Şair Vaqif Cəbrayılzadə Bayatlı Odər Önər: Azərbaycan şeiri postsufizm mərhələsini keçməkdədi.
...- Anarın Yazıçılar Birliyinin sədri olmağı Sizin yaradıcılığınıza mane olmur?
- Mənim yaradıcılığıma nə Anarın Yazıçılar Birliyinə sədr olmağı, nə keçmişdə Qorbaçovun SSRİ-nin, Barak Obamanın indi Amerikanın prezidenti olmağı, nə də kiminsə nə isə olmağı mane olmayıb, olmur, qəti də mane ola bilməz. Yaradıcılıq sevgi kimi bir şeydi – Sənin Allahla, özünlə olan söhbətindi, bir küncə çəkilib bir-birini sevən qızla oğlanın bir-birinə özünüifadəsidir. Bu söhbətin içinə heç bir təşkilat, heç bir dövlət girə bilmir.
- Başda Əkrəm Əylislinin, ayaqda Elnur Astanbəylinin “ədəbi müxalifət” olmağı Sizi ruhlandırmır?
- “Ədəbi müxalifət” deyiriksə, əvvəlcə “ədəbi hakimiyyət”i müəyyənləşdirək gərək. “Əbədi ədəbi hakimiyyət”in təmsilçilərinə – Nizamiyə, Füzuliyə, Dostoyevskiyə, Tolstoya müxalifətdəyəm.
- İlahi sözə müxalifsiniz, yoxsa İlahi sözün iqtidarında?
- Böyük sözə müxalif olmayan gərək əlinə qələm almasın.
- Anlamı nə? Bu, zəiflikdi, yoxsa qalib gəlmək ehtirası?
- Yox, yox. Məsələn, mən deyirəm ki, Nizami «İsgəndərnamə»sində gətirdiyi peyğəmbərliyə yüksəliş anıyla Nitsşenin aşıladığı fövqəlbəşər insan ideyasını bir neçə yüz il qabaqlayıb.
Nizamini Firdovsidən üstün tuturam, ona görə yox ki, bu, türk olub, o, fars.
Mənim üçün bütün Şərq ədəbiyyatı var. Ancaq bunlarda daha çox didaktik anlam var. Bu, Firdovsidə, Nizamidə daha çoxdur. Fəlsəfə, tarixlə bərabər, bir az da nəzmçilik var – əslində, hər ikisinin yazdıqları poeziya deyil, nəzmlə yazılmış romanlardır. Əvvəllər də demişəm: Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami roman janrının əsasını qoyub.
Füzulidə isə sırf poeziyadır. Bir az qırağa çıxsaq, yəni Şərqin intibah dövrü sona çatanda başlayan Qərb intibahının təmsilçilərindən biri Servantesdə isə başqadır. Məcnunla Romeo arasında yox, Don Kixot arasında bir oxşarlıq var.
Romeo onlar səviyyədə deyil. Eyni vaxtda – orta yüzilliklərdə, amma biri «cəngavərlər erası»nda, digəri kontinental intibahların bir-biriylə «salam-sağ ol» məqamında yaşamış insanlardır: çoxlu fərqlərdən biri də ondadır ki, onbirinci əsrdən başlayan Şərq intibahı ondördüncü əsrdə estafeti Qərbə ötürmüş oldu – Füzuli bu dünyadan uçanda, Servantesin yaradıcılıq dövrü başlayırdı, hələ təzə uçmaq öyrənirdi, dimdiyi sarıydı.
«Don Kixot» dahi əsərdi, amma mən bir çox məqamlarda hesab edirəm ki, Servantes Don Kixotu ələ salır, onu özündən aşağı tutur, onunla oynayır.
Bu çalarlara, postmodernist olmasam da, postmodernizm mövqeyindən yanaşmaq daha düzgün olardı. Servantes yaradıcılığında hərdənbir mənfi-müsbət axtarır.
- Ədəbiyyatımızın indi sərgilədiyi üslubü necə xarakterizə etmək olar?
- İndiki dövrdə hesab edirəm ki, Azərbaycan şeiri postsufizm mərhələsini keçməkdədi.
Postsufizm müəyyən etaplarda elə postmodernizm deməkdir. Kəsişmə nöqtələri çoxdur.
Postmodernizmin ən uğurlu nümayəndələrindən biri Umberto Eko indi-indi əvvələ, köhnə yazdıqlarına qayıdır, amma mən 30 ildi elə bunu edirəm.
- Yaradıcılığınızın fərqli görüntüləri varmı?
- Yeni bir nəzəriyyə irəli sürmüşəm: «Şərqdən də Şərqə» - nəticə elə qərbə çıxır coğrafi anlamda. Amma ədəbiyyat ruhi ərazilər anlamında qəbul olunmalıdır. Ədəbiyyatın cismi ərazisi yoxdur. Həm də deyirlər, şair nəzəriyyə yarada bilməz. Əslində, dünya tarixində, ümumiyyətlə, bütün böyük ideyaların hamısını şairlər verib. XX yüzil modernist cərəyanının nəzəri əsaslarını Tomas Eliot, futurizmin isə əsasını qoyan Marinetdir.
- Hamıdan seçilən Vaqif Cəbrayılzadə dünyaya, yaranışa necə baxır?
- Bütün dini kitablar göy üzündə yaransa da, o kitabları bura endirməklə İlahi dünyanın mərkəzinin, kainatın tək ibadət yerinin Yer üzü olduğunu işarə edib, seçmə ruhların məkanıdır, Kainatın hər yerindən ruhlar ibadət üçün bura gəlirlər, biz bunu belə qəbul etməliyik. Seçmə ruhların buradan çıxması buna görədir. Yad ruhlar da bura gələ bilir –onlar aləmi qarışdırır. Dindar olsam da, hər şeyə elmin gözüylə baxıram.
Kant-Laplas nəzəriyyəsinə görə, ulduz topalarından yaranıb dünya. Yaranan elmi və dini suallara cavabı da elə elmlə dini birləşdirəndə alınır. Mən özümü elmlə dinin birləşmə nöqtələrindən sayıram, bəlkə də nöqtə yox, onları birləşdirən əyri bir xəttəm.
Gülməli görünməkdən qorxmuram, hətta bəzən çoxluğun seçimi, qəbul eləməyi məni kədərləndirir. Düşünürəm ki, əsl şeiri maksimum beş-on adam sevə bilər, çoxluğun sevgisi şairin uğuru yox, məğlubiyyətidir.
- Azərbaycan ədəbiyyatının bugünkü durumu İlahiyə qayıdışa, elmlə dinin birləşmə nöqtələrinin yaranmasına töhfə verirmi?
- Töhfə deməzdim, amma ümidvericidir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatın missiyasında ümidvericiliyi prioritet sayıram. Öz payıma deyim ki, qanadlı insanların varlığını, insanın insanı sevməyini, insanın insanı sevdirməyini hey vurğulayıram. Heç bir dildə – rusda, farsda, ingilisdə tapmazsan «sevdirmək» felini. Yeganə dildir ki, bizdə bu İlahi anlam və bu xətt var. Dilimiz bizim tariximiz və ucalış xəritəmizdir.
- Axı, bizim dilimizlə Biləcəridən o yana getməyin mümkünsüzlüyünü iddia edirlər, rus dilini məsləhət bilirlər…
- Bunu tez-tez deyirlər, əsas isə Biləcəridən o yananı yox, Biləcəridən bərini keçməkdir. Buranı keçən əsl söz əvvəl-axır dünyanı fəth edəcək.
Rus dili haqqında isə bizdə əski imperiyadan qalma çox mifik bir təsəvvür var. İmperiyalar bitir, ancaq düşüncələri illərlə qalır. Rusların özləri rus diliylə heç yerə çıxa bilmirlər. Çıxan Dostoyevski və Tolstoy idi, rus dili yox. İndi xaricdə bizim dili – türk dilini rus dilindən daha çox öyrənirlər. Dünya dili hələlik ingilis dilidir. O, alman və fransız dillərinin də əvvəlki şöhrətini öldürüb, rus dilinin də. Dünyanın başqa bir dili sürətlə gəlir – Çin dili. Bir azdan Çin və ingilis dillərinin gərgin mübarizəsini görəcəksiniz.
- Bəs biz öz dilimizlə neyləyək?
- Danışaq, yazaq, inkişaf etdirək. Türk dilindən qorxmayaq. Ortaq türk dili yaratmaqla biz 300 milyonluq kontingentlə dünyanın qarşısına çıxa bilərik. Bu da elə ingilisdilli arena qədər var olmaq deməkdir.
Düzdür, «ortaq türk dili» ifadəsi bəzilərində qıcıq yaradır, əslində türk dili türkcə danışan xalqların dili deyil, bu, daha geniş bir arealdır, dil yox, ruhi hadisədir. Tək türkləri yox, daha çox xalqları əhatə edir. Buna nail olsaq, dilimizi də, ədəbiyyatımızı da, millətimizi də xilas edə bilərik. Bütün xırda xalqları məhvolma aqibəti gözləyir – kürəsəlləşmə sürətlə təşəkkül tapır. Hətta mən 300 milyonluq türkdilli xalqların məhvolma təhlükəsini görürəm.
İlk çıxış yolu ortaq TV yaratmaqdı. İndiki TV kimi yox, hər evə girə bilən TV.
- Dil problemini həll elədik, düşüncə problemi bəs nə təhər olsun?
- Dil problemi həll olunsa, təfəkkür problemi öz həllini tez tapar. Ortaq türk dili özünüqoruma instinktini yaradacaq. Ərdoğan demiş, «xəritədə Qarabağın yerini bilməyən amerikalı»nin siyasi basqısıyla birgə, ünsiyyət təpkisi, diqtəsi bütün türk dünyasında, o TV-nin yayılma arealında qıcıq yaradacaq.
- Mentalitetimiz ingilis düşüncəsinə, yaşamına heyranlığını gizlətmir, bizim əxlaqımıza tamam yad olan yaşam tərzini əxz eləyir, heç düşünmür də ki, öz düşüncəsiylə, yaşamıyla heyrətləndirsin…
- Yaponlar kimi eləməliyik: çağdaş sivilizasiyanı qəbul eləməliyik, amma özümüz olmalıyıq. Bizim dövlətimiz olmadığından bu çatışmazlıqlar özünə yer tapır. Biz dünyaya yarımçıq ingilis kimi yox, tam özümüz kimi maraqlıyıq.
- Bəs Şah İsmayılın o boyda Azərbaycanı…
- O, islam dövləti olub, üstəlik də islamın özündə ikitirəliyin təzahürü kimi meydana çıxan şiəliyin təcəssümüdür. Dinin özünü parçalayıb. Gəlin, Amerika açmağa can atmayaq. Bayrağımızda düsturumuz var. Ona əməl etməliyik.
- Ədəbiyyat neyləməlidi, hansı yönü yeritməlidir?
- Öz işini görməlidir. Dünyanın ilahi düşüncələrini əxz edərək, özümüzü ifadə etməliyik, yəni oxunanda bilinsin ki, bu, Azərbaycan şeiridir, teatrıdır, musiqisidir. Düşünürəm ki, ədəbiyyat kütləvi deyil, ayrı-ayrı adamların fütuhatıdır. Dünyada bir dahi var: Allah! – yazar Allahın yaratdığının yanına özünün yaratdığını qoymalıdır. Ədəbiyyat bunu etməlidir. Bu zirvəyə çatmalıdır.
- Hansı yönü tutmalıyıq ki, bizi doğma bilsinlər –ingilis də, alman da, rus da. Allahın yanında olmuşlardan, olacaqlardan olaq. Bu, ədəbiyyatın cəmiyyətin tərbiyəsində rolu varmı sualına cavab olar həm də…
- Şair-yazıçı yaradıcılığının təsiredici, tərbiyəvi gücünə qalanda, şübhəsiz ki, bu, var. Özü də təklikdə yox, bütövlükdə mədəniyyətin cəmiyyətin inkişafında böyük rolu var. Dünyanın bütün ölkələrində birinci sinfə gedən uşaqlara şeir, nağıl, hekayə öyrətməkdən başlayırlar. Televizoru, kitabları, qəzetləri açan kimi, o, təsirə başlayır.
- Onda təmsilçiləri çox böyük əsərlər yaratmış xalqın içindən necə müharibələr törədə bilən insanlar çıxır? Biri elə Hitler…
- Ədəbiyyatın tərbiyəvi gücü olmasaydı, on minlərlə yəhudi, üç milyona qədər türkün yaşadığı bugünkü Almaniya da olmazdı. Hitler yad ruh idi. Sağlam düşüncə görürsənmi necə qalib gəldi. Hitler o Almaniyada böyük idi ki, o Almaniya çox böyük borclar içindəydi, inflyasiyanın gündəlik həddi yüz faizi aşırdı, hətta alman qızlarını Argentina fahişəxanalarına aparıb oradan əldə edilən pullarla müəyyən təzminatları ödəyirdilər. Hitleri bu dalğa – məğlub Almaniyanın intiqam alma ehtirası ortaya atdı.
- Son iyirmi ildə «içimi tərpədən əsər» qrafasına düşəninə rast gəldinizmi ədəbiyyatımızda?
- Məni tərpətmək çox çətin məsələdi. Amma düşünürəm ki, yaxşı əsərlər olub. İndi kitablardan daha çox, məni küçədə gördüyüm bir insanın kədəri və ya füsunkar üzü daha çox sarsıdır, düşündürür.
Amma tam qurucu, sistemli şəkildə yazanlar var, məni şoka salacaq əsər yoxdu. Çox maraqlı bir nüans da var: son dövrlər ədəbiyyatımıza xanım şairlər çox güclü gəlir. Hətta kişiləri keçirlər. Bir vaxtlar poeziyada ilham pərisi olan xanımlar indi özləri də yazırlar. Sevindiricidir. Onların şeirlərinə ilham pərilərinin yaradıcılığı kimi də baxmaq olar.
- Şair-yazıçılar ictimai-siyasi həyatda öz təyinatında olmamaları sözü, ədəbiyyatı gözdən salırmı?
- Elə həmin söz də, ədəbiyyat da gözdən düşür. Şair-yazıçının ən böyük borcu dilə olan borcdur. Amma nəzərə də alaq ki, onlar da insandır. Elə şeylər var, dözmək olmur. Cəmiyyətdəki proseslərə münasibət bildirmək haqları var. Bununla bərabər, həmişə dediyim bir məqamı da çatdırmaq istəyirəm: şair siyasətə qarışanda eybəcərləşir. Şeir dünyadan və ədəbiyyatdan yuxarıdır … Mən həm də şeiri ədəbiyyatdan ayırıram.
- Sizə elə gəlmir ki, bəzən şair-yazıçılar filosofların, siyasətçilərin cavab verməli olduqları məsələlərdən danışıb, səlahiyyət sərhədlərini qarışdırırlar?
- Böyük və nüfuzlu şair müəyyən məqamda şairlikdən çıxmalıdır. Şeirlə birlikdə yuxarı ucalmalıdı. O, nə tarixçi olmalıdı, nə də filosof. Dünyanın qeyri-adi məxluquna çevrilməlidir. Ancaq Kafkanın həşəratına yox.
- Fövqəlbəşər olmalıdı, eləmi?
- Yaza-yaza ora gedib çıxır. Nizami «İsgəndərnamə»sində özünü ora aparıb çıxarmışdı..
- Nizami, Füzuli tam etiraf olunub.
- Olmayıb axı. Dahilərin dahi də oxucusu olmalıdı. Onları dərk edən o boyda oxucusu varmı?
- Sizi ehtizaza gətirən İlahi ştrix nədir?
- Məni ehtizaza gətirən sözdən ləzzət almağımdır. Füzulidən danışdıq da. Füzulinin mənə ləzzət eləyən şeirlərinin ən kədərli yerində mən gülürəm. Ən dəhşətli kədər də gözəl gülüş yaradır. İlahi gözəlliyi görəndə gülürəm, sevinirəm.
- Topluma baxanda yazığınız gəlir?
- Topluma baxmağı xoşlamıram. Çünki heç bir insan mənim yanımdan elə-belə keçmir. İnsan ya mənim yanından keçir, ya da məni yarıb keçir. Yəqin ki, bir hissəsi də məndə qalıb keçir. Bu da ağrı yaradır. Gör indi toplum məndən keçsə, mən nə günə düşərəm!?
Ən çox suya baxmağı xoşlayıram. Elə hesab edirəm ki, hər şey sudan yaranır.
Son şeirlərimdən birində yazmışam: «bulaqları gözlərindən, çayları lilindən doğma». Adi lil məndə dəhşətli, sarsıdıcı Vətən assosiasiyası verir.
- Yorulmursunuz bu yeknəsəqlikdən?
- Bəlkə də yeganə adamam ki, Tanrı yaradan heç nədən yorulmuram. Bu dünyaya, bu dövrdə gəlməyimdən razıyam. Xoşbəxtəm ki, Azərbaycanın müstəqilliyini gördüm. Bizim nəsil etdi bunu, biz etdik. Azadlıq Allahın verdiyi nemətdi. Biz azadlığı əldə etmək prosesində iştirak etməklə Allahın iradəsini həyata keçirmiş olduq.
- Özünüzü kimlərlə bir sırada görürsünüz?
- Sıra adamı deyiləm. Bir sırada heç kəslə görmürəm. Sevdiyim yazarlar, özümə yaxın bildiklərim olub – Füzuli, Nazim Hikmət, Servantes, Dostoyevski. Onlara vurğunluğum qalsaydı, indi yəqin onların pis şagirdi olardım.
- Sizi olduğunuz kimi təqdim edə bilsələr, dünyada da Sizi bu sevgiylə qəbul edərlərmi?
- Mümkün deyil məni olduğum kimi tərcümə etsinlər. Bizim dil, bizim adamımız kimi, tərcüməyə yatmır. Tərcümə haqda mənim fikrim var: bədii, sətri, bir də əsl tərcümə - ruhi tərcümə. Dostoyevskini tərcümə edən Dostoyevski ruhunda olmalıdır.
- Tərcümə eləsələr…
- Tərcümə eləsələr, etiraf edərlər. Otuzdan çox ölkədə şeirlərimi tərcümə ediblər. Az-çox tanıyırlar, hətta Yeni Zelandiyada şeirimi çap etmək üçün məndən icazə istəyiblər. Amerikada «Azerbaycan interneşnl» jurnalında çap olunmuşdu:
«Rəqs edək, rəqs edək doğulandan ölənədək» şeirimi. Norveçdə bir bəstəkar «Dünya gözümdə söndükcə, sən görünürsən, İlahi» şeirinə musiqi bəstələməyə icazə istəyirdi, mən də icazə verdim.
Təkcə özümü demirəm, bütövlükdə Azərbaycan şeiri layiqincə tərcümə olunub çap olunsa, sevənimiz, heyranımız bəs qədər olar. Bu, mütləq olacaq, yazmaq gərəkdir. Bir gün dünyada Azərbaycana da ciddi maraq yaranacaq, onda əsl əsərləri çıraqla axtaracaqlar.
"Lent.az"
(Müsahibə ixtisarla verilir)
...- Anarın Yazıçılar Birliyinin sədri olmağı Sizin yaradıcılığınıza mane olmur?
- Mənim yaradıcılığıma nə Anarın Yazıçılar Birliyinə sədr olmağı, nə keçmişdə Qorbaçovun SSRİ-nin, Barak Obamanın indi Amerikanın prezidenti olmağı, nə də kiminsə nə isə olmağı mane olmayıb, olmur, qəti də mane ola bilməz. Yaradıcılıq sevgi kimi bir şeydi – Sənin Allahla, özünlə olan söhbətindi, bir küncə çəkilib bir-birini sevən qızla oğlanın bir-birinə özünüifadəsidir. Bu söhbətin içinə heç bir təşkilat, heç bir dövlət girə bilmir.
- Başda Əkrəm Əylislinin, ayaqda Elnur Astanbəylinin “ədəbi müxalifət” olmağı Sizi ruhlandırmır?
- “Ədəbi müxalifət” deyiriksə, əvvəlcə “ədəbi hakimiyyət”i müəyyənləşdirək gərək. “Əbədi ədəbi hakimiyyət”in təmsilçilərinə – Nizamiyə, Füzuliyə, Dostoyevskiyə, Tolstoya müxalifətdəyəm.
- İlahi sözə müxalifsiniz, yoxsa İlahi sözün iqtidarında?
- Böyük sözə müxalif olmayan gərək əlinə qələm almasın.
- Anlamı nə? Bu, zəiflikdi, yoxsa qalib gəlmək ehtirası?
- Yox, yox. Məsələn, mən deyirəm ki, Nizami «İsgəndərnamə»sində gətirdiyi peyğəmbərliyə yüksəliş anıyla Nitsşenin aşıladığı fövqəlbəşər insan ideyasını bir neçə yüz il qabaqlayıb.
Nizamini Firdovsidən üstün tuturam, ona görə yox ki, bu, türk olub, o, fars.
Mənim üçün bütün Şərq ədəbiyyatı var. Ancaq bunlarda daha çox didaktik anlam var. Bu, Firdovsidə, Nizamidə daha çoxdur. Fəlsəfə, tarixlə bərabər, bir az da nəzmçilik var – əslində, hər ikisinin yazdıqları poeziya deyil, nəzmlə yazılmış romanlardır. Əvvəllər də demişəm: Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami roman janrının əsasını qoyub.
Füzulidə isə sırf poeziyadır. Bir az qırağa çıxsaq, yəni Şərqin intibah dövrü sona çatanda başlayan Qərb intibahının təmsilçilərindən biri Servantesdə isə başqadır. Məcnunla Romeo arasında yox, Don Kixot arasında bir oxşarlıq var.
Romeo onlar səviyyədə deyil. Eyni vaxtda – orta yüzilliklərdə, amma biri «cəngavərlər erası»nda, digəri kontinental intibahların bir-biriylə «salam-sağ ol» məqamında yaşamış insanlardır: çoxlu fərqlərdən biri də ondadır ki, onbirinci əsrdən başlayan Şərq intibahı ondördüncü əsrdə estafeti Qərbə ötürmüş oldu – Füzuli bu dünyadan uçanda, Servantesin yaradıcılıq dövrü başlayırdı, hələ təzə uçmaq öyrənirdi, dimdiyi sarıydı.
«Don Kixot» dahi əsərdi, amma mən bir çox məqamlarda hesab edirəm ki, Servantes Don Kixotu ələ salır, onu özündən aşağı tutur, onunla oynayır.
Bu çalarlara, postmodernist olmasam da, postmodernizm mövqeyindən yanaşmaq daha düzgün olardı. Servantes yaradıcılığında hərdənbir mənfi-müsbət axtarır.
- Ədəbiyyatımızın indi sərgilədiyi üslubü necə xarakterizə etmək olar?
- İndiki dövrdə hesab edirəm ki, Azərbaycan şeiri postsufizm mərhələsini keçməkdədi.
Postsufizm müəyyən etaplarda elə postmodernizm deməkdir. Kəsişmə nöqtələri çoxdur.
Postmodernizmin ən uğurlu nümayəndələrindən biri Umberto Eko indi-indi əvvələ, köhnə yazdıqlarına qayıdır, amma mən 30 ildi elə bunu edirəm.
- Yaradıcılığınızın fərqli görüntüləri varmı?
- Yeni bir nəzəriyyə irəli sürmüşəm: «Şərqdən də Şərqə» - nəticə elə qərbə çıxır coğrafi anlamda. Amma ədəbiyyat ruhi ərazilər anlamında qəbul olunmalıdır. Ədəbiyyatın cismi ərazisi yoxdur. Həm də deyirlər, şair nəzəriyyə yarada bilməz. Əslində, dünya tarixində, ümumiyyətlə, bütün böyük ideyaların hamısını şairlər verib. XX yüzil modernist cərəyanının nəzəri əsaslarını Tomas Eliot, futurizmin isə əsasını qoyan Marinetdir.
- Hamıdan seçilən Vaqif Cəbrayılzadə dünyaya, yaranışa necə baxır?
- Bütün dini kitablar göy üzündə yaransa da, o kitabları bura endirməklə İlahi dünyanın mərkəzinin, kainatın tək ibadət yerinin Yer üzü olduğunu işarə edib, seçmə ruhların məkanıdır, Kainatın hər yerindən ruhlar ibadət üçün bura gəlirlər, biz bunu belə qəbul etməliyik. Seçmə ruhların buradan çıxması buna görədir. Yad ruhlar da bura gələ bilir –onlar aləmi qarışdırır. Dindar olsam da, hər şeyə elmin gözüylə baxıram.
Kant-Laplas nəzəriyyəsinə görə, ulduz topalarından yaranıb dünya. Yaranan elmi və dini suallara cavabı da elə elmlə dini birləşdirəndə alınır. Mən özümü elmlə dinin birləşmə nöqtələrindən sayıram, bəlkə də nöqtə yox, onları birləşdirən əyri bir xəttəm.
Gülməli görünməkdən qorxmuram, hətta bəzən çoxluğun seçimi, qəbul eləməyi məni kədərləndirir. Düşünürəm ki, əsl şeiri maksimum beş-on adam sevə bilər, çoxluğun sevgisi şairin uğuru yox, məğlubiyyətidir.
- Azərbaycan ədəbiyyatının bugünkü durumu İlahiyə qayıdışa, elmlə dinin birləşmə nöqtələrinin yaranmasına töhfə verirmi?
- Töhfə deməzdim, amma ümidvericidir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatın missiyasında ümidvericiliyi prioritet sayıram. Öz payıma deyim ki, qanadlı insanların varlığını, insanın insanı sevməyini, insanın insanı sevdirməyini hey vurğulayıram. Heç bir dildə – rusda, farsda, ingilisdə tapmazsan «sevdirmək» felini. Yeganə dildir ki, bizdə bu İlahi anlam və bu xətt var. Dilimiz bizim tariximiz və ucalış xəritəmizdir.
- Axı, bizim dilimizlə Biləcəridən o yana getməyin mümkünsüzlüyünü iddia edirlər, rus dilini məsləhət bilirlər…
- Bunu tez-tez deyirlər, əsas isə Biləcəridən o yananı yox, Biləcəridən bərini keçməkdir. Buranı keçən əsl söz əvvəl-axır dünyanı fəth edəcək.
Rus dili haqqında isə bizdə əski imperiyadan qalma çox mifik bir təsəvvür var. İmperiyalar bitir, ancaq düşüncələri illərlə qalır. Rusların özləri rus diliylə heç yerə çıxa bilmirlər. Çıxan Dostoyevski və Tolstoy idi, rus dili yox. İndi xaricdə bizim dili – türk dilini rus dilindən daha çox öyrənirlər. Dünya dili hələlik ingilis dilidir. O, alman və fransız dillərinin də əvvəlki şöhrətini öldürüb, rus dilinin də. Dünyanın başqa bir dili sürətlə gəlir – Çin dili. Bir azdan Çin və ingilis dillərinin gərgin mübarizəsini görəcəksiniz.
- Bəs biz öz dilimizlə neyləyək?
- Danışaq, yazaq, inkişaf etdirək. Türk dilindən qorxmayaq. Ortaq türk dili yaratmaqla biz 300 milyonluq kontingentlə dünyanın qarşısına çıxa bilərik. Bu da elə ingilisdilli arena qədər var olmaq deməkdir.
Düzdür, «ortaq türk dili» ifadəsi bəzilərində qıcıq yaradır, əslində türk dili türkcə danışan xalqların dili deyil, bu, daha geniş bir arealdır, dil yox, ruhi hadisədir. Tək türkləri yox, daha çox xalqları əhatə edir. Buna nail olsaq, dilimizi də, ədəbiyyatımızı da, millətimizi də xilas edə bilərik. Bütün xırda xalqları məhvolma aqibəti gözləyir – kürəsəlləşmə sürətlə təşəkkül tapır. Hətta mən 300 milyonluq türkdilli xalqların məhvolma təhlükəsini görürəm.
İlk çıxış yolu ortaq TV yaratmaqdı. İndiki TV kimi yox, hər evə girə bilən TV.
- Dil problemini həll elədik, düşüncə problemi bəs nə təhər olsun?
- Dil problemi həll olunsa, təfəkkür problemi öz həllini tez tapar. Ortaq türk dili özünüqoruma instinktini yaradacaq. Ərdoğan demiş, «xəritədə Qarabağın yerini bilməyən amerikalı»nin siyasi basqısıyla birgə, ünsiyyət təpkisi, diqtəsi bütün türk dünyasında, o TV-nin yayılma arealında qıcıq yaradacaq.
- Mentalitetimiz ingilis düşüncəsinə, yaşamına heyranlığını gizlətmir, bizim əxlaqımıza tamam yad olan yaşam tərzini əxz eləyir, heç düşünmür də ki, öz düşüncəsiylə, yaşamıyla heyrətləndirsin…
- Yaponlar kimi eləməliyik: çağdaş sivilizasiyanı qəbul eləməliyik, amma özümüz olmalıyıq. Bizim dövlətimiz olmadığından bu çatışmazlıqlar özünə yer tapır. Biz dünyaya yarımçıq ingilis kimi yox, tam özümüz kimi maraqlıyıq.
- Bəs Şah İsmayılın o boyda Azərbaycanı…
- O, islam dövləti olub, üstəlik də islamın özündə ikitirəliyin təzahürü kimi meydana çıxan şiəliyin təcəssümüdür. Dinin özünü parçalayıb. Gəlin, Amerika açmağa can atmayaq. Bayrağımızda düsturumuz var. Ona əməl etməliyik.
- Ədəbiyyat neyləməlidi, hansı yönü yeritməlidir?
- Öz işini görməlidir. Dünyanın ilahi düşüncələrini əxz edərək, özümüzü ifadə etməliyik, yəni oxunanda bilinsin ki, bu, Azərbaycan şeiridir, teatrıdır, musiqisidir. Düşünürəm ki, ədəbiyyat kütləvi deyil, ayrı-ayrı adamların fütuhatıdır. Dünyada bir dahi var: Allah! – yazar Allahın yaratdığının yanına özünün yaratdığını qoymalıdır. Ədəbiyyat bunu etməlidir. Bu zirvəyə çatmalıdır.
- Hansı yönü tutmalıyıq ki, bizi doğma bilsinlər –ingilis də, alman da, rus da. Allahın yanında olmuşlardan, olacaqlardan olaq. Bu, ədəbiyyatın cəmiyyətin tərbiyəsində rolu varmı sualına cavab olar həm də…
- Şair-yazıçı yaradıcılığının təsiredici, tərbiyəvi gücünə qalanda, şübhəsiz ki, bu, var. Özü də təklikdə yox, bütövlükdə mədəniyyətin cəmiyyətin inkişafında böyük rolu var. Dünyanın bütün ölkələrində birinci sinfə gedən uşaqlara şeir, nağıl, hekayə öyrətməkdən başlayırlar. Televizoru, kitabları, qəzetləri açan kimi, o, təsirə başlayır.
- Onda təmsilçiləri çox böyük əsərlər yaratmış xalqın içindən necə müharibələr törədə bilən insanlar çıxır? Biri elə Hitler…
- Ədəbiyyatın tərbiyəvi gücü olmasaydı, on minlərlə yəhudi, üç milyona qədər türkün yaşadığı bugünkü Almaniya da olmazdı. Hitler yad ruh idi. Sağlam düşüncə görürsənmi necə qalib gəldi. Hitler o Almaniyada böyük idi ki, o Almaniya çox böyük borclar içindəydi, inflyasiyanın gündəlik həddi yüz faizi aşırdı, hətta alman qızlarını Argentina fahişəxanalarına aparıb oradan əldə edilən pullarla müəyyən təzminatları ödəyirdilər. Hitleri bu dalğa – məğlub Almaniyanın intiqam alma ehtirası ortaya atdı.
- Son iyirmi ildə «içimi tərpədən əsər» qrafasına düşəninə rast gəldinizmi ədəbiyyatımızda?
- Məni tərpətmək çox çətin məsələdi. Amma düşünürəm ki, yaxşı əsərlər olub. İndi kitablardan daha çox, məni küçədə gördüyüm bir insanın kədəri və ya füsunkar üzü daha çox sarsıdır, düşündürür.
Amma tam qurucu, sistemli şəkildə yazanlar var, məni şoka salacaq əsər yoxdu. Çox maraqlı bir nüans da var: son dövrlər ədəbiyyatımıza xanım şairlər çox güclü gəlir. Hətta kişiləri keçirlər. Bir vaxtlar poeziyada ilham pərisi olan xanımlar indi özləri də yazırlar. Sevindiricidir. Onların şeirlərinə ilham pərilərinin yaradıcılığı kimi də baxmaq olar.
- Şair-yazıçılar ictimai-siyasi həyatda öz təyinatında olmamaları sözü, ədəbiyyatı gözdən salırmı?
- Elə həmin söz də, ədəbiyyat da gözdən düşür. Şair-yazıçının ən böyük borcu dilə olan borcdur. Amma nəzərə də alaq ki, onlar da insandır. Elə şeylər var, dözmək olmur. Cəmiyyətdəki proseslərə münasibət bildirmək haqları var. Bununla bərabər, həmişə dediyim bir məqamı da çatdırmaq istəyirəm: şair siyasətə qarışanda eybəcərləşir. Şeir dünyadan və ədəbiyyatdan yuxarıdır … Mən həm də şeiri ədəbiyyatdan ayırıram.
- Sizə elə gəlmir ki, bəzən şair-yazıçılar filosofların, siyasətçilərin cavab verməli olduqları məsələlərdən danışıb, səlahiyyət sərhədlərini qarışdırırlar?
- Böyük və nüfuzlu şair müəyyən məqamda şairlikdən çıxmalıdır. Şeirlə birlikdə yuxarı ucalmalıdı. O, nə tarixçi olmalıdı, nə də filosof. Dünyanın qeyri-adi məxluquna çevrilməlidir. Ancaq Kafkanın həşəratına yox.
- Fövqəlbəşər olmalıdı, eləmi?
- Yaza-yaza ora gedib çıxır. Nizami «İsgəndərnamə»sində özünü ora aparıb çıxarmışdı..
- Nizami, Füzuli tam etiraf olunub.
- Olmayıb axı. Dahilərin dahi də oxucusu olmalıdı. Onları dərk edən o boyda oxucusu varmı?
- Sizi ehtizaza gətirən İlahi ştrix nədir?
- Məni ehtizaza gətirən sözdən ləzzət almağımdır. Füzulidən danışdıq da. Füzulinin mənə ləzzət eləyən şeirlərinin ən kədərli yerində mən gülürəm. Ən dəhşətli kədər də gözəl gülüş yaradır. İlahi gözəlliyi görəndə gülürəm, sevinirəm.
- Topluma baxanda yazığınız gəlir?
- Topluma baxmağı xoşlamıram. Çünki heç bir insan mənim yanımdan elə-belə keçmir. İnsan ya mənim yanından keçir, ya da məni yarıb keçir. Yəqin ki, bir hissəsi də məndə qalıb keçir. Bu da ağrı yaradır. Gör indi toplum məndən keçsə, mən nə günə düşərəm!?
Ən çox suya baxmağı xoşlayıram. Elə hesab edirəm ki, hər şey sudan yaranır.
Son şeirlərimdən birində yazmışam: «bulaqları gözlərindən, çayları lilindən doğma». Adi lil məndə dəhşətli, sarsıdıcı Vətən assosiasiyası verir.
- Yorulmursunuz bu yeknəsəqlikdən?
- Bəlkə də yeganə adamam ki, Tanrı yaradan heç nədən yorulmuram. Bu dünyaya, bu dövrdə gəlməyimdən razıyam. Xoşbəxtəm ki, Azərbaycanın müstəqilliyini gördüm. Bizim nəsil etdi bunu, biz etdik. Azadlıq Allahın verdiyi nemətdi. Biz azadlığı əldə etmək prosesində iştirak etməklə Allahın iradəsini həyata keçirmiş olduq.
- Özünüzü kimlərlə bir sırada görürsünüz?
- Sıra adamı deyiləm. Bir sırada heç kəslə görmürəm. Sevdiyim yazarlar, özümə yaxın bildiklərim olub – Füzuli, Nazim Hikmət, Servantes, Dostoyevski. Onlara vurğunluğum qalsaydı, indi yəqin onların pis şagirdi olardım.
- Sizi olduğunuz kimi təqdim edə bilsələr, dünyada da Sizi bu sevgiylə qəbul edərlərmi?
- Mümkün deyil məni olduğum kimi tərcümə etsinlər. Bizim dil, bizim adamımız kimi, tərcüməyə yatmır. Tərcümə haqda mənim fikrim var: bədii, sətri, bir də əsl tərcümə - ruhi tərcümə. Dostoyevskini tərcümə edən Dostoyevski ruhunda olmalıdır.
- Tərcümə eləsələr…
- Tərcümə eləsələr, etiraf edərlər. Otuzdan çox ölkədə şeirlərimi tərcümə ediblər. Az-çox tanıyırlar, hətta Yeni Zelandiyada şeirimi çap etmək üçün məndən icazə istəyiblər. Amerikada «Azerbaycan interneşnl» jurnalında çap olunmuşdu:
«Rəqs edək, rəqs edək doğulandan ölənədək» şeirimi. Norveçdə bir bəstəkar «Dünya gözümdə söndükcə, sən görünürsən, İlahi» şeirinə musiqi bəstələməyə icazə istəyirdi, mən də icazə verdim.
Təkcə özümü demirəm, bütövlükdə Azərbaycan şeiri layiqincə tərcümə olunub çap olunsa, sevənimiz, heyranımız bəs qədər olar. Bu, mütləq olacaq, yazmaq gərəkdir. Bir gün dünyada Azərbaycana da ciddi maraq yaranacaq, onda əsl əsərləri çıraqla axtaracaqlar.
"Lent.az"
(Müsahibə ixtisarla verilir)
