir? Biz o vəziyyətdən çıxarmalıyıq milləti. Ziyalı çıxarmalıdır.
Aparıcı:
Siz fikirləşib tapa bilirsiz özünüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən də o məktəbin davamı olaraq bir az orda görürəm.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, Mövlanənin «ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol» fikrinə münasibətiniz necədir?
Əkrəm Əylisli:
Mənə elə gəlir ki, mən bu düstura ömrüm boyu əməl etmişəm. Nə artistliyi bacarıram, nə siyasi oyun bacarıram. Mən elə belə yaşamışam ömrüm boyu.
Dinləyici:
Siz mentalitet deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz? Polisin qadını döyməsini yoxsa rüşvət almağınımı?
Əkrəm Əylisli:
Mentalitet söhbəti deyil. Bu olur, hər yerdə olur. Amma hər halda hər ikisi idbar və eybəcər şeydir. Qadını döysün, ya rüşvət alsın. Rüşvət alır ki, bəlkə qadını onu döyməsin. Burda belə də məqam ola bilər.
Aparıcı:
Amma Azərbaycan mentalitetində qadının kişi döyməyi az rastlanan haldır, yox?
Əkrəm Əylisli:
Deyirlər olur hərdənbir. Asılıdır qadının fərasətindən.
Dinləyici:
Siz özünüzdən başqa kimin yazılarını oxuyursunuz? Gənclərin yazılarını oxuyursuz?
Əkrəm Əylisli:
Cavanların yazılarını çox belə məmnuniyyətlə oxumaq istəyirəm. Məsələn Pərvizin yazılarını oxumuşam. Hətta bunu mətbuatda da demişəm, Pərviz iç dünyası olan insanlardan biridir. İstedadlı adamdır. Şəkk-şübhəsiz. Pərviz ədəbiyyatda təzələnməyi arzulayan adamdır. Amma elələri də var ki, heç ədəbiyyatda təzəliyin nə olduğunu da bilmirlər. Birdən cumurlar hara gəldi. Bunu mən qəbul eləmirəm. Bunu da deyim. Mən də qalanlarına da etiqad daha çox idi. Get-gedə azaldı. Çox iddialıqlar elədilər. Bunların içində çox talantlı adamlar var. Amma talantsız davakarlar da var.
Studiyamızın qonağı millət vəkili, yazıçı Əkrəm Əylislidir. Xoş gəlmisiniz deyirəm.
Əkrəm Əylisli:
Çox sağ olun.
Aparıcı:
Əkrəm müəllim, birbaşa Kür daşqınlarından başlayaq. Bir yazıçı kimi bu daşqınlar sizdə necə təəssürat oyatdı?
Əkrəm Əylisli:
Mən də çox sıxıntılar oyatdı. Yazıçılarda bu hadisəyə münasibət daha həssas olub. Çox ağır gəldi mənə. Məsələn mən onları təkbətək görürəm. Kimsə bunu ümumi hadisədir, seldi gəldi kimi - söz olaraq eşidirlər. Mənsə hər bir ailəni görürəm, uşağın ağlamağını, qocanın Allaha üz tutub yalvarmağını eşidirəm. Bunu külli halında eşidəndə adama çox ağır gəlir. Millətimizin bir parçası, xeyli insan bu zülmün içinə düşdü. Amma bunun o biri tərəfi ki, var buna hər kəs münasibət göstərir, söz yox ki, hər şeyi qabaqcadan fikirləşəndə onun nəticəsi yaxşı olur. Yəni ki, əvvəlcədən fikirləşəsən ki, birdən sel oldu, burda görəsən hansı bəndi əvvəlcədən qurmaq lazımdır? Belə şeylər çox vacibdir. Bunu düşünmək hökumətin borcudur. Dövlətin borcudur bunu düşünsün daim ki, haradan, hansı fəlakət gələ bilər. Sel bir növ zəlzələ kimi şeydir. Mən özüm sel görmüşəm. Dağ çayına bir neçə dəfə sel gələndə görmüşəm. Bir qəribə səsli-küylü fəlakət gəlir. Elə bilirsən ki, mistik bir dünyadan gəlir. Elə bilirsən ki, heç belə ünvansız bir yerdən gəlir. O çox vahiməli olur.
Aparıcı:
Bütün təbii fəlakətlər kimi, idarə olunmayan və insanın qarşısında aciz qaldığı təbiət hadisəsi.
Əkrəm Əylisli:
O adamlar ki, deyirlər, parlamentdə də bir qismi bunların əleyhinə gedir, amma mən onların səmimiyyətinə inanıram. Məsələn Pənah Hüseyn. Özü Sabirabaddandır. Bu durub narahatlıqla danışanda doğrudan da mən onun səmimiyyətinə inanıram. Amma orada bir qisim adam var ki, tez yozurlar ki, bu sevinir. Bu cür yanaşmalar yaxşı deyil. Niyə sevinməlidir o? Lap öz rayonu olmasın qonşu rayon batıb gedir. Nə üçün sevinməlidir o? Bizdə belə şeylər hələ ki, qəribədir ki, bitkin müxalif fikir, yetkin olaraq çoxluq tərəfindən səmimi olaraq qəbul olunmur. Burda da bir az xaos yaranır. Biri belə deyir, biri onun əleyhinə gedir. Amma hər halda bu fəlakət ciddi fəlakətdir. Mən elə bilirəm ki, bu imtahan olmalıdır, sınaq olmalıdır. Və hakimiyyət gələcəkdə bunu qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər görməlidir.
Aparıcı:
Sınaqdan necə çıxdıq? Neçə verərdiniz Azərbaycan hakimiyyətinin bu imtahanına?
Əkrəm Əylisli:
Vallah mən bu hakimiyyətə qiymət verməkdən bir o qədər də xeyir görməmişəm. amma söhbət burasındadır ki, insan özünü tənha hiss edəndə, mən bunu görmüşəm, elə şeylər olub, heç kəs qabağa gəlmir. İnsan tək qalıb selin altında. Bunlar hər halda gördülər ki, nazirliklər töküldü gəldi. Gec idi bəlkə də bunların bura gəlməyi? Ordudan insanlar gəldi. Bu insanları daxilən diriltdi. Yəni insan tənha olduğunu hiss etmədi. Ola bilsin bu məsələni başqa cür daha yaxşı həll etmək olardı. Amma bu daha yaxşı həllin nədən ibarət olduğunu şəxsən mən bilmirəm.
Aparıcı:
Amma beş vermirsiniz belə başa düşdüm?
Əkrəm Əylisli:
Müəllim işləməmişəm deyə, qorxuram qeyri obyektiv qiymət verəm.
Aparıcı:
Bəlkə də bu deputat kimi verəcəyiniz son müsahibələrdən biridir. Demisiz ki, mən daha parlamentə getməyəcəyəm, seçkilərdə iştirak etməyəcəyəm. bəlkə yorulmusuz, bəlkə sözünüzü deyəcək ünvan deyil həmin o Milli Məclis?
Əkrəm Əylisli:
Mən bir dəfə sizin elə bu radioda söhbətdə dedim ki, mən xorda oxuyan deyiləm solo oxuyanam. Mən solo oxuyanda auditoriyanı və bunu eşidəcək adamları görsəm, yəni mənim nalə çəkib oxuduğumu eşidən olacaqsa, duyan olacaqsa və bunun bir nəticəsi olacaqsa mən onda razı olardım. Mən də belə bir təəssürat yarandı ki, bu da mənim üçün bir məktəb idi. Getdim o məktəbdə oldum. Düzdür mənim yaşımda məktəbə getmək yaxşı iş deyil. Hər halda bu yaşda da olsa o məktəbi , o mühiti gördüm.
Aparıcı:
İllərinizi sərf etməyə dəyərdimi bu məktəbdə.
Əkrəm Əylisli:
Mən təbiətcə idealistəm. Mən hər şeyi olduğundan gözəl görən adamam. İnanın mənə, insanları da. Mən də bir qədər aludəçilik də var yaxşı şeylərə. aludəçilik söhbəti bura aid olmasa da, parlamentə seçilməyə gedəndə, mən də belə bir təəssürat var idi ki, mən orada çox işlər görəcəm. Bu da mənim sadəlövhlüyümdən irəli gəlir. Elə bilirdim ki, orada mən seçiləcəyəm, hər halda mən 50 ilin yazıçısıyam. Hər halda küçədən, hər hansı dairədən gəlməmişəm ora. Təəssürat var idi ki, orada mənim üçün fəal iş görməyə şərait yaranacaq. Həmin o şəraitdə müəyyən işlər görə biləcəyəm. Sonra gördüm ki, o işi görmək mümkün deyil.
Aparıcı:
Niyə? Mane olurdular sizə, yoxsa sizin meydanınız deyildi?
Əkrəm Əylisli:
Yox, görünür siyasi fəaliyyət yazıçılar üçün normal deyil.
Aparıcı:
Bəlkə səhviniz oradadır ki, siz yazıçı kimi getmişdiniz, amma orada deputat kimi işləmək lazımdır?
Əkrəm Əylisli:
Ola bilər, yüz faiz. Mən buna etiraz etmirəm. Mən ruhən də yazıçı kimi getdim ora. Yazıçı kimi də oturdum orada. Mənə elə gəldi ki, yazıçı kimi mənim fikirlərimin yalnız siyasi çəkisi olmayacaq bunun. Başqa məziyyətləri də ola bilər bunun. Gördüm ki, alınmayacaq. Amma hər halda deyim ki, siyasətə müxtəlif adamlar gəlir. Amma siyasət hər hansı bir harmonik qanunlara tabe olan şey deyil. Yazıçı harmoniya adamı kimi orada ona çətin olur.
Dinləyici:
Bu gün parlamentdə baş verənlərdən xalqın xəbəri yoxdur. Heydər Əliyev sağ olan vaxtı biz parlamentdə baş verənləri izləyə bilirdik. Dövlət büdcəsindən bildiyimizə görə, 40- 80 milyon manat hər il Kür – Araz çayları üçün bəndvurma işlərinə pul ayrılır. Pulların hara xərcləndiyini görmək olmur. Görülən işlər görünmür. Bəzi deputatlar isə onların sudan quru çıxmağına kömək edir. Əkrəm müəllim, siz seçicilərinizlə axırıncı dəfə nə vaxt görüşmüsüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən onlarla həmişə görüşürəm. Mən onların içindəyəm. Sən deyəsən, bir qədər davakar qardaşsan. Mənə aid olmayan sual verirsən. Mən nə bilim ki, o pulu nə vaxt, haradan ayırırlar.
Aparıcı:
Elə dünən parlamentdə büdcə məsələləri müzakirə olunurdu. İzləmədinizmi bu prosesi orada?
Əkrəm Əylisli:
Mən pul məsələlərində o qədər də fərasətli adam deyiləm. ona görə də bayaqdan deyirəm ki, parlamentdə yazıçı olaraq qaldım və yazıçılıqla getdim ordan. Vicdanıma xələl gətirmədim. Mənə elə gəlir. Orada o səviyyədə ki, işləmək istəyərdim, arzu edərdim, o səviyyədə işləmək məndə alınmadı. Bu suala mən necə cavab verim? Deyir ki, ildə 40 milyon pul ayrılır. Onda onu ciddi şəkildə yoxlamalıdırlar. Bunu deputat edə bilməz.
Aparıcı:
Siz müzakirələrə qulaq asmırsınız?
Əkrəm Əylisli:
Belə müzakirələrdə, pul haqq-hesabında o qədər də diqqətli ola bilmirəm. Günahımdan keçsin, qoy məni seçənlər. Ancaq söhbət burasındadır ki, o qədər pul ayrılırsa, həqiqətdirsə bu, onda o pulun ətrafında yəqin ki, xeyli milçək-zad yığışıb. 40 – 60 milyon zarafat deyil. O pulu sərfəli xərcləsəydilər bəlkə də belə hadisələr olmazdı. Amma mən bu işi çox dərindən bilmədiyim üçün obyektiv cavab verə bilmirəm. Ona görə də mən sual verən qardaşımızın qarşısında özümü günahkar hesab edirəm.
Dinləyici Məhərrəm Şahverdi:
Qarşıdan gələn parlament seçkilərində öz namizədliyinizi verəcəksinizmi və bu seçkilərin demokratik keçiriləcəyinə inanırsınızmı?
Əkrəm Əylisli:
Bu suala birbaşa cavab vermək çox çətindir. Seçkilərin demokratik keçməsinə inanmaq üçün birinci növbədə o seçən adamlar var ha, kim üçün, hara üçün seçilir yox, o seçən adamların əqidəsinə, onların bu seçkilərdə göstərəcəyi fəallığa inanmaq istərdim. əgər seçkilər fəal keçirilərsə, arzulara cavab verən səviyyədə keçirilərsə o obyektiv ola bilər. amma bir şey var ki, bunu səmimi deyəcəyəm sizə, gizlədən deyiləm, amma ola bilər kiminsə xoşuna gəlsin, kiminsə xoşuna gəlməsin. Özüm seçiləndə camaatla tez-tez görüşürdüm. Mənim alternativlərimin içində bir nəfərə rəğbətim var idi. Yəni ən güclüsü də o idi. Məndən də güclü idi. İlqar. Səmimi insan idi. Bizneslə məşğul olur deyirlər. Bir dəfə böyük tərkibdə seçicilərimlə görüşdə mən onu təriflədim. Dedim ki, bu çox ləyaqətli adamdır. Xahiş etdim seçicilərimdən mənə haram səs verməyin. Səsi halal verin. Əgər mən o İlqarın səsini kiminsə hökmü ilə, təsiri və təzyiqi ilə mənə verəcəksinizsə onu istəmirəm. Bu faktdır. Amma o İlqardan başqa, orada onların bir kəlmə əleyhlərinə danışmadım. Elə adamlar vardı ki, onların parlamentdə oturmağı onlara şərəf gətirərdi. Yəni xalq da seçmək qabiliyyəti də olmalıdır. Parlament ola bilsin ki, uzun illərdən sonra öz qanunauyğunluqları ilə seçilə-seçilə gəlib öz həddini tapacaq, amma bizdə mən o cəhəti də hiss etdim ki, buraxsan eləsini seçəcək ki, o işi yarıtmayacaq. Yəni ki, camaatın arzusu öz yerində, parlament yalnız o tərkibdə olsa onun daha məhsuldar işləyəcəyinə mən inana bilmirəm. Məni anladınızmı? Yəqin ki o dostumuz da məni anladı. Inana bilmirəm. Amma mən birbaşa cavab verməkdən çəkindim. Özünüz də anladınız.
Aparıcı:
Niyə çəkinirsiz Əkrəm müəllim?
Əkrəm Əylisli:
Çəkinmək, qorxmaq söhbəti deyil bu. Bir söz deyim sizə. Qeybətə oxşayacaq bu. Demək mənə sizin radiodan bir dəfə xanımlardan biri Naxçıvanda Bənənyar hadisələri ilə bağlı sual verdi ki, orada belə hadisələr olub? Düzünə qalsa mən yazıçı babayam. Belə şeyləri gündə izləmirəm. deputat olaraq böyük qüsurum da budu. Deputat gərək hər addımı izləyə. Mən düzü dini zəmində yarana biləcək hər hansı bir hərəkətdən qorxuram. Nə mənada qorxuram. Mən bunun Azərbaycanın fəlakət gətirməyinə yüz faiz arxayınam ki, dini zəmində başlanan hərəkat son nəticədə Azərbaycana xeyir gətirməz. Mən bu sualdan bir az qaçmaq istədim. Dini zəmində gözümüzün qarşısında İran misalı var. bilirsiz dini zəmində çevrilişlər çox pis nəticələr verə bilər. bu sualı eşidəndə məndə də belə bir təəssürat yarandı ki, burda nəsə bir Nardaran mühiti, Naxçıvan içərisində Nardaran mühiti yaratmaq təşəbbüsü var.
Aparıcı:
Yəni siz Nardaran mühitindən qorxursunuz?
Əkrəm Əylisli:
Qorxmuram. Mən istəyirəm ki, dini zəmində hərəkət başlanarsa Azərbaycanda hər hansı bir, hakimiyyətə qarşı və ya ayrı şeyə, onun mən həqiqətən nəticəsindən qorxuram. Yəni dinlə gəlsə o, Azərbaycanı tapdalayacaq, ayaqlar altına atacaq. Mən onu istəmirəm. Mən məsələn Azərbaycanın böyüklüyünü, gözəlliyini bu məmləkətdə dinə qarşı xalqda obyektiv münasibət yaratmaqda çalışan kişilərdə görürəm. Bu kimdir? Mirzə Fətəlidir, Cəlil Məmmədquluzadədir, Sabirdir, harada müsəlman görürəm qorxuram deyən kişi. Nardaran hadisələrinin özündə də Azərbaycanın fəlakətinin bir parçası görsənirdi. Yəni ordan yayılır Abşeronun kəndlərinə. Bunu kim yaradıb o da məlum deyil. Bunu mən kənddə olanda eşidirdim bir «Səhər» radiosu var İranın. Gündə onu qızışdırırdılar. Ay belə. O da öz dövlətinin siyasətinə xidmət edirdi.
Dinləyici:
1. Bu gün bu xəstə cəmiyyətdəki durğunluğu sizin əsərlərinizdə əks olunacaq və öz sağlığınızda biz bunu oxuya biləcəyik?
2. Sizin imzanızla yaxın gələcəkdə oxucular nəsə oxuya biləcək?
Əkrəm Əylisli:
Bu saat cəmiyyətin o yazılara hazır olduğunu hiss edə bilmirəm. Açığı bu mənim üçün faciəvi bir şeydir. Mənim faciəm də yazıçı faciəsidir. Özü də ağır faciədir. Mən o faciənin zülmünü hər gün çəkirəm. Cəmiyyət bütövlükdə o yazıları mənə elə gəlir dərk etməyə hazır deyil.
Aparıcı:
Nədən yazmısız orada?
Əkrəm Əylisli:
«Daş yuxular»dan sonra mənim bir romanım da var. Tamamlanıb. Onun da adı
«Möhtəşəm tıxac»dı. Çox belə obyektiv, həyatı göstərən, mənim ruhu vəziyyətimə uyğun gələn, mənim qələmimə hörməti olan adamlar bilməlidir ki, o qələmə hörməti saxlayaraq onu yazmışam. Amma mənə elə gəlir ki, cəmiyyət ona hazır deyil.
Aparıcı:
Bəlkə cəmiyyətin qınağına hazır deyilsiz siz? Çünki həmişə siz qınaqla üzləşmisiz?
Əkrəm Əylisli:
Nə gözəl dediniz. Mən o qədər sevindim ki, heç olmasa siz xatırlayırsız ki, mən nə qədər zülmlər görmüşəm. Adamı hərdən yandırır ki, bu təzə qələm götürənlər bu zülmlərin heç birini elə bil bilmir. Daim təzyiqlər, təqiblər. elə bilirlər ki, elə biz kef eləmişik. Daim sıxıntılar. Bir dəfə 89-cu ildəki mən bir yazı yazmışdım. Camaatı mənim əleyhimə kim qaldırmışdı, niyə qaldırmışdı? Bütöv bir xalqı bir insanın əleyhinə. Avtobuslarda da, küçələrdə də mənim söhbətim gedirdi. Əkrəm Əylisli vətənə xəyanət edib. Xəyanət nədən ibarət idi? Demişdim ki, bu müharibəyə biz getməyək. Getsək, uduzacağıq. Necə biz uduzacağıq? Biz belə xalq uduzmarıq. Uduzmadınız? Heç olmasa indi bir balaca Allahınız olsun deyin də.
Aparıcı:
Daha bir 20 il keçməlidir ki, sizin təbirinizlə desək, oxucu sizin dediklərinizi başa düşsün?
Əkrəm Əylisli:
Mənə elə gəlir ki, hadisələr arabir xəzri əsir, hava dəyişir ha, o formada bir hava gəlir cəmiyyətin içinə. O havada haradasa səni qəbul edirlər. Yəni ki, mən nədən ehtiyat edirəm, ehtiyat etmirəm, heç vaxt da heç nədən və heç kəsdən qorxmamışam. Məni qorxaq qələminə verənlər insafsız adamlardır. Mən heç vaxt heç kəsdən qorxmamışam. Mən o adamam ki, Mərkəzi Komitənin katibi mənimlə bir az səsi yuxarı danışıb, demişəm ki, prokuror kimi danışma mənimlə durub çıxıb getmişəm.
Aparıcı:
Yaxın 5 ildə, 10 ildə bu əsərləri çap eləmək niyyətiniz varmı?
Əkrəm Əylisli:
Yaxın üç ildə mən o əsərləri çap etdirəcəm. mən yaxın üç ildə cəmiyyəti kimlərsə mənim əleyhimə qaldıra bilər, həmin qüvvələrin haradasa ağıllanacağına inanıram. 89-cu ildə xalqı mənim əleyhimə qaldıran qüvvə, mən bilmədim o kimdir, indiyəcən də bilmirəm bu KKP idi, bu kim idi? Kitablarımı yandırdılar. Siz təsəvvür edin, yazıçının kitablarını yandıranda necə hiss edər özünü? Özü də gətirib qapımın ağzında yandırdılar.
Dinləyici:
Mən həmişə sizin kitablarınızı böyük məhəbbətlə oxumuşam. Amma bu gün təəssüf edirəm. Siz bu fəlakətlərin yaranmasında parlamentdə millət vəkili olaraq susmağınızla vasitəçi rolunu oynamırsınızmı?
Əkrəm Əylisli:
Söhbət burasındadır ki, mən parlamentdə durub var səsimlə bağırsaydım o sel bir azca dayanacaqdımı? Etiraf edirəm ki, salamat danışıram. Mənim qardaşım da başa düşməlidir ki, mən o stixiyanın adamı deyiləm. axı niyə görə bu, neçə illərdir kitab yazan, özü də deyir ki, kitablarınızı oxumuşam, təəssüf edirəm ki, oxumuşam. əgər oxuyub ordan ruhunda bir şey qalıbsa, o təəssüfü Allah qəbul etməyəcək. Allah elə şeyləri götürmür. Ruhunda bir şey qalıbsa, o kitablardan hər hansı bir insani keyfiyyət çökübsə, o ondan qaça bilməz. Bu onun içindədir.
Aparıcı:
Oxucu yazıçını ideallaşdırır həmişə. Bəlkə sizi ideal gördüyü üçün müəyyən xəyal qırıqlığına uğrayır?
Əkrəm Əylisli:
Yəqin ki. Mən açığını deyim ki, bizim xalqda belə bir keyfiyyət var. Özünə qəhrəman axtarır. Deyir sən get, qəhrəman ol, öl, mən baxım, həzz alım. Hər kəs qəhrəman olmalıdır. Deyir bədbəxt o millətdir ki, onun qəhrəmana ehtiyacı var. Mən ömrümdə qəhrəmanlıq xəyalları ilə yaşamamışam. Mən ömrümdə əkinçi kimi sözümü əkmişəm. əkinçi buğdanı əkdiyi kimi. Bəhrəsini çalışmışam ki, götürənlər olsun. Çalışmışam ki mənim bu torpaqda əkdiyim yeməli olsun, həzmə getsin. Biz bir birimizə çox zalım olmamalıyıq. Elə zalımlıq görürəm. Bənənyar hadisələrini deyirəm. O hadisədən sonra «Azadlıq» qəzeti nələr yazmadı mənim haqqımda. Mən o «Azadlıq» qəzetində səhifə-səhifə materiallar çap etdirmişəm. Həmişə rəğbət bildirmişəm. Heç vaxt onun müəlliflərinə güldən artıq söz deməmişəm. Necə ürəkləri gəlir, deyirlər ki, mən sənin əsərini oxumuşam, amma indi təəssüf edirəm ki oxumuşam. Ay qardaş, mən sənin əlindən tutmamışdım ki, gəl mənim əsərlərimi oxu.
Aparıcı:
Nə yaman tutdu bu söz sizi?
Əkrəm Əylisli:
Bilirsiz nəyə görə? Bu sözü çoxlarının dilindən eşitmişəm. Bu söz axı söz deyil.
Aparıcı:
Bəlkə fikirləşəsiz ki, oxucu niyə belə fikirləşir?
Əkrəm Əylisli:
Mən çox gözəl fikirləşirəm. Mən öz günahlarımın yiyəsiyəm. Günahlarımdan qaçmamışam. Mən hələ heç yerdə deməmişəm ki, deputatlıqdan qaz vurub qazan doldurmuşam. Mən dönə-dönə demişəm ki, o funksiyanın ləyaqətli, xalqa lazım olan, xalqın ürəyindən keçəni ola bilmədim. Mən bunu etiraf eləmişəm.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim əsərlərində tənqid etdiklərini real həyatda tənqid edə bilmir? Səbəb nədir?
Əkrəm Əylisli:
Mən qısaca cavab verim. Mən bunu haradasa demişəm. Mən o parlamentdə məmurlara işləyənləri də gözəl görürəm. Azərbaycan xalqının qayğılarından uzaq olanları da gözəl görürəm. bu gün baxıb görürəm ki, insanlar parlamentdə yalnız onunla məşğuldur ki, bir də seçilsinlər. bir də seçilmək üçün bu adamlar artıq işlərində, güclərindədir. Bir şey yadıma düşdü. Onu deməliyəm. mən 2000-ci ildə ölkə başçısına məktub göndərmişəm və o məktubda yazmışam ki, SSRİ sovet hökuməti Azərbaycan xalqını 70 il maska dalında saxladı. Maska çıxandan sonra xalqı tanıyamadıq. Bu millət yenidən maskalanıb. Bu maskanı millətin üzünə taxmaq olmaz, bu maskanı çıxarmaq lazımdır. Maskalanma prosesi, maskalı həyat tərzi parlamentdə təbii ki, daha geniş, daha aydın görsənir. Bu maskanı mən yırta bilməyəcəyəm.
Aparıcı:
Xalqı maska taxmağa vadar edən nədir ki?
Əkrəm Əylisli:
Xalqı ideologiya maska taxmağa vadar edir.
Aparıcı:
Cavab gəldimi?
Əkrəm Əylisli:
Cavab gəlmədi. Mən bildim ki, o oxunub. Hətta müəyyən mənada müsbət qəbul olunub. Mən onu çap etdirmədim. Ona görə ki, mən yenə də deyirəm qəhrəman olmaq istəmirəm. mən onu çap edəcəkdim, aləm qarışacaqdı. Qəhrəman xalqımızın böyük oğlu... Mən bu xalqımızın böyük sənətkarı deyənlərin sonra mənim haqqımda elə ləyaqətsiz sözlər danışdığını eşitmişəm ki, artıq mənim ürəyimdə yaralar əmələ gəlib.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, bu daşqınlar bəlkə ilahinin xalqımıza nəsə demək formasıdır?
Əkrəm Əylisli:
Bu artıq mistikadır. Bizə deyir ilahi, bəs o Polşanın yarısından çoxu suyun altında qalıb. Nə qədər ölkələrdə fəlakətlər baş verir. Allah onlara nə demək istəyir? Ola bilər ki, ümumilikdə götürsən, doğrudan da fəlakətlər artıb. Bəlkə ümumilikdə ölkələrdə gedən fəlakətləri bir yerə yığıb, qiymət versən onda deyərsən ki, Allah insanlara qəzəblənib. Amma bunu tək keçirtmək Azərbaycan mühitinə və bu balaca, lokal məkanda bunu mistik bir böyük və hər hansı bir fatal bir şey kimi qəbul etmək, bu, məncə, doğru deyil.
Aparıcı:
Buna geniş şəkildə də baxmaq istəmirsiz?
Əkrəm Əylisli:
Elə o cür hiss edirəm. Bu həqiqətə daha yaxındır. Avropanın yarısı su altındadır bu saat.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim deputat olduğu müddətdə nəinki solo oxuyan olduğunu, hətta passiv xorçu olduğunu sübut etdi.
Əkrəm Əylisli:
Məni, xahiş edirəm, yazıçı kimi görün, deputat olduğuma görə günahımdan keçin.
Dinləyici:
Deyirsiz mən pul məsələsinə qarışmıram. Ətrafınızda xalqın verdiyi vergini yeyirlər. Necə olur xalqın vəkili olaraq xəbəriniz olmur? Bəs maaşınıza necə diqqət yetirirsiz? Bəlkə onu da yeyirlər?
Əkrəm Əylisli:
Yazıçıların bəzi günahlarını təbii qəbul edin. Yazıçının stixiyasında pul məsələlərinə yer yoxdur. Ola bilər desin ki, sən madam ki, belə yazıçısan gedib orada oturma. Belə desə deyərəm ki, canım-gözüm, daha orda oturmayacağam. Maaşımız da elə böyük maaş deyil. Ona da o qədər fikir vermirəm. vicdan haqqı. Amma hər halda inanıram ki, orada da əngəl ola bilməz. Daha o boyda yox da.
Dinləyici:
Əsərlərində tənqid etdiklərini real həyatda tənqid edə bilmirmi?
Əkrəm Əylisli:
Real həyatla yazıçını qarışdırmayın. Biz də bu yazıçı haqda təsəvvürlər həddən ziyadə dolaşıqdır. Yazıçı ola bilər ki, həyatında bir şey olsun. Əsər sənətdir. Sənin o əsər içində yaşadığın həyat, o əsərdən bir az uzaqlaşan kimi yaşadığın həyatdan çox fərqlidir. Mən dönə-dönə demişəm ki, bizdə yazıçı haqda təsəvvür əgər belə qalacaqsa, onda bizdə heç vaxt Dostoyevski yaranmayacaq. Dostoyevski – böyük qumarbaz, heç bir ictimai şeylərə qarışmayan adam əsərlərində Rusiyanı tərpədib. Dostoyevskinin «Bes» əsəri var, orada Lenini görüb bu. 50 il qabaq. Bəlkə də daha çox. Oxuyan deyir bunu necə yaradıb? Sovet sosializminin o, bu əsərində obrazını yaradıb. O bunu yaradıb, başqa işlərdə rolu olmayıb. Mən çox arzu edərdim ki, məni yazılarımda görsünlər. Bu elementar arzudur.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, siyasətdən gedin, gözəl əsərlər yaradın.
Əkrəm Əylisli:
Bunu deyənin gözlərindən öpürəm.
Dinləyici:
Millətin varını, pulunu talayanlardan xəbərdarsınız. Buna görə siz deputatların məsuliyyət daşıdığının fərqindəsizmi?
Əkrəm Əylisli:
Bu suallar təbiidir. Məişət suallarıdır. Məişətdə yaşayır insan. Bizdə belədir. Avropada birinin milyonları, digərinin hər şeyi var. Amma müsəlman ölkələrində biri yeyib içir, biri acından ölür. Nə qədər müsəlman ölkəsi görmüşəm. Misirindən tutmuş, İran, Türkiyə, hamısında. Bizdə ki, indi yaranır bu sosial bərabərsizlik hələ ki camaat tərəfindən qəbul olunmur. Bu təbii suallardır çıxır. İnsan gündəlik həyatı ilə yaşayır.
Aparıcı:
Demək siz demək istəyirsiz ki, ölkənin əhalisinin müsəlman olması səbəbindən bu sosial bərabərsizlik yaranır? Yoxsa bu islahatlar aparmalı olan hakimiyyətin günahıdır? Siz hansında görürsüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən bunu bir az dində görürəm. Zəkat vermək filan yazıda yazılıb. Mən praktik həyatda olanı deyirəm. Gedin İrana. Mən gəzmişəm Tehranı-zadı. O dağın ətəyi gözəl yerlərdi, hamısı məmurlarındı. Düşürsən aşağıya heç kanalizasiya da yoxdur. 14 milyon əhalisi var Tehranın. Həmin o aşağıda yaşayanlar küçələrdə avaralanır, hamballıq etməyə. Mən bu ölkələri belə görmüşəm. Özü də hər gün mollalar xalqa gözəl-gözəl sözlər deyirlər. ədalətdən, bərabərlikdən, nə bilim dinimizin gözəlliyindən elə nağıllar deyirlər ki, səhərdən axşama qədər.
Aparıcı:
Amma Azərbaycan dövləti modern dövlətdir. Hər gün əhalinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün işlər görüldüyünü deyirlər.
Əkrəm Əylisli:
İranlılar nə deyir ki? Onlar da deyir ki, hər şey yaxşı olacaq.
Aparıcı:
Onda belə çıxır ki, İlham Əliyev müsəlman olduğu üçün belə problemlər çıxır Azərbaycanda?
Əkrəm Əylisli:
Yox, İlham Əliyevə söhbətin dəxli yoxdur. İlham Əliyev hazırda məhz qatı müsəlmançılıq, müsəlman dövlətinə çevrilməmək üçün, öz mentaliteti, tarixi inkişaf tərzi olan bu ölkənin o səpkidə, yəni tipik, pis mənada tipik müsəlman ölkəsi olmaması üçün İlham Əliyevin gördüyü iş məncə təqdirəlayiqdir. İlham Əliyev o cəhətdən, nə tərbiyəsi ilə, nə siyasi səviyyəsi ilə o səpkidə müsəlmançılığı yaymır. Amma İlham Əliyevin də öz problemləri var, məlum məsələdir. Ciddi problemləri var.
Aparıcı:
Belə fikirlər var ki, Azərbaycanda dinə münasibət dəyişməlidir. Azərbaycanda dinə sosialist, kommunist baxışı var. Bəzi yazarlarımız, İslamı deyil, mövhumatı tənqid edirdilər axı.
Əkrəm Əylisli:
Burda siz sovet dərsliyinin dili ilə danışdınız. Axundov da, Mirzə Cəlil də, Sabir də bunlar Azərbaycan xalqının ruhi kölə vəziyyətə düşdüyünü, nökərçilik əxlaqını görüblər və çox düşünüblər ki bu nədən olar? Gəlib dinin üstünə çıxıblar.
Aparıcı:
Amma siz Məhəmməd peyğəmbərdən roman yazmaq istəyirdiniz.
Əkrəm Əylisli:
Bir az yazdım, gördüm ki, əngəlli yerlərə gedib çıxıram.
Aparıcı:
Əngəlli yer nədir?
Əkrəm Əylisli:
Nə isə. Gördüm ki, əngəlli alınar. Ondan qaçdım. Söhbəti nəyin üstünə gətirmək istəyirdim. Bizim indi də xoşbəxtliyimiz ondadır ki, dünya fırlandı, cürbəcür təfəkkürlü insanlar meydana çıxdı, hadisələr baş verdi, bunların baş verdiyi halda, mən bunu ədəbiyyatçı kimi deyirəm, Mirzə Fətəliyə, Mirzə Cəlilə, Sabirə sədaqətimiz qaldı yerində. Demək bizim köləlikdən çıxmağa hələ ümidimiz var. O kişilər Azərbaycan xalqını köləlikdən çıxarmaq üçün hər şeyə gediblər. Bir dəfə dedim ki, necə olur ki, «İncil» Puşkinin, Eynşteynin baxmayaraq ki, müsəlmanlığı qəbul etmişdi, stolüstü kitabı olur, amma bizimki gəlir dinə toqquşur. Xalqı fikirləşəndə, xalqı qaldırmaq istəyəndə, böyük görmək istəyəndə gəlir ilişir. Qurana ilişir, dinə ilişir. Boynumuza alsaq da, almasaq da bu belədir. Mirzə Cəlil də, Mirzə Fətəli də, başqaları da, Mirzə Kazım bəy bilirsiniz nədir? O hələ açılmamış bir səhifədir. Mirzə Kazım bəy böyük professor.
Aparıcı:
Amma Quranda da var ki zülmə boyun əyməyin.
Əkrəm Əylisli:
Mən indi qorxuram ki, mənə bir sıra hücumlar başlana. Söhbət burasındadır ki, fakt budur ki, Hegelin bir məşhur sözü var, deyir ki, xristianlıq şəxsiyyət yetişdirən dindir, müsəlmançılıq kütlə dinidir. Burda nə qədər həqiqət var mən onu deyə bilmərəm. Amma hər halda onu deyə bilərəm ki, mənim adım çəkdiyim, tək onlar deyil, Mirzə Kazım Bəy – müsəlmanlıqdan imtina edib. Dərbəndin Şeyxülislamının oğludur. Mən müsəlmanlıq əleyhinə söhbət aparmıram. Mənim söhbətim odur ki, biz bir xalq olmaq üçün hər cəhətdən, yazıçımız da, filosofumuz da, alimimiz də, hamı fikirləşməlidir ki, bizi geri qoyan səbəblər hansılardır, nədir? Biz o vəziyyətdən çıxarmalıyıq milləti. Ziyalı çıxarmalıdır.
Aparıcı:
Siz fikirləşib tapa bilirsiz özünüz?
Əkrəm Əylisli:
Mən də o məktəbin davamı olaraq bir az orda görürəm.
Dinləyici:
Əkrəm müəllim, Mövlanənin «ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol» fikrinə münasibətiniz necədir?
Əkrəm Əylisli:
Mənə elə gəlir ki, mən bu düstura ömrüm boyu əməl etmişəm. Nə artistliyi bacarıram, nə siyasi oyun bacarıram. Mən elə belə yaşamışam ömrüm boyu.
Dinləyici:
Siz mentalitet deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz? Polisin qadını döyməsini yoxsa rüşvət almağınımı?
Əkrəm Əylisli:
Mentalitet söhbəti deyil. Bu olur, hər yerdə olur. Amma hər halda hər ikisi idbar və eybəcər şeydir. Qadını döysün, ya rüşvət alsın. Rüşvət alır ki, bəlkə qadını onu döyməsin. Burda belə də məqam ola bilər.
Aparıcı:
Amma Azərbaycan mentalitetində qadının kişi döyməyi az rastlanan haldır, yox?
Əkrəm Əylisli:
Deyirlər olur hərdənbir. Asılıdır qadının fərasətindən.
Dinləyici:
Siz özünüzdən başqa kimin yazılarını oxuyursunuz? Gənclərin yazılarını oxuyursuz?
Əkrəm Əylisli:
Cavanların yazılarını çox belə məmnuniyyətlə oxumaq istəyirəm. Məsələn Pərvizin yazılarını oxumuşam. Hətta bunu mətbuatda da demişəm, Pərviz iç dünyası olan insanlardan biridir. İstedadlı adamdır. Şəkk-şübhəsiz. Pərviz ədəbiyyatda təzələnməyi arzulayan adamdır. Amma elələri də var ki, heç ədəbiyyatda təzəliyin nə olduğunu da bilmirlər. Birdən cumurlar hara gəldi. Bunu mən qəbul eləmirəm. Bunu da deyim. Mən də qalanlarına da etiqad daha çox idi. Get-gedə azaldı. Çox iddialıqlar elədilər. Bunların içində çox talantlı adamlar var. Amma talantsız davakarlar da var.