Türk yazar: “Yeni nəsil Bəxtiyar Vahabzadəni tanımır”

-

Rəcəb Şükrü Güngör:

Problem ordadır ki, Türkiyədə Ərdoğanın alternativi yoxdur, onun kimi nüfuzu olan başqa birisi olsa, dövləti yaxşı idarə edəcəyini bilsəm, mən şəxsən həmin adama səs verərdim.

Düşündüm ki, işə getsəm, hekayə ölüb gedəcək, hekayəni yazsam dərsim qalacaq. Beləliklə telefonumu bağlayıb hekayəmi yazdım... Günortadan sonra işə getdim, müdir məni işdən qovduğunu dedi.


Türk yazarı Rəcəb Şükrü Güngörlə müsahibə


- 20-ci əsr Türk ədəbiyyatı Azərbaycan dilinə çox az çevrilib və biz 30-40 il əvvəlki bir çox Türk yazarlarının adını hələ indi eşidirik. Mümkünsə, oxucularımıza bir qədər çağdaş Türk ədəbiyyatının inkişaf yolundan, xüsusilə də hekayəçiliyindən danışardınız?

- Fikrimcə, ümumiləşdirsək, Türk hekayəçiliyi ibtidai halda Oğuz xanın söhbətlərindən başlayır, amma sistematik olaraq “Kitabi-Dədə Qorqud”dan başlayaraq inkişaf etdiyini deyə bilərik. Əlbəttə, bunu çox cəhətiylə dastan da adlandırırlar, biz “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını ayrı-ayrı sujetləri olan kiçik hekayələr, daha doğrusu dastandan hekayəyə keçid hesab edirik. Bundan başqa xalq yaradıcılığının məhsulu olan Leyla və Məcnun, Əsli və Kərəm kimi hekayələr var. Onlar ərəb, fars, türk xalqalarının ortaq hekayələridir. Xalq hekayəçiliyindən sonra, divan ədəbiyyatı dövründə divan ədəbiyyatı şairlərinin yazdığı məsnəvilər var. Onlar bugünki, hekayə və romanın alternativiydi. Onların ən məşhurları Füzulinin əsərləri və Şeyx Qalibin “Hüsnü aşk”ıdır. Adətən araşdırmaçılar xalq hekayəsi yaradıcılığının 3-5 əsərdən ibarət olduğu düşünür, amma divan ədəbiyyatı dövründən bu hekayələrin böyük hissəsi məsnəvilər şəklinə salınıb və sayları olduqca çoxdur. Bu arada o da diqqətimi çəkdi ki, divan ədəbiyyatı dövründə Türkiyədə xalq hekayələri yazanların çoxu ermənilən və rumlar idi.

- O müəlliflərdən ən çox tanınan kimlərdi?

- Təəssüf ki, xalq hekayələri mətnində müəllifin adı göstərilmir, amma mətni oxuyanda onun qeyri-müsəlman tərəfindən yazıldığını anlaya bilirik. Məsəlçün, bu qəbildən olan “Qırx vəzir” hekayələri var ki, bir neçə cildə sığacaq qədər böyükdür.

- Bəs Türkiyədə modern anlamda, nəsr şəklində yazılmış ilk hekayələr nə vaxt meydana çıxıb?

- Bu mənada ilk Türk hekayələri 18-ci əsrin sonlarında ortaya çıxmağa başlayıb. Qərb tərzində ilk hekayə müəllifimiz Ahmet Mitatdır, Xalid Ziya isə ilk realist hekayələri yazıb. Hekayədə sujet xətti, hadisələrin inkişafı, başlanğıc, son kimi anlayışları ədəbiyyatımıza gətirən ilk yazarımız Ömər Seyfəddindir. Onun yaradıcılığı bəzi şeirlərini və esselərini çıxmaq şərtilə başdan-başa hekayəçilikdən ibarətdir. Üstəlik o dövrdə hakimiyyət başında olan “İttihad və Tərəqqi ” tərəfindən hekayələr yazması üçün Ömər Seyfəddinə sifarişlər verilir. Onda Türkiyə Cumhuriyyəti yenicə qurulmuşdu, türk milliyyətçiliyini qabartmaq lazım idi, çünki o dövrdə bütün dünyada fransız milliyyətçiliyinin təsiriylə miliyyətçi hərəkatlar baş qaldırmışdı. Beləliklə hökümət Ömər Seyfəddinə yazacağı hər hekayəyə görə 20 qızıl verirdi, bu o zamankı pulla İstanbul boğazında bir malikanəni satın almağa yetəcək qədər böyük pul idi. Pulla əlaqələndirmək istəmirəm, amma Ömər Seyfəddinin o hekayələri olduqca gözəl alınmışdı.

- O dövrün Türk ədəbiyyatında rus ədəbiyyatının təsiri açıqca hiss olunur.

- Türk ədəbiyyatının, şübhəsiz, ən çox təsirləndiyi ədəbiyyat rus ədəbiyyatıdır. Türkiyədə bizim rus hekayə tərzi, “Çexov tərzi” dediyimiz tərzdə ilk hekayələri Məmdu Şevkət yazıb. O eynilə rus ədəbiyyatındakı kimi aşağı təbəqədən olan adamların, məmurların həyatından bəhs edən 2-3 səhifəlik kiçik hekayələr yazıb. Özü də uzun müddət hekayələrinin altında adını göstərməyib, yalnız M. Ş. yazıb. Halbuki gerçək həyatda o, dövlət məmuru idi, hətta Atatürk onu Azərbaycana səfir göndərmişdi.

- Bəs Türk ədəbiyyatını o dövrün dünya ədəbi ənənələri ilə birləşdirən, bir növ yeni ədəbi texnologiya gətirən müəllif kimdir?

- Türk hekayəsində sözün həqiqi mənasında inqilab etmiş müəllif Said Faiq Abasıyanıkdır. Mən özüm də ondan çox şey mənimsəmişəm. Onun olduqca poetik bir dili var. Hətta deyilənə görə, bir dəfə şair Can Yücəl bir şeir antologiyası hazırlayırmış, ora hər şairdən bir neçə şeir əlavə edir, Said Faiqdənsə bir neçə hekayə əlavə edir. Can Yücəl bununla o hekayələrin şeirdən az fərqləndiyini göstərmək istəyirmiş. Said Faiqin ilk hekayələri Ömər Seyfəddininkilər kimi vahid sujet xətti olan, bir hadisədən bəhs edən hekayələr olsa da, sonradan üslubunu tamam dəyişir və bununla ədəbiyyata tamam yeni nəfəs gətirir. O, bəzən hekayələrində sonluğu ən başda danışır, bəzən hekayələrin heç bitişi olmur, bəzən oxucuya “nə oldu, belə də hekayəmi olar, bu nə cəfəngiyyatdır?” dedirdən hekayələr yazır. Onun üslubu ilk dövrlər qəbul edilmir, bir xeyli lağ hədəfi olur. Lakin, o, israrla bu üslubuna davam edir və ölənə kimi ancaq hekayələr yazır. Beləliklə o, Türk ədəbiyyatında yeni nəsrin qurucularından birisi hesab edilir və ondan sonrakı nəsil onun üslubundan gen-bol bəhrələnir. Onun yaradıcılığında o dövr amerikan ədəbiyyatının bütün özəlliklərinə rast gəlmək olar.

- Amma Türk hekayəçiliyindən danışarkən, Sabahaddin Alinin adını çəkməmək günah olardı, bəlkə türk miliyyətçiliyinə yad bir adam idi, amma məncə türk ədəbiyyatında dərin iz buraxıb.

- Bəli, Said Faiq 1954-cü ildə dünyasını dəyişib, amma onunla eyni dövrdə 40-cı, 50-ci illərdə Sabahaddin Ali də xeyli məşhur idi. O, əsasən kənd camaatının, əyalət camaatının başına gələnləri, bir-biri ilə münasibətlərini, çəkdikləri əzabları yazıb, özü də gözəl təsvir etib, hekayələri quruluşuna görə Ömər Seyfəddininkiləri xatırlatsa da ondan fərqli olaraq Sabahaddin Ali-də milli duyğulara rast gələ bilməzsiniz, onu daha çox insan, onun özü ilə, həyatla, başqalarıylə münasibətləri düşündürürdü.

- Gələk 60-cı illərə, çünki bizim ədəbiyyatımızda 60-cılar nəsli var və ədəbiyyatımız az-çox modern dövrə ilk addımları məhz onlarla atıb. Bəs həmin zamanda bizdən fərqli olaraq dünyaya qapıları tam açıq olan Türk ədəbiyyatında nələr baş verirdi?

- 60-cı illərdə Türk ədəbiyyatında, xüsusilə hekayəçiliyində bir axtarış dövrü başlayır, yazarlar yeni formalar, yeni üslublar axtarışına başlayır. Çünki son yeniliyi Said Faiq gətirmişdi, ondan sonra hamı onunkuna bənzər hekayələr yazırdı və bir durğunluq yaranmışdı. Bu dövrdə ədəbiyyata yeniliklər gətirənlər arasında Bilge Karasu, Tomris Uyar vardı. Onlar daha çox forma baxımından fərqli hekayələr yazırdılar, tamam yeni üslubları, yeni dilləri vardı. Xüsusilə Bilge Karasu özündən sonrakı yazarlara böyük təsir edib. Bu dövr həm də postmodernizmin Türk ədəbiyyatına ilk gəldiyi dövrdür.

- Maraqlıdır, siz postmodernizmi necə başa düşürsünüz və Türkiyədə posmodernizmin ən parlaq nümunələrini kim yazıb?

- Hərənin posmodernizmə özünəxas bir izahı olur. Deyək ki, bir əhvalat yazılır, posmodernizmi əhvalatın içində onun öz yaranma prosesindən də bəhs olunduğu yeni bir axın kimi başa düşürəm. Türk ədəbiyyatında postmodernist hekayələrin toplandığı və bu günə qədər bütün yazarların ilhamlandığı ilk kitabın müəllifi Oğuz Ataydır. O, yaşadığı dövrdə çox az tanınsa da, öldükdən sonra ən parlaq Türk postmodernist yazıçı kimi tarixdə qalıb.

- Bilmirəm nədənsə Oğuz Ataydan sonra Türk postmodernistliyinin get-gedə enən xəttlə inkişaf etdiyinə şahid olmuşuq.

- 60-cı illər və yaxın 20 ilimizə qədər Türk ədəbiyyatı gərgin axtarışlar içərisindədir. Postmodernizm də bu axtarışlardan sadəcə biriydi. Əlbəttə, indinin özündə belə anlamsız, formasız hekayələr yazan və “nə yazırsan?” deyə soruşanda, “postmodern” – cavabını verən yazarlar var. Amma mən belə anlamsız hekayələrin qalıcı olmayacağını düşünürəm. Bir sözlə ədəbiyyat postmoderndə ilişib qalmadı 70-ci illərdə Rasim Özdənörən, Mustafa Kutlu kimi gözəl Türk hekayəçiləri ortaya çıxdı, onların ardınca Türk ədəbiyyatında əvvəllər görünməmiş bir şey, yəni qadın yazarların sürətlə çoxalması, tanınması, öz sözlərini deməsi kimi bir proses başladı. Bu dövrə xas Tezer Özül, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Nalan Barbarosoğlu, Ayfer Tunç, yaxın zamanlarda dünyasını dəyişmiş Nezihe Meriç kimi qadın yazarları adını çəkə bilərəm.

- Bəs bu gün türk ədəbiyyatında hansı ədəbi axın öndədir. Ən çox hansı üslubda yazılır?

- Bu gün Türkiyədə tək hekayədə deyil, romanda, şeirdə, essedə də psixoloji bir axın var. Əsərlərin çoxu fərd, cəmiyyət, onun psixoloji, fəlsəfi problemlərini ortaya qoyur. Sizin dediyiniz kimi, ümumi bir axın yoxdur. Ümumiyyətlə türk ədəbiyyatı çoxlu sayda axınlardan, üslublardan təsirlənib. Elə postmodern də davam edir, yazarlara təsir edən bəlkə də ən böyük axın odur. Amma, bu gün türk yazarlarının hamısının qəbul etdiyi bir prinsip var ki, insan psixologiyasına enmədən yaxşı mətn yazmaq mümkün olmayacaq. İndi yazarları kütlənin psixologiyası, həmçinin sosiologiyası maraqlandırır.

- Bəs şeirdə nə yeniliklər baş verir?

- Şeirdə özlərini “neoepik” axına aid edən bir qrup var, onların başçıları Hakan Arslanbenzerdir və “Fayrap” dərgisi ətrafında birləşiblər. Onlar özlərindən əvvəlki şairləri yamsılamırlar, dilləri, üslubları fərqlidir, öz manifestlərini yayımlayıblar. Amma bu axın bir dərginin ətrafından çıxa bilmədi, bütün şeir aləmini içinə ala bilmədi. Gələcəkdə bütün ədəbiyyata təsir edə biləcəklərmi, bilmirəm, amma qalıcı olacaqlarına əminəm.

- Qəribədir, bizdə də yeni ədəbi axın “Alatoran” dərgisi ətrafında yaranmışdı. Bu nəylə əlaqədardır görəsən?

- Bu az qala bütün dünyada belədir. Türkiyənin özündə bu gün bütün fərqli ədəbi axınlar öz dərgilərinin ətrafında birləşiblər. Bax, bir fərq də var Türkiyədə çıxan “Hece” dərgisi ətrafında bütün kəsimlərdən, sağçılardan, solçulardan, liberallardan, islamçılardan yazarlar toplaşıb. Bu dərginin məqsədi yaxşı ədəbi mətnləri seçib verməkdir, müəlliflərin dünya baxışları isə arxa plana keçir, ona görə də hər kəsimdən olan oxucular bu dərgini oxuyurlar. Sonra daha çox Türk-İslam sintezini müdafiə edən bir “Dərgah” dərgisi var. Sosialist dünya görüşlü yazarların toplandığı “Notos” dərgisi var. Cumhuriyyətin ilk günlərindən, 1936-cı ildən bu yana çıxan “Varlıq” dərgisi var. Bunlardan əlavə “Kitaplık”, “Yağmur”, “Edebiyyat ortamı”, “Karagöz” dərgiləri də var. Dərgilərin çoxu İstanbulda çıxır, amma əyalətlərdə də xeyli dərgilər var.

- Gələk sizin öz yaradıcılığınıza. Ədəbiyyata necə başladınız?

- İlk yazılarımı litseydə gündəliklər yazaraq başlamışam. Daha sonra universitetdə ədəbiyyatla ciddi məşğul olurdum. Dördüncü kursda oxuyanda dostlarımla birlikdə “Martı” ədəbiyyat dərgisini çıxartmağa başladım və ilk hekayələrimi bu dərgidə çap edirdim. Universiteti bitirəndən sonra litseydə ədəbiyyat müəllimi kimi çalışırdım, həftə sonları isə hazırlıq kurslarında işləyirdim. Bir yandan da hekayələr yazırdım. Hətta bir dəfə hekayə yazmaqla bağlı başıma maraqlı bir şey gəlmişdi. Günlərin bir günü yuxudan qalxdım, paltarlarımı geyindim, dərsimin başlamasına cəmi yarım saaat qalmışdı və işə getməyə hazırlaşarkən beynimdə bir hekayənin hazır olduğunu, içimdə bir uğultu səsini hiss etdim. Hər dəfə hekayələrimi yazmazdan öncə belə bir uğultu hiss edirəm. Düşündüm ki, işə getsəm, hekayə ölüb gedəcək, hekayəni yazsam dərsim qalacaq. Beləliklə telefonumu bağlayıb hekayəmi yazdım. Beləliklə, “Yas ayini” kitabımın ilk hekayəsi “Hakimin yuxusu” ortaya çıxdı. Günortadan sonra işə getdim, müdir məni işdən qovduğunu dedi. Beləliklə ədəbiyyata görə ilk itkimi yaşadım.

- Bir qədər kitablarınızdan danışın, nə kimi kitablarınız çıxıb və əsas mövzularınız nədir?

- İndiyədək 10 kitabım çıxıb. Onların yeddisi hekayə, biri pyes, ikisi uşaqlar üçün yazılmış kitablardır. İlk kitabım “Benim Yüreğimin Mevsimi” adlanır, 2001-ci ildə çıxıb. Esse ilə hekayə arasında bir kitabdır. Daha çox esse hesab edirəm. Son dövr çıxan kitabım “Kayıp ruhlar kıraathanesi”dir. O ən çox satılan kitabımdır. Təqribən 25 min nüsxə satılıb. Azərbaycan dilinə yalnız bir kitabım “Yas Ayini” tərcümə olunub, ora “Can Ağrısı” kitabımdan da hekayələr salınıb. Kitabı Rasim Qaraca çevirib.

- İstər “Yas Ayini”, istərsə də “Can ağrısı” kitablarınızı oxuyanda, mətnlərin arxasında tənha, yaralı bir kimliklə qarşılaşırıq. Belə mətnlər ümumilikdə Türk ədəbiyyatı ənənələrindənmi gəlir?

- Deməzdim, mən o iki hekayələr kitabımı yazanda xeyli sayda kədərli mətnlər oxumuşdum, həmçinin o dövrdə həyatımda bir yalnızlıq var, arvadımdan müvəqqəti ayrılmışdım, yalnız qalmışdım. Həmçinin get-gedə cürbəcür xəstəliklərə tutulmuşdum. Amma bu il yarımlıq yalnızlıq, ümidsizlik mənə yaradıcılıq üçün stimul vermişdi.

- Deməli, özünü tənha, dərdli, ümidsiz hiss etmək yazmağa kömək olur?

- Bu, sadəcə, bir dövr üçün keçərlidir, indi mən daha çox dünya insanın problemləri, cəmiyyətin problemləri üzərində düşünüb bir şeylər yazmağa çalışıram. Son hekayələrim daha çox əyalət insanlarının münasibətlərindən bəhs edir.

- Sizin yazıçı kimi ən çox təsirləndiyiniz qaynaqlar, yazarlar hansılardır?

- İlk yazılarımı oxuyanlar mənim üslubumu Sadık Yalsızuçanlarınkına bənzədirdilər. Çünki hər ikimiz təsəvvüf fəlsəfəsindən yararlanırdıq, amma mən onun kitablarını oxumamışdım. Daha sonra, Mustafa Kutlu, Rasim Özdənörən kimi gözəl Türk hekayəçilərinin üslubunu mənimsədim. Dünya ədəbiyyatından təbii ki, ilk öncə rus ədəbiyyatından xeyli təsirlənmişəm. Bildiyiniz kimi mən divan ədəbiyyatı sahəsində araşdırmaçı, həm də müəlliməm və mətnlərimdə bu ədəbiyyatın izləri hiss oluna bilər.


- Son dövrlər Türkiyədə baş verən hadisələrin fonunda ölkədəki ictimai fikirlə bağlı düşüncələrinizi bilmək istərdim. Siz Ərdoğan hakimiyyətinə necə yanaşırsınız və onun qoyduğu içki yasağı və səbəb olduğu “Gezi Parkı” olaylarıyla bağlı fikrinizi bilmək istərdim.

- Əslində Ərdoğan hakimiyyətə gəlməzdən əvvəl bir siyasi ulduz, uzun illərin siyasətçisi deyildi, o təsadüfən parlamışdı. Əvvəllər o bələdiyyə başçısı kimi çalışmışdı və ölkədə yaranmış qarışıqlıqda, siyasi böhranda birdən-birə ortaya çıxmışdı. Artıq bir neçə dönəmdir ki, o hakimiyyətdədir və əlbəttə insanlar da bəzən eyni hökümətin uzun zaman hakimiyyətdə olmasından bezə bilir. Problem ordadır ki, Türkiyədə onun alternativi yoxdur, onun kimi böyük partiyası və nüfuzu olan başqa birisi olsa, dövləti yaxşı idarə edəcəyini bilsəm, mən şəxsən həmin adama səs verərdim.

İçki yasağı və digər yasaqlara gəlincə deyə bilərəm ki, bu təkcə Türkiyədə deyil, dünyanın bir çox sivil ölkələrində olan yasaqlardır. Çünki ən çox insan ölümləri məhz axşamlar, insanlar içki qəbul etdikdən sonra baş verir.

- Bəs siz hökümətin dəyişilməsi halında islamçı bir siyasətin davamını istərdinizmi?

- Əvvəla, islamçılıq Qərbin insanları bir-birinə qarşı qoymaq üçün ortaya atdığı bir düşüncə tərzidir. Mən özümü islamçı deyil, müsəlman hesab edirəm. Mənim üçün fərqi yoxdur hakimiyyət başındakı kommunist də, liberal da, islamçı da ola bilər, yetər ki, o, dövləti yaxşı idarə etsin.

- Son olaraq sizdən Azərbaycan ədəbiyyatına Türkiyədəki münasibətlə bağlı soruşmaq istəyirəm. Biz tez-tez eşidirik ki, məşhur Azərbaycan yazarları Anarın, Elçin Əfəndiyevin, Kamal Abdullanın, Əjdər olun Türkiyədə kitabları çıxıb, həmin kitablar Türk oxucusu tərəfindən necə qarşılanır, siz bu yazarları oxuyubsunuzmu?

- Hər nə qədər ədəbi mühitin içində olsam da, adlarını sadaladığınız adamlar haqqında heç vaxt eşitməmişəm. Amma bu onların yaxşı yazarlar olmadığı anlamına gəlmir. Ola bilər kitablar mənim əlimə gəlib çatmayıb. Adətən bir kitab maraqlı olanda dostlar arasında tez yayılır, adamlar bir-birlərinə məsləhət verir, dərgilər o haqda yazır. Ancaq onu da nəzərə alın ki, Türkiyədə hər il minlərlə xarici yazarın kitabları çap olunur, onların ancaq bir qismi seçilib tanınır.

Azərbaycan ədəbiyyatından Türkiyədə ən çox tanınan isim Bəxtiyar Vahabzadədir. O bizə Qafqazı, sovet həyatını anlatan çox maraqlı bir müəllif idi. 90-cı illərdə onun şeirləri çevirilib böyük tirajlarla çap olunmuşdu, mənim nəslimdən olan adamlar onu çox maraqla oxuyurdular, amma yeni nəsil onu tanımır.

Söhbətləşdi: Namiq Hüseynli
Bakı
14 iyul 2013-cü il