Borges: "Sonra anama dedim, mənə kömək et"

-

Sonra anama dedim: "Hekayənin taleyi xarakterin deyəcəyi sözlərdən asılıdır. Mənə kömək et". Əhvalata dodaq büzürdü, bəyənməmişdi və belə dedi: "Qoy düşünüm."

Jorge Luis Borges

Londonda Krallıq Sənət Cəmiyyətində (The Royal Society of Arts) çıxışı

Kitablar, yazmaq, həyat və digər şeylər

Tərcümə edən: Malik Məmmədli

Həmişə inanırdım ki, Buenos-Ayresin kənar bir məhəlləsində böyümüşəm; küçələri təhlükəli, gün batımı göz oxşayan kənar bir məhəllədə. Həqiqətsə bundan ibarətdir; dəmir barmaqlıqlı hasarın arxasında yerləşən bağçada, saysız ingiliscə kitabın olduğu kitabxanada böyümüşəm. Bu barədə, "Evaristo Carriego"ya yazdığım ön sözdə də bəhs etmişəm.

O kitablardakı illüstrasiyaları, o mətnlərin çoxunu hələ də xatırlayıram: Edward William Lane'nin "Min bir gecə nağılları" tərcüməsi, "İliada və Odisey"in Butcher və Lang tərcüməsi, həmçinin, Lewis Carroll'un "Alisa möcüzələr diyarında", "Aynanın içindən", "Sylvie və Bruno" kimi sevilən kitabları.

Həmçinin oxu: "Alisa Möcüzələr diyarında" romanının mesajları

İlk oxuduqlarım arasında, xatırlayıram ki, Stevenson'un "Yeni min bir gecə nağılları" və Coleridge'nin "Qədim dənizçi"si vardı, bir də H. G. Wells'in ilk kabusları: "Aydakı ilk insanlar", "Görünməz adam" və "Zaman maşını" - bu sonuncusu digər üçü arasında Wells'in ən yaxşı kitabı idi.

Sonra R.Kipling gəldi; təbii ki, mürəkkəb hekayələri deyil: "Meşənin kitabı və Kim". Lakin belə hesab edirəm ki, ən çox Stevenson'a borcluyam. Onu oxumağa, "Dəfinələr adası" və "Dr. Jekyll və Cənab Hydes" əsərləriylə başladım, sonra da digər əsərlərinə, o möcüzəvi esselərinə keçdim. Bütün həyatım boyu onu oxumağa davam etmişəm.

Mənim fikrimcə, Stevenson əfsanəvi London yaradıb, yaxud kəşf edib; Andrew Lang "De Essays in Little" əsərində Stevensondan danışarkən bunu qeyd etmişdi.

Zənnimcə, onun kəşf etdiyi əfsanəvi London daha sonra Chesterton tərəfindən "Cənab Cümə Axşamı" və "Çox şey bilən adam"da istifadə edilmişdi.

Bu kitabları oxumağa davam edərək başqa kitablar kəşf etdim. Məsələn, Conrad, məncə, əla romançı, bütün romançılar arasında ən xas romançıdır: onu lap əvvəl, 1918-ci ildə kəşf etmişdim.

Hamı kimi mən də Edgar Allan Poe'nun hekayələrini oxudum. Arthur Gordon Pym'in "Hekayələr"inə də xüsusi bir təşəkkür borclu olduğumu qeyd edim gərək.

Bunlarla yanaşı, daha kiçik həcmli kitablar da xatırlayıram: Polkovnik [Frederick] Marryat'ın "The Pascha of Many Tales" kitabı, "Cənab Verdant Green'in macəraları" (Cuthbert Bede) və "Tom Brown'un Məktəb Günü (Thomas Hughes) kitabları. Bu kitablar mənə kiçik uşaqkən verilmişdi.

Atamın şeir oxumasını hələ də xatırlayıram: "Boyalı bir dəniz üstündə/ Boyalı bir gəmi qədər avara". Yadıma düşən ilk xatirələrdən biridir yəqin. Atam, Coleridge, Swinburne'i, Shelley, Keat, Byron və əlbəttə, Shakespeares'i həmişə ucadan oxuyardı. Şeirlə ingilis dili vasitəsiylə tanış olmuşam.

Əvvələr, yəqin ki, dilə təkcə ünsiyyət vasitəsi kimi baxırdım, lakin atamın o sətirləri səsləndirməsi və mənim onları dinləməyim - onlarla anlamadan da olsa razılaşmağım - güman ki, dilin cadulu bir atmosfer yarada biləcəyini, dilin bir növ cadugərlik olduğunu dərk etməyimə gətirib çıxarmışdı.

Oxuduqlarımın çoxunu ingiliscə oxumuşam. Məsələn, Müqəddəs Kitabdan danışarkən əslində Kral Ceyms versiyasından danışıram. Bu da o deməkdir ki, ədəbiyyatı ölkəmdə və ispanca ədəbiyyatda düşünüldüyü kimi realist mənada deyil, həmişə xəyali mənada təsəvvür etmişəm, çünki bütün ingilis ədəbiyyatı bir silsilə fövqəladə xülyadan ibarətdir.

İngiltərəyə həmişə minnətdar olmuşam, xüsusilə də ingilis ədəbiyyatına. Bir az latınca bilirəm, amma əfsus ki, yunanca heç bilmirəm; buna görə də ingilis ədəbiyyatına, xüsusilə də ingilis şeirinə Platonçu mövqedən baxıram.

Uşaqkən oxuduğum və ya oxumağa başladığım yazıçıları oxumağa ömür boyu davam etdim. Nə vaxtsa, oxumadığımı, yaxud yazmadığımı xatırlamıram. Ən erkən dörd yaşına qədər xatırlaya bilərsən; oxumağı və yazmağı daha əvvəl öyrənmişəm güman ki, üç yaşımda yaxud bir az sonra.

Prescott'u oxumuşam. Hesab edirəm ki, oxuduğum ilk tarix kitabı Prescott'un "Perunun fəthi" kitabı idi; sonra "Meksikanın fəthi"ni oxudum. O vaxtlar uşaqdım yəqin. Marağımı çox çəkmişdilər. Əlbəttə, romantik şəkildə yazılmışdı hər ikisi; onlarla Gibbon'u eyni səviyyəyə qoya bilmərik. Gibbon çox ağıllı adam idi; Prescott elə olmaya bilər.

Həyatım boyu, sürəkli və təkrar-təkrar, Gibbon'un "Geriləmə və Çöküş"ünü oxumuşam. Möcüzəvi bir kitab olduğunu qeyd etməliyəm.

Bir də Volterin İsveç kralı XII Karl barədə yazdığı əfsanə kitab: "Histoire de Charles XII".

Son vaxtların maraqlı bir kitab da, Liddell Hart'ın Birinci Dünya Müharibəsi barədə yazdığı "Əsl müharibə" kitabıdır.

Ensiklopediyalara çox aludəyəm. Ensiklopediya bekar və hər şeylə maraqlanan insanlar üçündür, mən də bekaram və hər şeylə maraqlananam, buna görə də ensiklopediya mənə tamamilə uyğundur.

Britannica'nın köhnə nəşrləri oxumaq üçün idi, müraciət qaynağı deyildi. Məndə 1911-ci ilin nəşri var; içində Edmund Gosse'dən, Stevenson'dan məqalələr var.

Məsələn Macaulay'ın Dr Johnson barədə məqaləsi, Giles'in Çin ədəbiyyatı tarixi barədə məqaləsi. Bu kitablar oxumaq üçün idi, müraciət üçün deyil.

Həmçinin oxu: Britannica Ensiklopediyasında Azərbaycandan nə var?

Fəlsəfəylə də ingilis dili vasitəsilə tanış olmuşam. Gənc vaxtlarımda ilk dəfə Bradley'in "Təzahür və mahiyyət" kitabını oxuduğumu xatırlayıram. Daha sonra adım ikinci nəşrin ön sözündə anılanda böyük heyrət və çaşqınlıq içindəydim. Eyni zamanda Berkeley'i və əlbəttə ki, David Hume ilə Willam Ceyms'i də oxudum.

Atam mənə öz üsullarıyla fəlsəfə, şahmat fiqurları və şahmat taxtasıyla Zenon paradoksu, Berkeley'dən bəhs etmədən fəlsəfəsini öyrədirdi... O vaxtlar, güman ki, on iki yaşında idim. Mənə bioqrafik fəlsəfə tarixi verdi, sonra atamın danışdığı bütün o lətifələrin fəlsəfənin təməl sualları olduğunu anladım.

Başqa dillərdə yazılmış kitablarla ingilis dili vasitəsilə tanış oldum. Sözün düzü, bütün dünyanı gəzməyimə baxmayaraq, atamın kitabxanasındakı kitablardan kənara çox da çıxmadım. Yaddaşım çoxlu iqtibasla doludur. Məncə, oxumaq, ən canlı xoşbəxtlik hallarından biridir.

İngiliscə oxumaq üslubuma böyük təsir göstərdi - ən azından sadə sözlərlə yazmağa çalışmaq məsələsində. Digər tərəfdən də, ingilis dilinə elə çox hörmət edirəm ki, ancaq müəyyən vaxtlarda ingiliscə yazmağa təşəbbüs göstərə bilirəm. İngiliscə bir neçə şeir yazmışam - xeyli pis şeirlər olduğunu da əlavə edim.

Mənim taleyim ispancadır, ispancada mürəkkəb bir dil əvəzinə, yalın və sadə bir dillə yazmağa çalışıram. Mümkün olsa, təkhecalı sözlərlə yazmaq istəyərdim.

Əsas təxəyyüldür. Fiziki cəsarətdən daha əhəmiyyətlidir. Yazmaq üçün təxəyyül, duyğu və hiss gərəkdir. Ən pis halda, mən təxəyyül olmadan, duyğu olmadan yaza bilmirəm. Məndə biraz təxəyyül var - bir parça da olsa. Yenə də yazdıqlarımın çoxu oxuduqlarımdan gəlir. Digər tərəfdən, Emerson şeirin şeirdən çıxdığını deyirdi.

Həmçinin oxu: Homerin öz Homeri vardı

Bəzən ingiliscə yuxu görmək imtiyazına yiyələnirəm. İngiliscə və ispanca yuxularım olur. Bu vaxta qədər bu dillərdən başqa bir dildə yuxu görməmimşəm.

Miçiqanda olarkən çox qarışıq bir yuxu görmüşdüm. Ertəsi gün birinin digərinə dediyi sözü xatırlayırdım:

"Sənə Shakespeare'in yaddaşını satacam - Shakespeare'in şəxsi yaddaşını". Amma "satmaq" sözü mənə çox ticari gəldi, buna görə də onu "Shakespeare'in yaddaşını sənə verəcəm, yaxud bəxş edəcəm"ə çevirdim.

Sonra bir alman alimin Shakespeare'in yaddaşıyla təltif edilməsi və ya lənətlənməsinə dair uzun bir hekayə yazdım. Bu, Shakespeare'in 1616-cı ildəki, ölmündən bir neçə gün əvvəlki yaddaşı idi.

Əhvalatın qəhrəmanı əvvəl yuxusunda, sonra da oyaqkən Shakespeare'in xatirələrinin özünə gəldiyini başa düşür, qəfil bir simanı xatırlayır. Məsələn, bu, Chapman'ın simasıdır, ya da Ben Jonson'un və ya Cristopher Marlowe'un.

Shakespeare'in yaddaşındakı hər şeyi xatırlayana qədər bu belə davam edir və sonra özünü itirib havalanır yaxud buna oxşar bir şey olur - tam xatırlamıram.

Əsas fikir, belə bir lütüfkarlığın qorxunc olmasıdır. Ən son yazdığım əhvalatlardan biriydi bu - almanlarda tez-tez rast gəlindiyi kimi, Shakespeare'ə tapınan bir alman alimin hekayəsi. Məncə, olduqca yaxşı əhvalatdır. Kitabın əvvəlində olacaq, amma başqa hekayələr də əlavə edəcəm. Növbəti kitabım budur, güman edirəm ki, gələn il nəşr olunacaq: "La memoria de Shakespeare" - nəzərdə tutduğum, onun şöhrəti deyil, şəxsi yaddaşıdır.

Yazarkən gerçəkliyə deyil, o andakı yuxuma sadiq qalıram. Bilirəm ki, oxucu bunun belə olduğunu anlayır. Oxucu, yazarın yalan danışdığını hiss etsə, kitabı yerə qoyar. Yox, əgər oxucu yuxunun gerçək bir yuxuya cavab olaraq yazıldığını hiss etsə, oxumağa davam edər.

Məncə, ədəbiyyat gerçək yuxularla yazılır - sözlərlə hoqqabazlıq edərək deyil. Sözləri unutmağa çalışıram və demək istədiyim şeyi sözlərlə deyil, sözlərə baxmayaraq deməyə çalışıram, çünki kitab həqiqətən yaxşıdırsa, sözləri unudursunuz.

Bununla yanaşı, ritmi də tutmaq lazımdır. Hadisə hörgüsündən də, metaforalardan da, digər şeylərdən də əhəmiyyətlisi budur - hər cümlə üçün doğru ritim, doğru ton. Hər şeydən əhəmiyyətlisi budur.

"ALEF"də mücərrəd bir fikirlə başlayıb əbədiyyəti düşündüm. Əbədiyyətdə zamanın bütün dilimləri mövcuddur, keçmiş və gələcək tək bir ilahi anda toplanmışdır - əbədiyyət ya da [John] Wilkins'in sözüylə "everness". Bu, daha yaxşı sözdür.

Həmçinin oxu: Yeni Gombul Əlif qalmaqalı

Sonra öz-özümə dedim: bu əbədiyyət fikirini götürüb başqa bir kateqoriyaya tətbiq edim - bəlkə qeyri-mümkün, bəlkə də daha əvvəl heç olmamış bir şeyə. Çünki əbədiyyətdə, Shakespeare'in dediyi kimi, bütün dünənləriniz, indiniz, gələcək günləriniz və insanlığın gələcək günləri tək bir anda bir araya gəlmişdir; o halda fərz edək ki, kosmosda təkcə bir nöqtə var və bütün kosmosu ehtiva edir.

Hekayə də belə bir mücərrəd fikirlə başladı: bütün kosmosu ehtiva edən kosmosda bir nöqtə. Bu da, bütün zamanları ehtiva edən, zamanda bir an fikirindən gəlirdi.

"Araya Girən" təəssüf ki, qəddar hekayə idi, amma qəddar olması gərəkdi. Ölkəmdəki və Cənub Amerikadakı kişilərin qadınları xor görməsini göz önünə sərirdi. Qəti nifrət etdiyim maçoluğa dair hekayə idi.

Çox sadə əhvalat idi, necə yekunlaşdıracağımı müəyyən edə bilməmişdim. Anama yazdırırdım (o zaman korluq başlamışdı) və böyük qardaşın kiçik qardaşa qızı öldürdüyünü deməsi gərəkdiyi məqama gəldim.

Sonra anama dedim: "Hekayənin taleyi xarakterin deyəcəyi sözlərdən asılıdır. Mənə kömək et". Əhvalata dodaq büzürdü, bəyənməmişdi və belə dedi: "Qoy düşünüm."

Sonra tamamilə fərqli bir səs tonuyla, "Xarakterin nə dediyini bilirəm", dedi. Sanki həqiqətən də hekayədəki xarakter demişdi bunu, amma əlbəttə, fantastika idi. Sonra mən də, "Yaxşı, onda yaz" dedim. Yazdı:

"A trabajar, hermano. Esta manana la maté. / Başla, qardaş işə girişək, bu səhər öldürdüm onu".

Uyğun sözləri tapmışdı, lakin hekayəni sevmədi, amma yenə də o anda əhvalata inanmışdı. Sonra belə insanlar haqqında bir daha yazmayacağıma dair söz verdirdi mənə; bu insanları tamamilə yavan və iyrənc hesab edirdi.

"Bıçaqlar və bıçaq duellərinə dair yazmağı tərgit", dedi, "bütün bunlardan bezib usandım".

Hekayədə yolunu tapmışdı, amma mən elə də tapa bilməmişdim. Hekayəyə dair mənim bildiyimdən daha çoxunu bilirdi, çünki doğru sözləri, doğru tonu və doğru ritmi tapmışdı.

Oxucu da çox əhəmiyyətlidir, çünki kitab açılıb oxunana qədər ölü bir şeydir. Kitab olsa-olsa, ətrafdakı əşyalardan biridir. Açıb oxuduqda, düzgün oxusanız və yazıçı da düzgün yazarsa, hər şey bir anda yaranar; kitab doğular, estetik fakt meydana gələr.

Kitab açılıb oxunduqda mövcud olur, belə ki, oxucu kitaba tövhə vermiş olur. Məncə, oxucunun rolu çox əhəmiyyətlir; yazıçıyla əməkdaşlıq edərək onu zənginləşdirir, çünki yazarın məqsəd qoymadığı bir çox şey tapır.

Eynilə, tərcüməçinin etdiyi kimi. Tərcüməçi çox yaxın bir oxucudur; çevirmək və oxumaq arasında elə də fərq yoxdur. Tərcümə edərkən hər cümlənin mənasını tapmaq lazımdır, doğru sözləri və doğru ritmi tapmaq lazımdır, çünki oxucu, bir növ oxucu olan tərcüməçi qədər böyük əhəmiyyətə malikdir.

Cənubi afrikalı şair Roy Campbell'in çox yaxşı bir tərcüməsini xatırlayıram; ispancadakı ən yaxşı şeirlərdən birini çevirmişdi. San Juan de la Cruz'un "la noche oscura del alma" [Ruhun qaranlıq gecəsi] şeirini. İspancasında belə bir sətir var: "Estando ya mi casa sosegada" - tükürpərdici bir sətirdir. Amma Roy Campbell bu sətiri belə çevirir: "… when all my house was hushed". Həqiqətən də çox gözəldir, səssizliyin musiqisi kimi. "Hushed" çox gözəl sözdür.

Öz yazdıqlarımı nə vaxt oxusam sanıram ki, dəyişdirmişəm, çünki hər dəfə fərqli bir təcrübəylə oxuyuram. Misirdən qayıtdıqdan sonra, Misir barədə kitabları, məsələn, William Lanes'i fərqli şəkildə oxudum.

İçdən gələn yazmaq zərurəti hiss etmişdim; yazmaq məcburiyyətindəydim. Nəşr etdirmək istəmirdim, amma yazdığınızdan xilas olmağın bir yolu da nəşr etdirməkdir. Bəlkə də yazmadan oxumağa davam etmək gərəkdi. Bağışlayın, amma yazdıqlarımı bəyənmirəm. Başqalarının yazdıqlarını öz yazdıqlarımdan daha üstün tuturam.

Öz əsərini oxuyan bir yazar, əsər nəşr edilməzdən əvvəlki qaralamaları başdan axıra qədər oxuyur, buna görə də əsərdən yaxşı zövq ala bilmir. Başqasının yazdıqlarını oxuduqda isə, qaralamalardan xəbəriniz yoxdur və dolayısı ilə əsərdən tamamilə zövq ala bilərsiniz, bu, qəti belədir. Halbuki yazar nəyi məqsəd qoyduğunu, axırda ortaya nə çıxdığını, nələri edə bilmədiyini bilir. Oradakı sifətin səhv olduğunu dərk edir, bəzi şeyləri başqa cür də edə biləcəyini düşünür.

Başqasının yazdığı bir şeyi oxuduqdasa, bunu qəbul edir və minnətdarlıqla, hörmət hissiylə oxuyur. Ancaq ki, mən hörmətlə və ya şükranla yazdıqlarımı, demək olar ki, heç oxuya bilmirəm. Bunu da sinəyə çəkmək məcburiyyətindəyəm.

Məncə, oxucu, oxuduğunu zənginləşdirməlidir. Mətni səhv anlamalıdır; onu başqa bir şeyə çevirməlidir. Rejissor da mətndən uzaqlaşmalı və bacardığı qədər özü icad etməlidir. Üstünə düşən vəzifə budur - mətnə sadiq qalmamaq.

Zənnimcə, Shakespeare "Macbeth"i, "Hamlet"i ya da "Kral Lear"i yazanda, bunlar daha sadə idi, amma artıq Coleridge'dən sonra, Bradley'dən sonra, Goethe'dən sonra bu kitablar nəsillər boyunca oxucu tərəfindən zənginləşdirildi.

Məncə klassik kitab, T.Eliot'un düşündüyü kimi, müəyyən bir şəkildə yazılmış kitab deyil, müəyyən bir şəkildə oxunan kitabdır. Klassiklərdən birini oxuduqda hər şeyin ölçülüb biçildiyini, heç bir sözün təsadüfi olmadığını güman edirsən. Xüsusilə də, Müqəddəs Kitabı oxuduqda, Müqəddəs Ruh bütün işləri həll edib deyə düşünür adam.

Hər ölkənin öz klassikləri vardır, bu da o deməkdir ki, hər ölkə müəyyən yazıçıları müəyyən həddə hörmətlə oxuyur, hər cümlədən daim bir məna çıxarmağa çalışır, amma o cümlələr, kim bilir, bəlkə də təsadüfi cümlələrdir.

Buna görə də məncə, klassiki mətn deyil, oxucu müəyyən edir. Ölkəmizdə, məncə, Sarmiento və Facundo'nun klassikləşdirilməsi lazım idi, amma bu baş vermədi. Martin Fierro klassikləşdirildi. Bunun, məncə, bizə faydası olmadı, amma bu halda edəcək nəsə varmı? Yoxdur.

Hər ölkənin özünə bənzəməyən məşhur bir klassikinin olması çox qəribədir. İngilislər təfritlə məşğuldur, amma Shakespeare'in təfritlə məşğul olduğunu deyə bilərikmi? O, metaforalarla, səslərlə və s. məşğul olmuşdur.

Almanların fanatik olduğunu düşünürük, digər tərəfdən qəhrəmanlarının çoxu almana bənzəməyən Goethe'dir. Napoleon ölkəsini işğal edəndə onun ziyarətinə getmişdi. Goethe'nin milliyyətçilik üçün işə yarayan tərəfi yoxdur; o, sıravi alman deyidi.

Servantes də belə idi. Servantesin İnkivizisiyanın müasiri olduğunu düşünmək! İnsanlar o zaman qatı katolik idi və protestantlara qarşı önyarğılı idilər. Amma Servantes humanist, gülərüz bir adam idi. Hesab edirəm ki, onun vaxtında İspaniyada gülmək çox da xoş qarşılanmrdı. Güldü və seçilmişlərdən oldu.

Hər bir klassik öz xalqının qüsurlarına qarşı vaksindir. Bax, Shakespeare də buna görə seçilmişdi - çünki ingilis olmayan nə varsa oydu. Goethe də alman olmayan nə varsa oydu. Servantes də ispan olmayan nə varsa oydu. Bax, buna görə seçilmişdilər və dünya onları qəbul etmişdi. Əlbəttə, hamısı da dahi adamlar idi.

Amerikadakı ispan yazarlara Fransız təsiri çox güclü idi, çünki ədəbiyyata üç yazar üzərindən baxırdılar:

Hugo, Verlaine və Edgar Allan Poe.

Poe ilə Baudelaire və Mallarme'nin fransızca tərcümələri vasitəsilə tanış oldular.

[Ruben] Dario ingiliscə bilirdimi görəsən; yəqin bilmirdi. Lugones'in ingiliscə bildiyini sanmıram, amma hamısı fransızca bilirdi; hamısı Fransız ədəbiyyatından istifadə edə bilirdi.

Çox qəribədir, amma fransız təsiri üstümüzdə ispan təsirindən daha qüvvətlidi. Amerikadakı ispan yazarlar ədəbiyyatı Fransız ədəbiyyatı üzərindən düşünürdülər.

Əlbəttə, bu bizə Shakespeare'i də verdi, çünki Hugo, Shakespeare barədə çox yaxşı bir kitab yazmışdı...

Poe'nu amerikalı yazar yox, ingilis yazar hesab edirəm. Walt Whitma'nın əksinə, ən azından, heç vaxt amerikalı olmağa çalışmadı.

Poe'nun bu növ şeylər üçün istifadə edilə biləcəyini düşünmürəm. Yalnız xəyallara dalıb bizə möcüzəvi xülyalar qoyurdu. Detektiv hekayəni icad etdi və bu sahədə çoxlu ardıcılı vardı: Chesterton, bəlkə də, bunlar arasında ən əhəmiyyətlisi idi. Amma bunların hamısı Edgar Allan Poe'dan doğulmuşdu...

Edgar Allan Poe. Sfinks (Fəxri Uğurlunun tərcüməsi)

Məncə, Hudson da böyük yazardır, amma böyük hekayəçi, yaxud böyük romançı deyil. Ağaclar və quşlara, insanlara olduğundan, daha çox bağlıdır...

Çox incə, çox səssiz bir ingiliscəylə yazıb. Bunu çox yaxşı bacarıb, amma hekayə yarada biləcəyini düşünmürəm. İspanca çox az bilirdi; bütün xüsusi adları səhv yazır və həmişə səhv edirdi. Amma bu çox da əhəmiyyəti deyil. Hesab edirəm ki, heyvanlar, quşlar və ağaclara dair yazdıqlarındansa, "Idle Days in Patagonia" kitabını seçərdim. Bunlarla insanlardan və ya özündən daha çox maraqlanırdı.

Hudson, Cunnighame Graham kimi bir yazar deyildi. Cunnighame Graham, Hudson'dan daha yaxşı hekayəçi idi. Hudson'un təxəyyülü az idi, amma şeylərə -yaşıl şeylərə, bitkilərə, çayırlara- qarşı hissiyyatı güclü idi...

Təəssüf ki, Walter Scott'dan bezib sıxıldım; Sir Walter məni aşır. Ən yaxşı şotland şair [William] Dunbar'dır.

Bayron məsələsinə gəldikdə, yazdıqlarından çox onun özünü düşünürük. Özünə aid imici vardı və əsl əsəri bu idi - bütün dünyada tapınılan Lord Bayron imici.

Digər tərəfdən, "Don Juan" çox yaxşı şeirdir. Gördüyü ən yaxşı iş dördlüyün sonundakı hiyləgər qafiyələrdir...

Dostlarımın çoxunu torpağa verdim. Onlar öldülər, mənsə inadla yaşamağa davam edirəm. Niyəsini bilmirəm, amma hələ də yuxu görməyə davam edirəm və yuxularımdan kitablar toxuyuram.

Başqa nə edə bilərəm? Kədərlə deyirəm ki, səksən dörd yaşımdayam; biçarə koram, amma yenə də zövq aldığım şeylər var...

Zənnimcə fiziki mənada qorxağam, amma etik mənada qorxaq deyiləm.

Etikalı insan olmağa çalışıram.

Görəsən, Latın Amerikası deyilən bir şey varmı? Mən özümü Latın Amerikalı hesab etmirəm; argentinalı, ya da, bəlkə də, uruqvaylı hesab edirəm, lakin qətiyyən perulu, kolombiyalı, yaxud meksikalı deyiləm.

Peru və Meksikanın özünəməxsus mədəniyyətləri vardı, amma mənim ölkəmdə yerlilər dağınıq və barbar idi - yaxşı çapar, yaxşı döyüşçüdülər, amma xəyal gücləri çox zəifdir. Öz mifologiyaları yoxdur, yalnız bir neçə batil inancları var.

İngilis nənəm 1870-ci ildən 1874-cü ilə qədər Junində, sərhəddə yaşadı. Çoxlu sayda Yerli qəbilə rəisiylə tanış oldu. Ömründə ev görməmişdilər, çünki çadırlarda yaşayırdılar.

Bu səbəbdən qapı, pəncərə, həyət, sisterna, dam, divar, ev kimi sıravi şeylər onlar üçün çox yeni idi, amma bunlara qarşı heç bir çaşqınlıq hiss etmədilər. Bəlkə də bu şeylər heyrətlənəcək qədər yeni idi. Məncə, elə idi də - Yerlilərin axmaq olduğunu düşünmürəm. Hesab edirəm ki, bu şeylər məlumat və idraklarından elə kənar idi ki, belə şeylər onlarda heyrət belə oyatmırdı.

Səssiz insanlar idilər; çox inadcıl və çox cəsur idilər. Gaucho'lardan daha yaxşı çapar idilər. Mahmızdan, yaxud cilovdan istifadə etməzdilər. Palan istifadə etməzdilər; yaralansalar da səsləri çıxmazdı. Səssizlik içində ölə bilərdilər; ciddi fiziki ağrılar çəksələr belə, əsla şikayət etməzdilər. Bütün ölkəni gəzərdilər - bütün pampaları (güman ki, istifadə etdiyim bu sözü həyatlarında eşitməmişdilər). Çox zalım da ola bilirdilər.

Birləşmiş Ştatlardakı "the winning of the west" təbiri, mənim ölkəmdə "la conquista des desierto" [çölün fəthi] kimi işlənir. Bu, çox qəddarca idi, çünki ağ adamlar zəfər qazandıqda Yerlilərin boğazlarını kəsirdi; Yerlilər qalib gəldikdəsə, ağ adamları mizraqlıyırdılar.

Ağ adamların zəfər qazanması illərlə çəkirdi. Onların alov saçan silahları vardı, Yerlilərinsə yalnız mizraqları və bıçaqları; bu səbəbdən də Yerlilər məğlub edildi. Məğlub olmağa məhkum idilər. Tüfəngli adama qarşı nə edə bilərdilər? Heç nə.

Babam Polkovnik Borges bax, bu fəthdə savaşdı...

Tanqo fahişəxanalarda 1880-cı illərdə meydana çıxdı. O vaxtlar alətlər məşhur xalq alətləri deyildi, skripka, fleyta və piano idi; bu rəqs Rosarioda, Buenos-Ayresdə, Montevideoda başladı.

Heç kim onun yəqinliklə harada yarandığını bilmir, amma məşhur deyildi: fahişəxanalardan, yekəpərlərdən, qəsəbənin cavanlarından və qadınlardan gəlirdi.

Güman ki, həmin qadınlar polşalı idilər. Aristokratiya onu mənimsəyənə qədər tanqo insanlar tərəfindən qəbul olunmadı. İnsanlar Parisdə tanqonun rəqs edildiyini öyrənincə, tanqo hörmət qazandı, çünki Paris müəyyən mənada milli xurafat idi.

Tanqo hazırda dəbdən düşüb. Gənclər arasında artıq məşhur deyil. Onlar "rock and roll"u seçirlər...

Buenos-Ayres köhnə günlərdə xeyli başqa idi. Həyətlər, damlar, sisternalar vardı, heç üç mərtəbəli ev yox idi. Hər şey başqa idi. Hər kəs bir-birini tanıyırdı.

Kiçik və şirin bir şəhər idi, indiysə bütün vilayət boyu genişlənib, daha böyükdür. Ucu-bucağı bilinmir.

Səksən dörd yaşım var, mənim yaşımda insan öz torpağında yaddır...

Atam bir dəfə mənə bunu demişdi: "Dünya elə qəribədir ki, hər şey mümkündür - hətta Üçuqnum da".

5 Oktyabr, 1983-cü il