Eduard Limonov: "Mən rus-sovet ədəbiyyatının səfiliyəm"

-

Amerikalı jurnalist və rus ədəbiyyatşünası John Gled 15 dekabr 1988-ci ildə Parisdə o vaxt hələ mühaciərtdə yaşayan rus yazıçısı Eduard Limonovla görüşüb və ondan müsahibə alıb. Oxu Zalı həmin müsahibəni təqdim edir.

- İcazə verin açıq danışaq. Başqaları məndən soruşurlar : “ Nədən Limonovdan müsahibə almaq ağlınıza gəldi?!” Mən rus ədəbiyyatı ensiklopediyasını nəşr edən alman slavyanşünas Volfgang Kazakla söhbətim oldu. O dedi ki, “Mənim kitabımda Limonov yoxdu. O kimlərinsə xoşuna gələ bilər, amma mənim yox”. “Sizə olan iradlardan? Elə birinci olanı söyüş yazmağınızdır, ikincisi isə,19-cu əsrə aid olan ənənəvi realizm.

- İt hürər, karvan keçər. Bu yazıçılar haqda fikrim. Kazakı isə mən tanımıram. Nəyi seçirsə qoy seçsin, mənə nə dəxli. Belə şeylərə ciddi baxmıram.

- Yazıçı özünü mühacirətdə necə təsdiq edir?

- Mən özümü əvvəl mühacirətdən kənarda təsdiq etmişəm. İndiyə kimi fransız dilinə 9 kitabım tərcümə edilib. 1980-ci ilin sonundan başlayaraq bu günə qədər mənim kitablarım 8 dildə nəşr edilib.

- Nə üçün mühacirətdən kənar? Hətta mühacir kimi yaşadığınız ölkədə belə sizi başqalarından daha çox oxuyurlar. Yəni Siz bunu hesaba almırsız?

- Heç vaxt mühacirlərin yazıçısı olmaq istəməmişəm və ilk kitabımı da yazanda ümüdümü onun ingilscə çap olunmasına bağlamışdım. Təbii ki, mən onu ingilis dilində yaza bilməzdim, ona görə rusca yazdım. Amma bütün hallarda rus naşirləri haqda düşünmürdüm. Yalnız hadisələrin sonrakı gedişi və amerikan naşirlərinin müqaviməti səbəbindən (bu yeni tip rus yazıçısına olan inamsızlıq idi, çünki rus yazıçıları Amerika haqda gözlənilən kimi yaxşı yazırlar) “Ediçka”nın öncə rusca nəşr edilməsi faktı məhz bununla izah oluna bilər.

Buna da bax: Sergey Dovlatov: "Özümü kobud və tərbiyəsiz aparırdım"

- Neçə nüsxə sata bildiniz?

- Hardasa iki dəfə nəşr edilmişdi. Satılan kitabların sayını yoxlamaq çətin məsələdir. Kiçik nəşriyyatlarda bunu bilmək olmur. Mən nəşriyyatlarla ilk müqaviləmi iki min nüsxəyə bağlamışdım. Dəqiq bilmirəm. İkinci müqaviləmi tiraj sayı göstərilmədən imzaladım.

- Bəs irada münasibətiniz, irad deməyək, qiymət verilməsinə - “bu hardasa ənənəvi realizmdirmi”?

- Bəli,bəli,mən qəbul edirəm

- Qəbul edirsiz?

- Bəli qəbul edirəm. Tam ənənəvi realizmdir.

- Amma realizm sanki öz dövrünü yaşayıb artıq?

- Yox bununla qətiyyən razı deyiləm. Siz idda edirsiniz ki, biz modernizm dövründə yaşayırıq? Yox, biz yəqin ki, postmodernizm dövrünü yaşayırıq, 30-cu illərin bütün axtarışlarından və həm də 60-cı illərin formalizminin ikinci dalğasından uzaq. Bütün hallarda yazarlar, kainatın yazarları realizmə qayıtdı, amma o həm də çox müxtəliflidi.

- Sizin yazıçı dünyanız rus, fransız, yoxsa Qərbdi?

- Deyim ki, rus dünyasına böyük nirətlə yanaşıram. Dostlarımın, tanışlarımın və həmyerlilərimin indiyə qədər yazdıqları vecimə deyil. Bəlkə də, nəsə yazılır, bu mümkündür. Gənclər nələrsə yazır və ola bilsin, dərc də olunur, amma mən indiyə qədər yazıçı olaraq məni heyrətə gətirən və “Hə, budur lənət sənə nə möhtəşəm, bax mən də belə yazmaq istərdim” deyəcəyim bir mətnlər qarşılaşmamışam. Yox, dövrümüzdə belə rus yazıçıları yoxdur, təəssüf ki, son 30 ildə beləsinə rast gəlməmişəm. Məni maraqlandıran və hardasa məndə qısqanclıq oyadan nə varsa anqlosakson yazıçıları tərəfindən dərc edilib, heç fransızlar da o zirvəyə layiq deyil.

- Məsələn kimlərdir sizi tərpədən yazarlar?

- Necə deyim, bax mən Kapoteyə bənzəyən bir neçə fəsil və ya qısa hekayələr yazmaq istərdim. Əlbəttə hamısını yox, mən də çox inadkaram, hər şeyə irad tutanam. Bir də qoca Heminqueydən bəzi stilistik, tamamilə mümkünsüz olanlarını. Onun heç bir romanını qəbul etməsəm də, bəzi bölümlərini həvəslə yazardım.

- Yaxşı o zaman mən sizin haqda öz kitabımda siz rus mühacir ədəbiyyatının Trumen Kapotesisiniz yazsam necə olar?

- Bu düzgün olmazdı, çünki mən nə rus mühacir ədəbiyyatının Trumen Kapotesi və nə də Henri Milleriyəm. Bir vaxtlar birinci kitabımın nəşrindən sonra fransız, hətta amerikan və alman mətbuatı belə mənim haqda yazsa da bu adı özümə yaraşdırmadım. İndi artıq yazırlar ki, Limonov özü olmaq haqqını qazandı.

Buna da bax: Voinovich: "Yazıçılar İttifaqı gizli təşkilatdır, orda hər şeyi qapalıdır"

- Hər bir yazıçı sizin haqda belə düşünür.

- Elədir, amma o haqqı gərək qazanasan. Birdə ki, mən Fransada yaşadığımdan və buranın vətəndaşı olduğumdan, ölkənin mətbuatının yazdığına istinadən bu qənaətdəyəm. İlk kitabımdan sonra məni Henri Millerlə müqayisə edir, sonra isə Keruak və Bukovskiylə bir tuturdular.

- Bukovski ilə?

- Təbii ki, Çarlz Bukovski ilə. Amma şükür Tanrıya məni birinci kitabımdan sonra heç bir rus yazıçısı ilə müqayisə etmirilər, yalnız “Yüksək Liqa” nın yazıçıları ilə, yəni ki Normal Dünyanın yazıçıları ilə müqayisə edirdilər mühacir dünyasının və ya əyalət, sovet dünyasının yazıçıları ilə deyil.

- Siz nəsr yazmağa SSRİ-də olarkən başladınız,yoxsa Qərbdə ?

- Mən Nyu- Yorkda nəsr yazmağa başladım,SSRİ- də isə şeir yazırdım. Bu həyatımın, yaradıcılığımın heç vaxt inkar etmədiyim bir parçasıdır. Düşünürəm ki, zamanla öz diriliyini itirməyən orijinal şeirlər yazmışam. Onların rus ədəbiyyatında yeri nə olmalıdır, ümumiyyətlə yeri olmalıdırmı sualına mən cavab verə bilmərəm.

Buna da bax: Brodski: "Yaşadıqlarım gözümdə birdən-birə yadlaşdı"

- Bəs onda nə üçün şeir toplusunun adını “Russkoye” adlandırdız?

- 1971-ci ildə poema-kollaj formasında yazdığım bir poemanın adı ilə adlandırdım, çünki həmin poema rus ədəbiyyatının müəyyən ştamplarına uyğun yazılmışdı. Bu həm də bir az ironiyalı addır. Şeirlər kitabının belə adlandırılması təbii idi, çünki həmin kitabı yalnız 1979-cu ildə nəşr edə bildim və ora daxil olan şeirlərin hamısı Rusiyada yazılıb. Ona görə böyük bir məsafədən onu “Russkoye” adlandırdım. Əlbəttə rus dilindən istifadə edirəm və yəqin ki, daim ondan istifadə edəcəm. Doğrusu dili dəyişməyə hələ vaxt var və mənim ingilis dilində ilk şüurlu və şüursuz təcrübələrim elə də pis deyil, yəni ki, ingilis dilində də yaza bilərdim, ancaq fransızdilli bir ölkədə yaşasam da və vəziyyətin səfehliyindən, onsuz da ingilis dilinə tərcümə edəcəklər, ona görə çalışmaq mənasızdı. Fransız dilində isə, yəqin heç vaxt yaza bilməyəcəm, mənə görə mürəkkəb dildi. Mənim dünyaya bağlılığım heç yerə aid deyil. Mən özüm özüməyəm, Rusiya özü özünədi. Afrika da özü özünədi. Rus yazıçıları isə nə isə... Onlar mənə maraqlı deyillər, bəzən mararqsız olduqları mənə utanc verir. Onsuz da mən tək qaldım, rus yazıçıları və xüsusən də Saşa Sokolovla qısamüddətli dostluğum olsa da yenə də ədəbiyyatdakı təklik yaxamı buraxmayıb. Amma biz heç vaxt tam səmimi dost olmamışıq. O var ki biz hər ikimiz ədəbiyyatda autsayder idik. İndi o daha az autsayderdir və düşünürəm ki, onu gələcəkdə bir ədəbi məktəbin rəhbəri kimi müəyyən şöhrət gözləyir, həm həyatda, həm də cəmiyyətdə. Mən belə düşünürəm, amma mən yenə də autsayder olaraq qalacam, belə düşünürəm.

- Amma çox ziddiyyətli vəziyyət yaranır - Rus ədəbiyyatı, rus ənənələrindən imtina edən bir adam, lap əvvəldən başqa dünya üçün əsər yazsa da, yenə də rusca yazır. Siz “Bu mənəm Ediçka” nı yazanda xaricdə neçə il yaşamışdınız?

- İki ildən də az.

- Ölkənizi tərk edəndə neçə yaşınız var idi?

- 29 yaşım var idi.

- Amma yenə də iki il və 29 yaş. Axı rusluq içinizdə daha böyük yer tutmalıydı?

- Söhbət qəlbdən gedir. Biz burada nədən danışırıq? Mən hansı mədəniyyətə məxsusam? Kiməm mən? Bunu dəqiqliyi ilə müəyyən etmək heç vaxt mümkün olmayacaq. Sizə deyirəm ki, rus deyiləm və necə varamsa elə də dünyaya gəlmişəm. Elə insanlar var ki, onlar yalnız kütləyə məxsusdular. Mən məxsus deyiləm.

- Rusiya kütlədirmi?

- Xalq həmişə kütlədi, elə burada da kütlədi. Kitablarımı rusca yazıram, amma nə rus, nə fransız, nə amerikan kütləsinə heç vaxt məxsus olmayacam. Kitab həmişə autsayderdir və tənhadı, o insanların arasında gəzir, amma gəzsə də ona darıxdırıcıdır. Ruslar məni sevmirlər. Amma bununla fəxr etmək lazımdır. Çoxlarını sevmirdilər, özü də ən yaxşılarını, tarix bunu sübut edib ki, onlar nifrətləri etibarsızdır.

- Bu mənim birinci müsahibəm və heç iyirmincisi müsahibəm də deyil və kiminlə söhbət edirəmsə özünü tənha bilir. Mən Zinovyevdən müsahibə almışam. O gileylənirdi ki, bütün dünya ondan müsahibə alıb, amma rus mühacirəti onu qəbul eməyib. Qorenşteyn də həmçinin eyni şeylərdən şikayətlənirdi. Sinyavskiy də özünü unudulmuş hesab edirdi. Əgər siz hamınız unudulmuşsunuzsa, hamınız autsaydersinizsə, o zaman sizlər kimsiniz?

- Bilmirəm Con, yalnız özüm haqda danışa bilərəm. Sizə nə hiss etdiyimi, nə gördüyümü deyirəm və mənim buna daha çox əsasım var, nəinki hansısa Qorenşteynin və ya başqa birinin. Düşünürəm ki, Zinovyevin autsayderliyə müəyyən əsasları olsa da, bütün hallarda mənimki qədər deyil. Mən rus sovet ədəbiyyatının səfiliyəm, bir çox səbəblərdən səfiliyəm. Çünki mən Tanrının mövqeyini qəbul edə bilmirəm, yuxarıdan baxıb və demək : “Onlar daha autsayderdilər, mən isə bir az. Autsayderliyimdə təkid edirəm, çünki bu evidentdir-bəllidir, aydındır.

​- Yox siz dediklərinizi mübahisələndirmirəm, sadəcə deyirəm ki,bu başqalarına da aiddir. Ola bilsin sizə başqalarına nisbətən daha çox aiddir.

- Texnoloji inqilab ağlagəlməz dəyişiklikləri mümkün etdi. O zaman ki nəşriyyat işi daha beynəlmiləl oldu, əsas müəlliflər barmaqla sayılır, elə rəssamıar da və onların əsərləri hər yerdə satılır. Frankfurt yarmarkasında bir müəllifin əsəri 20 ölkədə satılır. Bax məsələn ingilis müəlliflərin əsərlərini götürsək, məsələn Lourens Dürelli, o on illərdi ki Fransanın cənubunda yaşayır və yaxud Qrem Qrini. Amma heç kim onları mühacir adlandırmır, heç kim də təəccüblənmir ki, nədən onlar Fransada yaşayır və ingilis dilində yazırlar. Onlar Londonda iki saatlıq uçüş məsafəsindədilər, mən isə Moskvdan üç saatlı uçuş məsafəsindəyəm, amma ki "what is the difference" (nə fərqi var ki)? Heç kim onlardan soruşmur : “ Nədən siz indiyə kimi ingilis dilindı yazırsız? Nəyə görə fransız dilinə keçməmisiz?” Məndən isə soruşurlar, bu ki mənasızlıqdı.

Əminəm ki, bütün bunlar köhnə baxışların qalıqlarıdır. Rus yazıçısı adətən başında qırmızı ulduzlu kepkada Konqresə gələn çinli yazıçı kimi qəbul edilirdi. Mən yox. Mən Avropada doğulmuşam. Mən avropalı yazıçıyam. Turgenev ömrü boyu Fransada yaşayıb. Qoqol rus yazıçısı idi, (o 20 il Romada yaşayıb və mənim üçün hələ də müəmmadır ki, necə olub bu qədər Romada yaşayasan, amma bu şəhər haqda heç nə yazmayasan). Fransada yaşayıram və burada nə baş verirsə, o haqda da yazıram. Elə bu yaxınlarda “Ramsey” nəşriyyatında "Adi əhvalatlar" (“Les Encidents Ordinaires”) adlı hekayələr toplusunu nəşr etdirdim və orada hadisələr Nitsada, Parisdə, Nyu-Yorkda harada desəz baş verir, bir Rusiyadan başqa. İndi Parisdə daha çox yaşamışam, nəinki Moskvada. Belə faktlar. Nabokovdan onun vətəndaşlığı haqda soruşanda belə cavab verib: “Mən 10 yaşlı amerikalıyam”. O Amerikada 10 ildir ki, yaşadığını nəzərdə tuturdu. Artıq 15 ildir ki, Rusiyadan aralıyam. Artıq 15 ildir ki, Qərb adamıyam. Amma yeni dünya ilə face to face, üz-üzə problemini heç vaxt yaşamamışam, insanlar hər yerdə eynidilər. Big deal! Language is nothing! (Nə olsun! Dil o qədər də vacib deyil) Bu işdə nəsə daha dərin qatlar var,həyat problemləri, anlayış və Yeni Dünya qarşısında qorxum yoxdur.

- Mütləq soruşmalıyam: Bütün kitablarınız avtobioqrafikdirmi? Edicka elə yüz faiz Limonovun özüdür.

- Əlbəttə şübhəsiz ki, bu avtobioqrafik kitabdır. Mən onu fəsil-fəsil yazır və eyni zamanda yazdığımı yaşayırdım və mən onu yazdıqdan sonra hardasa il yarım həmin vəziyyətdə qaldım, mən hələ də həmin Ediçka idim. Amma bildiyimiz kimi, bizim hər birimizdə, hər an şəxsiyyətcə təpədən-dırnağa dəyişirik.

- Bəs əgər siz mühacirət edə bilməsəydiniz?

- Təsəvvür etmək çətindi, həyatım necə olardı? Amma bütün hallarda o qeyri adi olacaqdı. Çox yəqin ki, yaşadığım məkana, bir yerdə olduğum insanlara yadlaşdığım səbəbindən getdim və istədim ki, yeni taleyimi tapım.

- Bu aydındı,amma alnmasa idi, o zaman yenə yazıçılıq edəcəkdinizmi?

- Əlbəttə.

- Adətən mühacirlər nəsə qeyri adi bir hiss keçirdikləri qənaətində olurlar. Onlar üçün bu bir şokdu və onlar bunu danışmaq istəyirlər və bu başadüşüləndi. Amma iş tək bunda deyil. Mühacirətdə elə nəsə var ki, insanları yazmağa vadar edir, özü də tək memuar yox. Mühacirlər arasında gözlənildiyindən də artıq yazıçılar çoxdu, tək ona görə yox ki, bir çox yazıçılar Qərbə üz tutdular. Bir çoxları artıq xaricdə yaşayarkən yazmağa başladılar və bu həqiqət tək üçüncü mühacir dalğasına aid deyil.

- Belə bir anlayışım yoxdu. Heç nə deyə bilmərəm. Mən Moskvada çox tanınmış bir şair idim. Mənim yaradıcılığımda davam gəldi, ümumiyyətlə mən 15 yaşımdan yazmağa başladım.

- Yazıçı kimi gəlirləriniz necədir? Hansı ölkədə daha çox və hansı dildə çap olunmaq daha gəlirlidi?

- Bu kitabdan asılıdı.

- Bəzi yazıçılar mənə deyirdilər ki, alman və ingilisdən fərqli olaraq əas gəlirlərini daha çox fransız nəşrlərindən qazanırlar

- Mənim əsərlərim Almaniyada yaxşı satılırdi. İlk illər pulun böyük hissəsi məhz Almaniyadan gəlirdi.

- Bəs indi?

- Bu xarici amillərdən asılıdı... Bax mən bu yaxınlarda öz kitabımı “Flamarion” nəşriyyatına yaxşı pula satdım. Özü də təkcə fransız dilində olan nəşriyyata. Düşünürəm ki, tədricən hansısa etibar formalaşır, bir kitab başqa biri ilə əvəzlənir, tanınmağın üzərinə daha da tanınmaq gəlir.

​- Ola bilərmi ki,əks proses baş versin,çoxlu kitab nəşr etmək kitab inflyasiyasına gətirib çıxartsın? Məsələn Soljenitsin o qədər yazıb ki, mən təsəvvür edə bilmirəm ki, hansısa oxucu onun bütün kitablarını oxusun.

- Onun problemi tam başqadı, onda tarixçi-filosof meqalamoniyası baş verir, onun dünyanı dəyişmək iddiası var və ya nəsə dünyaya düzəlişlər etmək istəyir. O çalışır ki, öz nöqteyi-nəzərini sübut etsin və bunu sübut etmək üçün 1500 səhifəlik kitablar yazır, bu divanəlikdir. Mən bunu heç vaxt etməmişəm və etməyəcəm də. Mənim rusca hec bir kitabım 300 səhifədən artıq deyil, o həddi heç vaxt aşmamışam. Və kitablarım get-gedə daha kiçik həcmli olurlar, bu da onu göstərir ki, mən fikrimi yığcam vasitələrlə

də də ifadə edə bilərəm. Amma onun kitabları həcmcə şişməkdədi, onun vəziyyəti başqadı, məncə o daha çox sosioloq və filosof kateqoriyasına aiddir. Mənə görə belə yazıçılar nədənsə öz istedadlarını ağılsızcasına xərcləyirlər, həm də özlərini bir romanın çərçivəsinə sığışdırmaq istəyirlər. Soljenitsin ağılsız zidiyyətlə yaratmaq əvəzinə esselər yazsın. Bütün bunlar darıxdırıcıdı, darıxdırıcıdı və səfehdir.

Mən adətən artlq hazır əlyazmaları satıram. Hesab edirəm ki normal inkişaf edən yazıçıyam, çünki mən poeziya məktəbini də keçmişəm və indi nəsrdəyəm, Şükür Tanrıya birinci kitabımı yazmışam, özü də istedadlı və peşəkarcasına yazmışam. Sonra ikinci və üçüncü kitabımı yazdım. Heç kim inanmırdı ki, mən onu yazacam. Mən isə yazdım, hansısa müəyyən böhranları aşdım, yəqin bütün yazıçılarda bu olur. İndi çox şeyin öhdəsindən gəlməyi bacarıram.