-
"Dəyişikliklər zahiri xarakterlidir: indi hakimiyyətdə olanlar kağız-kuğuzsuz danışmağa öyrəniblər, xarici dillərə yiyələniblər, hələ fortepiano dınqıldatmağı da bacarırlar".
Rus yazıçısı Andrei Bitovda çiyrindirici heç nəyə rast gəlməzsən: nə bioqrafiyasında, nə yaradıcılığında, nə də gündəlik həyat tərzində. Məsələn, o, hələ də savaşdakı əsgərlər kimi eşmə tütün çəkir…
"Düşəndən düşənə, ancaq sürətlə yazıram"
- Andrey Georgiyeviç, axır ki, mən çox oxuyan bir yazara rast gəldim: bunu üzvü olduğunuz jürilərə əsaslanaraq söyləyirəm.
- Yox, canım! Bu barədə yanılırsınız, çünki qiraətdə ləngəm mən. İndi durub, o çukça barədə lətifə var ey, - çukça yazıçıdır, oxucu deyil – lətifəsini xatırlatmayacağam sizə. Ancaq mən həqiqətən də çox az qiraət edirəm, halbuki sürətlə və düşəndən-düşənə yazıram.
Əslinə qalanda həqiqi oxucu – mənə görə, yazıçı adından daha nüfuzlu addır və mən özümü belələrinə aid eləmirəm. "Qiraət-cavanların işidir" deyərkən Axmatova heç də yanılmırmış. Mən sadəcə öz qıt zəkama layiq bildiyim mətnləri oxuyuram. Və heç vaxt eyni kitabı təkrar oxumuram.
Əgər oxumadığım onca mətn varsa, eyni mətni niyə dönə-dönə oxuyasan ki?! Misal üçün, mən arzulayıram ki, nə vaxtsa yaşıl bir çəmənlikdə azanıb, "Yevgeni Onegin" poemasını axıra qədər oxuyacağam. Puşkinin bütün irsini kim başdan-sona oxuyub ki? Bəs Tolstoyu? Olsa-olsa, ya puşkinşünaslar, ya da ədəbiyat nəzəriyyəçiləri oxuyarlar bəlkə, O da bəlkə.
Elə oturub-durub, təkrarlayırıq: Puşkin, Tolstoy… Mən "Hacı Murad"ı azı əlli il qabaq oxumuşam. İstədim onu təkrar oxuyum, alınmadı. Bəlkə də bunun səbəbi – ondan aldığım ilkin həzzin artıq yoxa çıxmasıdır. Ya da daxilən ehtiyatlanıram ki, o ilk təəssüratım korlanar birdən. Bəzi yeni mətnlərdən isə hərdənbir həzz ala bilirəm.
Döşəməni aşağı salmaq
- Sizin soyadınızı adətən cürbəcür yozurlar: Bitov – "tam döyülməmiş" deməkdir… Halbuki keçmiş iqtidar sizə qadağa qoymuşdu, hətta institutdan da qovmuşdu.
1956-cı ildə Macarıstanda baş verən məlum hadisələrdən sonra siz bir qrup məsləkdaşınızla birgə ilk mətnlərinizin çap olunduğu toplunu Leninqraddakı Dağ-mədən İnstitutunun həyətində etiraz əlaməti olaraq yandırmışdınız. Sizcə, o basqı dövrü indi necə, keçib-gedib?
- Əlbəttə ki, yox. Əksinə, daha da sərtləşib. Dəyişikliklər zahiri xarakterlidir: indi hakimiyyətdə olanlar kağız-kuğuzsuz danışmağa öyrəniblər, xarici dillərə yiyələniblər, hələ fortepiano dınqıldatmağı da bacarırlar…
- Sizin nəsildən olanlar tez-tez təkrarlayırlar ki, "bugünkü gün dünənə heç bənzəmir". Sizdə necə, bir təəssüf hissi-filan varmı?
- O dəhşətli sovet dövrünün bizlərdən, yəni qələm əhlindən ötrü ən misilsiz cəhəti heç bilirsiniz nə idi? Biz bizə qədər olub-bitənlərdən yerli-dibli xəbərsiz idik, elə formalaşmışdıq. Elə sanırdıq ki, biz – birinciyik. Axı, bizim mədəni irsimiz xırda-xuruş, əhəmiyyətsiz şeylər kimi təqdim olunurdu! İndiki zəmanədə hər şey əlyetən olub, o vaxtlar isə çox şeyə ciddi yasaq qoyulmuşdu!
Qadağan olunmuş bir çox yazarların kitablarına görə adamı türməyə basa bilirdilər. Bu gün isə… Yüksək zövqlü mətnə hələm-hələm rast gəlməzsən. Səviyyə ilə bağlı məsələ – hələ də qəliz olaraq qalmaqdadır. Məsələn, idmanda hər şey aşkardır: santimetr yarım yüksəyə hoppandınsa, yarımkilo çox ağırlıq qaldırdınsa, bu, müəyyən səviyyə göstəricisidir.
Bəs ədəbiyyatda necə? Bir şeyi dəqiq bilirəm: burada səviyyəni salmaq asandan asandır, halbuki bəlli səviyyəyə nail olmaq, daxilən öz səviyyəni yüksəltmək isə müşkül məsələdir. Mən hətta belə bir şüar da düşünüb tapmışam: əgər tavanı yüksəltmək mümkün deyilsə, onda döşəməni aşağı salmaq lazımdır!" O halda hər kəs təxminən eyni boyda olacaq. Müəyyən adamlar lazımdır ki, o sözügedən səviyyəni onlara görə təyin edəsən.
Ancaq indi elə adamlara tələbat duyulmur, onlar gözə batırlar, çünki hazırda yaradılan əsərlərin "səviyyəli" olduğunu söyləmək xeyli çətindir. Qəribə məqam da odur ki, Sovet hakimiyyəti dövründə əlyetən mətnlər ideoloji sistemin "ələyindən keçdiyindən" keyfiyyət baxımından yetərincə səviyyəli olurdu! Misal üçün, Arkadi Qaydar "Təbilçinin taleyi" və digər yaramaz əsərlər yaratsa da, onları ustalıqla yazmışdı. Və bu - əsl paradoksdur.
- Nəsriniz barədə "qəlizdir, elitardır" yarlıqlarının işləndiyindən yəqin xəbərdarsınız. Özünüz necə, sənəti kütləviyə və elitara ayırırsınızmı?
- Şekspiri götürək: onun pyesləri əvvəl-əvvəl meydanlarda və ya meydan teatrında göstərilirmiş. İndi buna görə o, necə, kütləvidirmi?! Sənət öz mahiyyəti etibariylə elitardır. Məsələ burasındadır ki, yazar mətnini yaradarkən özünü hansısa uydurma, guya "kütləvi" oxucuya, hansısa reytinqlərə-filana kökləməməlidir. O, həqiqi, ağıllı oxucu üçün, sırf dincəlmək, əylənmək xatirinə yox, əsərdə özünü tanımaq, əsər sayəsində dəyişməyi uman oxucu üçün yazmalıdır və onun rəyini əsas götürməlidir.
Mən bayaq dedim ki, əvvəllər ədəbiyyata uyğulanan yasaqlar bəzən onun səviyyəcə yüksəlişinə də şərait yaradırdılar. İndi onlar ortadan qalxıb, aşkarlıqdır, kimi isə heyrətləndirməkdən ötrü sadəcə növbəti kobudluq işə yarayır. Kitab yayım şəbəkəsi məhv edilib – halbuki əvvəllər istənilən jurnalın ən təzə saylarını kənd kitabxanalarında da tapmaq mümkün idi.
Həm televiziya, həm də İnternet yavaş-yavaş insanları kitab oxumaqdan soyudur. Halbuki qiraət – ən gözəl məşğuliyyətlərdəndir, ömürlük narkotik kimidir – əgər ona alışdınsa, tərgidə bilməzsən. İncəsənət də, ədəbiyyat da, o "mənəvi qida" adlandırdığımız şey də bizim keçmişə atacağımız körpülərdir. Ədəbiyyat - dilin var olduğu məkandır, orqandır, dil isə sadəcə insanoğluna bəxş edilən ən önəmli nemətdir. Dil də, eynilə canlı heyvan kimi, qidalanır, törəyib-artır və ölümə məhkumdur. Ancaq heyvanlar dildən məhkumdurlar.
- Bu həyatda nədən isə qorxursunuz heç?
- Özümün nədənsə qorxduğumu deyə bilmərəm. Ancaq bir çoxlarının unudulmaqdan niyə bunca qorxduqlarını da anlamış deyiləm. Bəlkə də insanın gördüyü bütün işlər əslində xatırlanmaq və ölüm qorxusunu, müvəqqəti də olsa, özündən uzaq tutmağa xidmət edir. Şəxsən mən əlindən bir iş gələn ustalara (xarratlara, dülgərlərə) həmişə həsəd aparmışam, çünki özümün əlimdən bu cür işlər gəlmir.
Bu bufetə diqqət yetirin. 1909-1910-cu illərdə mənim babam bu mebeli hazırlamağı adi bir ustaya sifariş edibmiş. Mən əşyaların bizlərə sədaqətinə inanıram. Biz onlara müəyyən ruh-can aşılayırıq və onlar da bu sayədə həyatlarını sürdürürlər: xəstələnirlər, ölülər, bəzən canlarına qıyırlar, gah geri qayıdır, gah həyatımızı tərk edirlər… Biz isə bəzən onlara xəyanət edirik – onları pula satır və ya zibilliyə tullayırıq. Mən eyni şəkildə, özümə sadiq oxucuların varlığına inanıram və onları satmağı ağlıma belə gətirmirəm. İndi gördüyünüz "sədaqət" sözünün ardında necə fərqli iki məna yata bilir?.. Bu cür məqamlara cavabı siz Puşkinin bir şeirində tapa bilərsiniz:
Ey həyat, sən mənə
təsadüfən və boşuna verilən nemətsən.
Nəyimə gərəkmişsən ki?
Bəs onda niyə taleyin gizli əli
məni daima ölümə sürükləyir? (sətri tərcümə - Tərcüməçi)
O cür cavan yaşda Puşkin bunu necə yazıbmış, axı? Bütün bunları necə dərk edirmiş o? Bəli, o, hər şeyi, hətta bizimlə bağlı da hər şeyi anlayırmış.
Azərbaycan dilinə çevirdi – Azad Yaşar
