Amerika yazıçısı: "Klaviatura məni həmişə hürküdüb"

-

"Dalana dirəndim. On il enerjimin böyük hissəsini şeirə yönəldəndən sonra anladım ki, artıq özümü tükətmişəm və yerimdə sayıram. Mənim üçün qorxunc anlar idi".


Tanınmış Amerika yazıçısı, postmodernist Paul Auster-in (Pol Oster) "Paris review" jurnalına müsahibəsindən


MÜXBİR

Gəlin söhbətə iş üslubunuzdan başlayaq - yazını necə yazmağınızdan.

AUSTER

Mən yazılarımı həmişə əllə yazıram. Ən çox da avtomat qələmlə. Amma bəzən karandaşla da işləyirəm – xüsusən, düzəlişlər edərkən. Əgər yazını birbaşa makinada və ya kompüterdə yaza bilsəydim, belə də edərdim. Ancaq klaviatura məni həmişə hürküdüb. Barmaqlarım o vəziyyətdə olanda mən heç vaxt aydın düşünə bilmirəm. Qələm qat-qat sadə alətdir. Sözlərin içindən necə gəldiyini hiss edirsən, sonra da onları kağıza köçürürsən. Yazmaq mənim üçün hər zaman bu cür - hissiyyatla bağlı özəlliyə malik olub. Yəni cismən hiss edilən.

MÜXBİR

Bildiyimə görə, siz yazılarınızı dəftərə yazırsınız. Nə bloknota, nə də vərəqə.

AUSTER

Bəli, həmişə dəftərə yazmışam. Mənim o xırda damalı dəftərlərə xüsusi bir fetişim var.

MÜXBİR

Gəlin sizin məşhur Olympia makinanızdan da danışaq. Onun haqqında bildiklərimiz az deyil - keçən il siz rəssam Sem Messerlə birlikdə çox gözəl bir kitab nəşr etdiniz – “Makinamın tarixçəsi”.

AUSTER

O makinanı 1974-cü ildə almışam – ömrümün yarısından çoxdu ki, mənimlədir. Bir kollec yoldaşımından almışdım. İndi yəqin, o makinanın qırx yaşı olar. O, tamam başqa bir dövrün yadigarıdır, amma hələ də saz vəziyyətdədir. Heç vaxt xarab olmayıb. Mənim görməli olduğum yeganə iş – vaxtaşırı onun lentlərini dəyişməkdir. Ancaq mən həm də bir qorxu ilə yaşayıram – elə bir gün gələr ki, makina lentlərinin satışına son qoyular və mən rəqəmsal dünyaya, XXI əsrə qovuşmağa məcbur olaram.

MÜXBİR

Əsl Paul Auster sayağı hekayə: Sonuncu makina lentini almaq üçün dükana getdiyiniz gün.

AUSTER

Mən o gün üçün tədarükümü görmüşəm, ehtiyat lent alıb yığmışam. Otağımda altmış-yetmiş makina lenti var. Yəqin mən axıra qədər o makinadan istifadə edəcəyəm. Hərçənd, nə qədər ağır olsa da, bəzən ondan imtina etmək fikrinə düşürəm. Çox yekədir, narahatdır, ancaq həm də məni tənbəlləşməyə qoymur.

MÜXBİR

Necə?

AUSTER

Çünki makina məni məcbur edir ki, yazını kağıza köçürəndən sonra hər şeyə yenidən başlayım. Kompüterdə yazanda, siz monitorda düzəlişlər aparır, sonra da təmiz mətni çap edirsiniz. Makina isə fərqlidir – təmiz mətn istəyirsənsə, hər şeyə sıfırdan başlamalısan. Bu, inanılmaz dərəcədə yorucu işdir. Siz kitabı yazıb qurtarırsınız, sonra da yazdığınızı makinada yığmaq kimi texniki işə bir neçə həftə vaxt sərf edirsiniz. Bu həm boynunuza, həm də belinizə ziyandır; günə lap iyirmi-otuz makina vərəqi də yazsanız, yenə də hazır vərəqlər üst-üstə dəhşətli dərəcədə ləng qalaqlanır. Belə məqamlarda həmişə düşünürəm ki, kaş ki kompüterə keçmiş olaydım. Ancaq hər dəfə özümü məcbur edib kitabın ərsəyə gəlməsinin bu son mərhələsini də başa vuranda, bunun necə vacib olduğunu özümçün yenidən kəşf edirəm. Makinada yazmaq mənə kitabı yeni formada yaşamaq, bir daha təhkiyəyə dalmaq və işimi bütöv şəkildə qiymətləndirmək imkanı verir. Mən buna “barmaqla oxumaq” deyərdim. Adam heyrət edir barmaqlarının, gözlə heç vaxt görməyəcəyi nə qədər səhvi tutduğuna. Təkrarlar, yöndəmsiz konstruksiyalar, pozulmuş ritm. Bu iş hədər getmir. Mən kitabı bitirdiyimi düşünürəm, amma elə ki, makinada çap etməyə başlayıram, anlayıram ki, hələ görülməli çox iş qalıb.

MÜXBİR

Gəlin, bir dəqiqəliyinə dəftər məsələsinə qayıdaq. “Şüşə şəhər”də Kuinn öz müşahidələrini qırmızı dəftərə qeyd edir. “Sonuncu şeylər ölkəsində” romanının təhkiyəçisi Anna Blum öz məktubunu mavi dəftərə, “Cənab Vertiqo”dakı Uolt isə öz tərcümeyi-halını 13 qalınüzlü inşa dəftərinə yazır. Nəhayət, “Timbuktu”nun ağlını itirən qəhrəmanı Uilli Krismas həyatı boyu yazdığı bütün əsərləri – yetmiş dörd dəftərə sığan şeirlərini, hekayələrini, esselərini, gündəliklərini, epiqramlarını, avtobioqrafik qeydlərini, yarımçıq qalmış “Sərgərdan günlər” adlı epik əsərinin ilk min səkkiz yüz sətrini ölümündən öncə öz ingilis dili müəlliminə vermək üçün Baltimora aparır. Sizin son iki romanınızda – “Yanılmalar kitabı” və “Orakul gecəsi”ndə də dəftərlərə rast gəlirik. Mən hələ sizin gerçək hekayələrdən ibarət “Qırmızı dəftər”inizi demirəm. Bütün bunları necə başa düşək?

AUSTER

Güman ki, bu mənim dəftərə sözlərin evi kimi, düşüncə və özünüdərk üçün gizli məkan tək baxmağımla bağlıdır. Mənə maraqlı gələn təkcə yazı prosesinin nəticəsi yox, həm də həmin prosesin özü, yəni sözlərin kağıza düzülməsidir. Niyəsini soruşmayın. Ola bilsin ki, bu, cavan vaxtı nələrisə qarışdırmağımdan, ədəbiyyatın mahiyyətindən xəbərsiz olmağımdan qaynaqlanır. Cavanlıqda daim özümə belə suallar verərdim: Sözlər haradan axıb gəlir? Bunu deyən kimdir? Ənənəvi romanda üçüncü şəxsin dilindən təhkiyə qəribə bir priyomdur. Biz artıq ona öyrəşmişik, qəbul etmişik və daha sorğulamırıq. Ancaq bir anlıq dayanıb düşünsək, görərik ki, bu səs həm qorxuncdur, həm də kimsəyə məxsus deyil. O sanki mövcud olmayan bir yerdən gəlir və o zaman bu məni narahat edirdi. Ona görə də məni həmişə ikiqatlı kitablar, yəni oxucunu, bəhs etdiyi aləmə aparmaqla yanaşı həm də öz yazı dünyasına çəkən kitablar daha çox maraqlandırıb. Əgər belə demək olarsa, əlyazmanın özünün qəhrəman olduğu aləmə. “Uğultulu aşırım"* belə romanlardandır. “Qırmızı hərf” də həmçinin. Düzdür, bu çərçivələr qondarmadır, amma bu, süjetə başqa romanlarda görmədiyim gerçəkliyə bağlılıq və inandırıcılıq özəlliyi verir. Yəni əsər bir illüziya kimi təqdim edilir – bu, daha ənənəvi təhkiyə formalarında yoxdur - elə ki siz bu təqdimatın qeyri-real olduğunu qəbul etdiniz, nə qədər təzadlı görünsə də, bu, hekayəni daha inandırıcı edir. Çünki sözləri daşlara hansısa gözəgörünməz müəllif-allah yazmır, bu, canlı-qanlı bir insanın əməyinin məhsuludur. Çox inandırıcı alınır. Oxucu sanki hekayənin iştirakçısına çevrilir, sadəcə kənar müşahidəçi olaraq qalmır.

MÜXBİR

Yazıçı olmaq istədiyinizi ilk dəfə nə vaxt anladınız?

AUSTER
​
Beysbolçu olaraq yüksək liqada oynaya bilməyəcəyimi anlayandan təxminən bir il sonra. On altı yaşıma qədər mənim həyatımda bəlkə də ən mühüm şey beysbol idi.

MÜXBİR

Necə oyunçu idiniz?

AUSTER

Nə deyim... Əgər beysbola davam eləsəydim, yəqin ki, heç olmasa aşağı liqaların birinə keçməyi bacarardım. Topu yaxşı vururdum, arada çox güclü zərbələrim də olurdu, ancaq qaçış sürətim çox yüksək deyildi. Oyun zamanı adətən üçüncü qalada mövqe tuturdum, reaksiyam cəld, qolum güclü idi, amma atdığım toplar çox vaxt sərrast olmurdu.

MÜXBİR

Əsərlərinizlə tanış olan hər kəs bilir ki, beysbol fanatısınız. Az qala bütün kitablarınızda beysbola aid nəsə var.

AUSTER

Çox xoşlayırdım beysbol oynamağı. Elə indi də beysbola baxmağı, onun haqda düşünməyi çox xoşlayıram. Beysbol mistik şəkildə mənim gözümü yeni bir dünyaya açdı, özümü tanımağa imkan yaratdı. Mən elə də sağlam uşaq olmamışam, fiziki baxımdan, cürbəcür xəstəliklərə tutulardım. Buna görə də vaxtımın çoxu anamla birgə həkimlərin qəbulunda keçirdi, nəinki dostlarımla birlikdə həyətdə-bacada. Dörd, ya beş yaşıma qədər idmanla məşğul olacaq qədər sağlam olmamışam, amma elə ki özümdə o gücü hiss etdim, böyük həvəslə özümü verdim idmana, sanki itirilmiş vaxtın əvəzini çıxırdım. Beysbol oynamaq mənə başqa insanlarla qaynayıb-qarışmağı öyrətdi; inandırdı ki, əgər qarşıma məqsəd qoysam, nəyəsə nail ola bilərəm. Ancaq mənim bu qısa həyat təcrübəmdən əlavə, oyunun da öz gözəlliyi var, o, tükənməz bir həzz mənbəyidir.

MÜXBİR

Beysboldan yazıçılığa keçmək - nadir rast gəlinən təcrübədir. Yəqin həm də ona görə ki, yazıçılıq o qədər tənhalıqsevən bir sənətdir ki...

AUSTER

Mən beysbolu yazda və payızda oynayırdım, kitabısa ilboyu oxuyurdum. Onda hələ kitablara təzə-təzə bağlanırdım, böyüdükcə bu həvəsim daha da güclənirdi. Yeniyetmə yaşlarında acgöz oxucu olmayan şəxsin gələcəkdə yazıçı olmasını təsəvvür edə bilmirəm. Əsl oxucu anlayır ki, kitablar bir ayrı aləmdir və bu dünya bizim əvvəllər səyahət etdiklərimizdən daha zəngin və maraqlıdır. Məncə, gənc oğlan və qızları yazıçı olmağa sövq edən də budur – kitablarda yaşayarkən kəşf etdikləri xoşbəxtlik. Sizin yazmaq üçün kifayət qədər materialınız, həyat təcrübəniz olmaya bilər, ancaq elə bir an yetişir ki, siz məhz yazıçı olmaq üçün dünyaya gəldiyinizi anlayırsınız.

MÜXBİR

Erkən dövrlərdə kimlərdən təsirlənmisiniz? Yuxarı siniflərdə hansı yazıçıları oxuyurdunuz?

AUSTER

Əsasən, amerikalıları... ən çox ağla gələnləri... Fitscerald, Heminquey, Folkner, Dos Passos, Selincer. 11-ci sinifdə artıq avropalıları özüm üçün kəşf etməyə başladım. Ən çox da rusları və fransızları – Tolstoyu, Dostoyevskini, Turgenevi, Kamyunu və Jidi. Həmçinin Ceyms Coys və Tomas Mannı. Xüsusən Coysu. On səkkiz yaşım olanda Coys mənim üçün digərlərindən daha yüksəkdə dayanırdı.

MÜXBİR

Yaradıcılığınıza ən çox təsir göstərən o olub?
​
AUSTER

Müəyyən müddət, bəli. Hər dəfə bu və ya digər yazıçını oxuyanda onlar kimi yazmağa cəhd edirdim. Cavan olanda sənə hər şey təsir göstərir və iki-üç aydan bir fikrini dəyişirsən. Bu, papaq seçməyə bənzəyir. Öz üslubun yoxdur və heyran olduğun yazıçıları özün də bilmədən təqlid edirsən.

MÜXBİR

Bu illər ərzində siz yaradıcılığınıza təsir etmiş bir sıra yazıçıların adlarını çəkmisiz. Servantes və Dikkens. Kafka və Bekket. Monten.

AUSTER

Onların hamısı mənim içimdədir. İçimdə onlarla belə yazıçı var, ancaq əsərlərimin başqalarınkı kimi səsləndiyini və ya anlaşıldığını düşünmürəm. Mən onların kitablarını yox, öz kitablarımı yazıram.

MÜXBİR

Hiss olunur ki, XIX əsr amerikan yazıçıları sizi özünə çox çəkir. Onların adlarına əsərlərinizdə təəccüb doğuracaq qədər tez-tez rast gəlirik: Po, Melvil, Uitmən, Emerson, Toro, ən çox da Hotorn. “Kilidli otaq” romanının obrazlarından birinin adı – Fenşo - Hotorndan gəlir; “Sonuncu şeylər ölkəsində” Hotorndan epiqrafla başlayır; Hotornun “Ueykfild” hekayəsi “Kabuslar” romanının strukturunun tərkib hissəsinə çevrilib; “Yanılmalar kitabı”nda Alma və Zimmerin vacib söhbətlərindən birinin mövzusunu Hotornun “Xal” hekayəsi təşkil edir. Hətta bu ilin mayında siz Hotorn haqqında böyük bir esse də çap etdirmisiz: New York Review of Books tərəfindən nəşr olunan Hotornun “Culian və balaca dovşanla birlikdə iyirmi gün” kitabına müqəddimə. Hotornun yaradıcılığına belə davamlı şəkildə maraq göstərməyiniz haqda nə deyərdiniz?

AUSTER

Keçmişdəki bütün yazıçılar arasında özümə ən yaxın hesab etdiyim, mənimlə ən dərin qatlarda ünsiyyət quran məhz Hotorndur. Onun təxəyyülündə mənimki ilə səsləşən nələrsə var və mən tez-tez onun yaradıcılığına qayıdıram, davamlı olaraq ondan öyrənirəm. O, ideyalardan qorxmayan yazıçıdır, bununla yanaşı həm də insan ruhuna dərindən bələd olan usta psixoloqdur. O, nəsrdə əsl inqilab etmişdi, Hotorna qədər Amerikada belə bir şey görünməmişdi. Heminquey deyirdi ki, bütün amerikan ədəbiyyatı “Haklberri Fin”dən başlayır. Mən bununla razı deyiləm. Amerikan ədəbiyyatı “Qırmızı hərf”dən başlayır. Ancaq Hotornun yaradıcılığı təkcə hekayə və romanlardan ibarət deyil. Mən onun gündəliklərinin vurğunuyam, onlar Hotornun ən güclü, ən gözəl nəsr nümunələrinə aiddir. Mən “Culianla birlikdə iyirmi gün”ü məhz buna görə ayrıca kitab kimi buraxdırmaqda bu qədər israr edirdim. Düzdür, o, “Amerika gündəlikləri”nə də daxil edilib, ancaq bu elmi nəşrin qiyməti doxsan dollara yaxındır və onu hər adam alıb oxumur. Hotornun 1851-ci ildə üç həftə boyu təkbaşına beş yaşlı oğluna baxdığı müddətdə yazdığı bu gündəliklər özü-özlüyündə müstəqil bir əsərdir. Soyuqqanlıqla yazılmış bu mətn adamı elə ovsunlayır, elə məzəlidir ki, qarşımızda Hotornun yeni bir obrazı canlanır. O, heç də bir çoxlarının düşündüyü kimi qaşqabaqlı, əzabkeş adam olmayıb. Yaxud yalnız bu cür olmayıb. O, qayğıkeş ata və həyat yoldaşı olub, yaxşı siqarı, bir-iki qədəh viskini sevən, zarafatcıl, alicənab, ürəyiaçıq bir insan olub. Düzdür, çox utancaq idi, amma həm də dünyanın ən adi əyləncələrindən həzz almağı bacaran adam idi.

MÜXBİR

Siz bir neçə janrda, özü də müxtəlif janrlarda işləyirsiz. Təkcə poeziya və nəsrdə yox, həm də ssenari, avtobioqrafiya, ədəbi tənqid və tərcümədə. Bunlar sizə fərqli fəaliyyət növləri kimi gəlir, yoxsa bir-biri ilə necəsə əlaqəlidirlər?

AUSTER

Əlaqəlidirlər, ancaq yetərincə fərqləri də var. Həmçinin zaman faktoru, yəni, əgər belə demək mümkünsə, mənim daxili inkişafım da nəzərə alınmalıdır. Neçə illərdi ki, mən tərcümə və ədəbi tənqidlə məşğul olmuram. Bunlar məni daha çox cavanlığımda özünə çəkir, məşğul edirdi. Bu həvəs yeniyetməlik dövrümün axırlarında başlandı və 30 yaşıma çatmamış bitdi. Hər iki fəaliyyət növü özümçün yeni yazarlar kəşf etmək və yazıçı olmaq istəyimə bağlı idi. Belə deyək, ədəbiyyatda şəyirdlik dövrüm idi. Düzdür, o vaxtdan bəri bir neçə tərcüməm, tənqidi yazım çıxıb, ancaq bunlar elə də əhəmiyyətli şeylər deyil. Sonuncu şeirimi isə 1979-cu ildə yazmışam.

MÜXBİR

Nə baş verdi? Niyə şeiri buraxdınız?

AUSTER

Dalana dirəndim. On il enerjimin böyük hissəsini şeirə yönəldəndən sonra anladım ki, artıq özümü tükətmişəm və yerimdə sayıram. Mənim üçün qorxunc anlar idi. Düşünürdüm ki, mənim üçün yazarlığın sonu çatıb.

MÜXBİR

Şair kimi ölsəniz də, sonda nasir kimi yenidən dünyaya gəldiniz. Sizcə, bu çevrilmə necə baş verdi?

AUSTER

Məncə, bu o zaman baş verdi ki, artıq heç nəyin vecimə olmadığını, daha ədəbiyyatla məşğul olmağın fikrini çəkmədiyimi anladım. Bilirəm, qəribə səslənir, amma yazmaq o andan başlayaraq mənim üçün tamamilə fərqli bir məşğuliyyətə çevrildi. Təxminən bir il depressiyada çabalayandan sonra sözlər içimdən nəsr kimi gəlməyə başladı. Əsas o idi ki, deyilməsi lazım olanlar deyilirdi. Oturuşmuş qaydalara fikir vermədən, necə səslənəcəyindən narahat olmadan. Bu, 70-ci illərin sonunun söhbətidi və indiyəcən də o ovqatda işləməkdə davam edirəm…

(İngiliscədən tərcümə: Əli Novruzov)

_________
*Emili Brontenin romanı (Wuthering Heights)
**Hotornun romanı (The Scarlet Letter)