Keçid linkləri

2024, 29 Mart, Cümə, Bakı vaxtı 12:37

Sergey Dovlatov: "Özümü kobud və tərbiyəsiz aparırdım"


Dovlatov, New-York, 1979
Dovlatov, New-York, 1979
-

Arvadımla tanışlıq əhvalatımı əsərlərimdə bir neçə dəfə fərqli şəkildə canlandırmışam.

Amerikan düşüncəsinə görə, rus ədəbiyyatı ədəbiyyat sayılmır, rus düşüncəsinə görə isə amerikan ədəbiyyatı ədəbiyyat deyil.

Sovet İttifaqında mühacir yazıçının kitabı qara bazarda ən tanınmış sovet yazıçısının kitabından da baha satılır.


Tanınmış rus yazıçısı Sergey Dovlatovla Con Qledin müsahibəsi. Vaşinqton, 5 yanvar 1988


- Gəlin, sizin mühacirətinizdən danışaq. Necə oldu ki, gəldiniz?

- İyirmi ilə yaxın çox, ya da az, mütəmadi olaraq yazırdım və çap olunmağa çalışırdım. Bir müddət sonra hekayələrimin Sovet İttifaqında çap edilməyəcəyini anladım. Daha sonra, məntiqə və sağlam düşüncəyə uyğun olaraq, əsərlərim Qərbə yol tapdı, əlbəttə, burda öz rolum da vardı və 1975-ci ildən başlayaraq burdakı rusdilli nəşrlərdə çap olunmağa başladım. Hekayələrim Qərbdə çap olunurdu deyə başımı xeyli ağrıtdılar. Hansısa bir məqamda Nyu-Yorkla həbsxana arasında seçim etmək məcburiyyətində qaldım. Bilirdim ki, bu vəziyyətdə uzun müddət tərəddüd etməyin axırı yaxşı olmayacaq. Özümü ağıllı aparmayacağım təqdirdə başıma nələr gələcəyini mənə açıqca hiss etdirirdilər. Amma həm də kifayət qədər liberal dövr idi (1978-ci il) və görünür hansısa qaranlıq instansiyalarda məni həbs etmək, məndən dissident yaratmaqdansa, inadla ölkədən çıxıb getməyimi təklif etməyin daha ağıllı addım olacağını düşünmüşdülər, çünki artıq ölkədən kənarda istər SSRİ-dən getmiş, istərsə də xaricdə yaşayan xeyli dostum vardı. Belə halda tərəddüd etməyin mənasız olduğunu anladım və bir müddət sonra gəlib Nyu-Yorka çıxdım. Belə vəziyyət uzun müddət davam edə bilməzdi: Leninqradda yaşamaq, Qərbdə çap olunmaq bununla belə azadlıqda qalmaq və müəyyən gəlir də əldə etmək ağlasığmaz bir şey idi, çünki o vaxtlar mən işləməyə davam edirdim və həyatımda heç bir dramatik hadisə baş vermirdi. Beləliklə ölkədən çıxıb getdim.

- Deməli, sizi gəlməyə mənfi şeylər sövq edib...

- Hə, mənfi demək olar...
ABŞ, Dovlatov və Petr Vail "Yeni amerikalı"nı buraxarkən, New-York, 1981
ABŞ, Dovlatov və Petr Vail "Yeni amerikalı"nı buraxarkən, New-York, 1981

- Amma Amerika sizi özünə cəlb edirdi...

- Bura gəlməyə heç bir şansım olmayana qədər Amerika məni cəlb edirdi. Gənc vaxtlarımda mən ideyaca amerikanpərəst olmuşam. Cazı çox sevirdim, amerikan kinolarını sevirdim, amerikan geyimlərini sevirdim. Doğrudur, aydın təsəvvür edə bilməsəm belə, amerikan həyat tərzi xoşuma gəlirdi. Sonralar dostlarım çıxıb getdikcə, öz vətənimdə yaşamağa daha qabil olduğumu anladım. Özümü daha çox rus insanı kimi hiss edirdim. Daha sonra isə bunun belə olmadığı aydınlaşdı. Ədəbiyyatla məşğul olmaq və Leninqradda yaşamaq imkanlarım tükəndi. Artıq orda yaşamaq, sadəcə, təhlükəli və çətin idi.

"ÖZÜMÜ HEMİNQUEYƏ OXŞADIRDIM"

- Deyirlər siz amerikan yazıçıları kimi yazırsınız...

- Bu haqda gəncliyimdən bəri tez-tez eşidirəm. Mənə elə gəlir, bu keyfiyyətim tədricən yoxa çıxır. Amma ümumən amerikan nəsrini elə sevmişəm, elə çox maraqlanmışam ki, bir qədər çəkinərək də olsa, amerikan nəsrinin mənə rus nəsrindən daha yaxın olduğunu deyə bilərəm. Bu bir çox tanışlarımda qıcıq yaradırdı. Əgər söhbətimiz uzun və ətraflı olsa, bunun səbəbini izah edəcəm.

- Yaxşı, buyurun... Söhbətimiz çox uzun olmayacaq, amma bu mövzuda fikriniz maraqlıdır.

- İş orasındadır ki, rus və amerikan ədəbiyyatı arasında prinsipcə köklü fərqlər var. Amerikan düşüncəsinə görə, rus ədəbiyyatı ədəbiyyat sayılmır, rus düşüncəsinə görə isə amerikan ədəbiyyatı ədəbiyyat deyil. Eynilə fəlsəfədəki kimi, rus ədəbiyyatı da üzərinə ətraf aləmin müzakirəsini götürüb, Rusiyada bu vəzifə həmişə nisbətən inkişafdan qalan fəlsəfənin deyil, məhz ədəbiyyatın üzərinə düşüb. Özü də din kimi o da üzərinə xalqın əxlaqi, mənəvi tərbiyəsini götürüb. Bu vəzifədən yaxasını qurtarmağa çalışan ədəbiyyatçı isə ölkəsində məşhurluq qazana bilməyib, yazıçı adını almaqdan məhrum edilib. Əgər o, maraqlı, əyləncəli, gülməli, təsirli əhvalatlar yazırsa, onda yazıçı deyil, belletrist, hekayəçi adlandırılır. Bu terminlərin hər ikisi yaradıcılıq fəaliyyətinin keyfiyyətini aşağı salır.
Dovlatov, avtoportret, New-York, 1980
Dovlatov, avtoportret, New-York, 1980

Mənisə amerikan ədəbiyyatının doğma ədəbiyyatımıza yad olan lakonizmi, prinsipal qısalığı özünə cəlb edib. Amerikan ədəbiyyatı o vaxtkı sovet ədəbiyyatının fonunda olduqca azad, qandalsız görünürdü, orda rus ədəbiyyatında qadağan olunmuş şeylər haqqında sərbəst danışılırdı, məsəlçün, elə insan münasibətləri haqqında. Amerikan ədəbiyyatı bizim bildiyimiz kimi, əvvəldən həqiqətpərəst idi. Çünki amerikan yazıçılarının heç yalançı əsərlər yaratmaq stimulu olmayıb. Belə bir ziddiyyət ortaya çıxmışdı - məni sosrealist sovet romanlarının qəhrəmanının başına gələnlərdənsə, Folknerin hansısa sirli romanı daha çox maraqlandırırdı. Mən bütün bunlara çox aludə olmuşdum və istəsəm də, istəməsəm də, şüurlu, ya şüursuz şəkildə özümü amerikan yazıçılarına bənzətməyə başlamışdım, ilk növbədə özümü sovet ittifaqında çox sonralar tanınmağa başlamış Heminqueyə oxşadırdım, onun ortaya çıxması o dövrün sovet insanının həyat tərzinə çox təsir etmişdi: hamı onun kimi geyinməyə, danışmağa, özünü onun kimi aparmağa başlamışdı. Bu, Heminqueyin yaradıcılığı ilə bağlı bir şey idi, onun stili sovet insanı üçün Pyer Karden, yaxud başqa dəbli dizaynerin stili kimiydi. O dövrün sevimli yazıçıları Heminquey, Folkner, Selincer, nisbətən az tanınanlardan Apdayk, Vonnequt, Tomas Vulf, Dos Passos və b. idi...

"ÖZÜMÜ KOBUD VƏ TƏRBİYƏSİZ APARIRDIM"

- Bəs sizin gənclik dövrünüzdə alman ədəbiyyatı, fransız ədəbiyyatı sevilmirdi?

- 20 yaşlarımda olanda, mənim üçün birinci yerdə şübhəsiz ki, amerikan nəsri dayanırdı, ondan sonrakı yerdə necə olursa-olsun xoşumuza gələn, əziz bildiyimiz rus ədəbiyyatı dayanırdı. İndi Qərbə gələndə isə rus ədəbiyyatını özümə daha da yaxın hiss edirəm. Üçüncü yerə fransız nasirlərini, lap axırlara yaxın yerlərə isə alman ədəbiyyatını qoyardım. Lap əvvəldən məndə alman mədəniyyətinə qarşı bir önyarğı olub. Amma bir müddət sonra həmin önyarğı sovrulub getdi və sevimli yazıçılarımın sırasına bir neçə alman da qatıldı, onların arasında birinci yerdə Henrix Böll dayanırdı. Bundan əlavə Tomas Mannın bəzi əsərlərini də bəyənirdim.
ABŞ - mühacir rus yazarlar: Peter Vail, Sergey Dovlatov, Viktor Nekrasov və Alexander Genis, New-York, 1980
ABŞ - mühacir rus yazarlar: Peter Vail, Sergey Dovlatov, Viktor Nekrasov və Alexander Genis, New-York, 1980

- İndi Amerikada yaşayırsınız. Özünüzü evinizdəki kimi hiss edirsinizmi?

- Bu bir qədər gözlənilməz və ciddi sual oldu. Heç doğulub böyüdüyüm və otuz ilə yaxın yaşadığım Leninqradda belə özümü evimdəki kimi hiss edə bilməmişəm. Mən xarici görünüşcə rus insanı deyiləm. Həyat elə gətirib ki, həmişə orta statistik insandan fərqləndiyimi düşünmüşəm. Özü də mən Leninqrad küçələrində başqa insanlardan əməlli-başlı seçilirdim. Saqqalım vardı, tərs kimi də tolstoyvari deyil, Heminqueyinkindən idi. Mən ağır xasiyyətli adam olmuşam, özümü kobud və tərbiyəsiz aparırdım. Elə burda içimdə bir hiss var, təmiz fiziki hissdir ki, indi evimdəyəm, bu hiss məndə Nyu-Yorka gələndə yaranıb. Leninqradı çox sevirəm, orda olmaq üçün burnumun ucu göynəyir, Leninqradda xeyli əzizlərim var. Bir yandan da Kennedi aeroportunda düşürsən, yanı vurulmuş bir taksiyə oturursan, sükan arxasında dələduz fizionomiyalı, qaradərili bir sürücü görürsən və evində olduğunu başa düşürsən. Sürücünün narazı görkəmi var, mənzilim yaxında olduğu üçün az pul qazanacaq. Deyirəm ki, Forest Hillsdə yaşamaq mənim günahım deyil ki, o da cavab verir ki, mənim də günahım deyil. Yarı-yarımçıq ingiliscəmdə onunla kiçik də olsa mübahisəyə girişirəm. Beləcə, öz evində olduğunu anlayırsan, Nyu-Yorkun yarısından çoxu ingiliscə məndən pis danışır, burda heç kimi əcnəbi hesab etmək olmur, çünki Nyu-York özü elə əcnəbilərdən ibarətdir, demək olar, buranın yerli əhalisi olan tuzmenlərdən əsər-əlamət yoxdur. Bir sözlə, Nyu-Yorkda özümü evimdəki kimi hiss edə bilirəm.

"MƏN SOVET HÖKUMƏTİ İLƏ VURUŞMAMIŞAM"

- Sizin “Əcnəbi qadın” kitabınız mühacirət həyatından bəhs edir. Gülməli yerləri çoxdur, amma ümumən xeyli kədərlidir.

- Mənim publikanı əyləndirmək kimi bir vəzifəm olmayıb, yumor və kədərsə bilindiyi kimi yanaşı addımlayırlar. Az qala oxuduğumuz bütün rus yumoristlərində gülüşün içindən süzülüb gələn göz yaşı adi haldır. Özümü böyük yazıçılardan heç birisi ilə müqayisə etmək istəmirəm, amma yəqin kədər və təbəssüm həmişə bir-birini izləməlidir.
ABŞ - Dovlatov və əslən Rusiyadan olan amerikalı ədəbiyyatşünas Olga Matich, "Üçüncü dalğa" konfransında, 1981
ABŞ - Dovlatov və əslən Rusiyadan olan amerikalı ədəbiyyatşünas Olga Matich, "Üçüncü dalğa" konfransında, 1981

- Siz hansı mühacirlərdənsiniz, üçüncü dalğadan, yoxsa ümumiyyətlə rus mühacirlərindən?

- Mən məhz üçüncü dalğaya aidəm. Üçüncü dalğanın öz xüsusiyyətləri var, belə deyək, mənə birbaşa dəxli olan özəllikləri var: mən əldə silah sovet hakimiyyəti ilə vuruşmamışam, mən könüllü olaraq OVİR-ə (SSRİ-da xarici pasport verən idarə - tərc) üz tutmuşam, elə oldu ki, əlimdə heç bir İsrail sənədi yox idi, nə ordan çağırış, nə də belə bir şey, buna görə də mühacirət istəyimi bildirib getdim. Mühacirlərin birinci dalğasından fərqli olaraq, ölkəyə qayıtmağa heç bir ümidim yox idi. Halbuki birinci dalğaya mənsub mühacirlər tezliklə Tambov mülklərinə, ya da doğma şəhərlərinə qayıdacaqlarına ürəkdən inanırmışlar. Mənsə Qərbə gedərkən, bir daha geri qayıda bilməyəcəyimə əmin olaraq getdim. Təkrar edirəm, mən qaçqın kimi yox, könüllü getdim, qaçıb canımı xilas etmirdim, əksinə sovet hakimiyyətindən bir miqdar pul alıb rahat təyyarə ilə getdim.

- Bəs sizə nə qədər pul vermişdilər?

- Təqribən 200 dollar.

- Necə yəni, götür bu 200 dolları və hara gedirsən get?!

- Hə bu az idi, amma bizə bəs edirdi...

- Axı bu iki gecə mehmanxanada qalmağa ancaq çatar...

- Amma biz heç o pulu da xərcləmirdik. Biz təyyarə ilə gəlib Vyanaya çatanda Tolstoy xeyriyyə fondu bizə himayədarlıq etdi. Məni yoxsulluq çəkən ədəbiyyatçı kimi himayəyə aldılar və buna görə onlara minnətdaram. Hətta mənə ev də tutdular. Birinci dalğa mühacirlərin çəkdiyi əziyyətləri çəkmədik...

- Hətta ikinci dalğanın da...

- Hə, demək olar. Burda yaşayışımız qanuniləşdirilmişdi, bəzi üstünlüklərimiz, imtiyazlarımız vardı. Ahıl yaşlarında olan anam buraya ilk gəldiyi gündən tibbi yardım aldı. Təəssüf ki, ağır həyat şəraitimdən, yaxud yaşamaq üçün göstərdiyim rəşadətdən, çətinliklərin öhdəsindən gəldiyimdən ürək yanğısı ilə danışa bilməyəcəm. Biz rahatlıqla gəlib çıxdıq, xoşbəxtlikdən başımıza heç bir ağır faciə gəlmədi.

- İndi əsasən, mühacirlərin əhatəsindəmi yaşayırsınız?
Sergey Dovlatov, New-York, 1980
Sergey Dovlatov, New-York, 1980

- Hə, mühacirlərin əhatəsindəyəm.

- Amma bir yandan da “Nyu-Yorker” jurnalında çap olunursunuz, mühacirlərdən heç biri buna nail ola bilməyib.

- Bəs Nabokov.

- Hə, sizdən başqa bir də Nabokov.

- Axı mən təkcə “Nyu-Yorker”də çap olunmamışam, allah bilir, nə qədər jurnallarda çap olunmuşam, həm də gördüyünüz kimi mühacirlərin əhatəsində yaşayıram. Təəssüf ki, rusca sərbəst danışıram, ingiliscə ən primitiv ifadə belə məni qıcıqlandırır. Əlbəttə, amerikan tanışlarım da var, hətta çox minnətdar olduğum dostlarım da var, amma bu adamlar özləri də əsasən rus mədəniyyəti ilə bağlıdırlar, həmişə olmasa da arabir rusca danışırlar.

- Onlar hamısı üçüncü dalğanın adamlarıdır? İkinci və birinci dalğadan heç kimlə əlaqə qurmayıbsınız?

- Daha çox üçüncü dalğanın adamları ilə, mənim yaşımda və mənim dünyagörüşümdə olan adamlarla oturub-dururam. Tanışlarım arasında ikinci və birinci dalğanın adamları da var.

"İNGİLİS DİLİNDƏ ÇAP EDİLƏN KİTABLARIM YAXŞI SATILMIR"

- Amerikada kitablarınızı kim çap etdi?

- İki, ya üç kitabımı “Ardis” nəşriyyatı buraxmışdı, iki kitabımı da “Ermitaj”. Qlezerin rəhbərlik etdiyi “Üçüncü dalğa” nəşriyyatı da bir kitabımı buraxıb. Bundan əlavə Qriqori Polyakovun “Gümüş əsr” nəşriyyatının da adını çəkməliyəm. Son kitablarımı “Russika” nəşriyyatı çap edib. Hətta, Parisdəki Mariya Vasiliyevna Rozanova-Sinyavskayanın rəhbərlik etdiyi “Sintaksis” nəşriyyatı da bir kitabımı buraxıb.

- Bəs orta tiraj nə qədərdir?

- Deyəsən, min nüsxə. Burda kiminsə mindən çox, ya da az çap etdirdiyini eşitməmişəm. Bu, əsasən mühacirlərə aiddir. Buninin də kitablarını təqribən bu qədər tirajla çap etdirməsi ilə təsəlli tapıram.

- Məncə, Buninin tirajı mindən də az imiş. Siz hekayələr yazırsınız. Amerikan ədəbiyyatında isə hekayələr romandan az oxunur...
ABŞ - Dovlatovun buraxdığı "Yeni amerikalı"nın reklamı, New-York, 1980
ABŞ - Dovlatovun buraxdığı "Yeni amerikalı"nın reklamı, New-York, 1980

- Amma bu həmişə belə olmayıb. Nə vaxtsa novella janrı çox məşhur olub. Elə Heminquey də novellaçı kimi məşhurluq qazanmışdı. Folknerin özü uğurlu novellalar yazıb. Mənsə təkcə hekayə yazmıram, mənim bir mövzu altında qruplaşan hekayələr toplum var ki, axırda bir növ... Şervud Andersonunkuna bənzəyir. Bunlar hekayədir, amma mövzu eynidir, hamısında sərgərdan bir obraz var, hamısı eyni yerdə və mühitdə baş verir. “Çemodan” və “Kompromis” kitablarım bu üsulla yazılıb. Bundan əlavə, mənim yalnız təvazökarlıqdan roman adlandırmadığım povestlərim də var. “Əcnəbi qadın”ı roman adlandıra bilərdim, o düz 120 səhifədən ibarətdir, di gəl ki, “roman” sözü çox dəbdəbəli və böyük sözdür.

- Hekayə janrının sizdə uğurlu alındığı ilə razıyam, amma roman yazsaydınız, kitablarınız yaxşı satılardı. Sizə elə gəlmir?

- Mənim ingiliscə dörd kitabım çıxıb və onlar hamısı pis satılır. Kitabın pis satılmasına o qədər şeylər səbəb olur ki... Yaxşı satılanda isə, heç bir izaha ehtiyac olmur. Bir qayda olaraq, Amerikada qeyri-kommersiya məzmunlu kitablar pis satılır. Yenə də adam oturub düşünür ki, yaxşı reklam edə bilmədim, pis kitab yazdım, gərək hekayə yox, roman yazaydım, gərək Rusiyadan yox, Amerikadan yazadım. Ya da Polşadan. Bax, Miçner (Pyotr Miçner - polyak yazıçısı –tərc ) Polşadan yazdı kitab dərhal bestseller oldu. Artıq heç nəyi dəyişdirə bilmərəm. Mən povestlər yazmışam, mən ancaq formal baxımdan roman hesab olunacaq roman yazmışam. Bu bir sevgi hekayətidir, indi “Panorama” jurnalında çap olunur. İndi təkcə hekayələrin deyil, ciddi kitabların çoxunun pis satılması faktı ilə özümə təsəlli verə bilirəm. Bilirsiniz, Con, siz məni yazıçı adlandırdınız, amma mən ciddi mənada yazıçı deyil, hekayəçi – “story teller”əm...

- Rusca bu “nağılçıdır”?

- “Nağılçı” bir az köhnə dəbli sözdür, çox dastanvari səslənir. Bu, İlya Muromets (qədim rus əfsanələrinin qəhrəmanı – tərc) stilində bir sözdür. Yox, mən hekayəçiyəm.

Çexovun yazılarından onun güclü belletrist kompleksi olduğu ortaya çıxır, onun belletristliyi “hekayəçilik” anlayışına yaxındır. Rus təfəkkürünə görə o, yazıçı yox, hekayəçidir. Mən bununla nə demək istəyirəm? Yenə deyirəm, hər cür saxta təvazökarlıqdan uzağam. Ənənəvi rus anlayışında yazıçının fəaliyyəti hansısa tarixi, psixoloji, mənəvi, əxlaqi vəzifələrin fonunda dəyərləndirilir. Mənsə əhvalat danışıram. Nə vaxtsa bunu şifahi etmişəm, indi isə yazmağa başlamışam. Hansısa əhvalatı söyləyəndə, ya da yazanda özümü təbii və normal hiss edirəm. Bu mənim üçün orqanik təbii haldır. Başqa heç bir fəaliyyət növü məndə belə asan və zövqlü alınmır. Yerdə qalan işlərin öz çətinliyi, əziyyəti, gərginliyi var. Bununçün də bütün həyatım boyu, ya eşitdiyim, ya uydurduğum, ya da dəyişdirib başqa dona saldığım əhvalatları danışıram. Belə fəaliyyətin əxlaqi mənası olmadığını demirəm, heç bu cür məna axtarmaq da lazım deyil. Məndə əxlaqi hisslər əksərən kitablarla bağlı olur. İndi ki belə əntiqə kitablar yazılıb, indi ki, belə musiqilər, yaxud rəsmlər yaradılıb, deməli insan kimi yaşamalıyıq, hiyləgərliyi kənara atmalıyıq, birbaşa cavablardan yayınmamalıyıq. Uşaqlarınla, arvadınla, ananla dürüst olmalısan. Belə ki, bu işin bir əxlaqi mənası var.

"ARTIQ "HƏRB VƏ SÜLH" MƏNİM ÜÇÜN ÇOX UZUNDUR"

- Sizin hekayələrinizi oxuyanda, mənə elə gəlir, onları çox cilalayırsınız...

- Mən ləng yazıram.

- Axı şifahi yaradıcılıq buna imkan vermir...

- Niyə ki, verir. Deyim ki, bütün çərənçilər kimi, mən də hekayələrimi minlərcə dəfə təkrarlayıram və bu təhkiyə prosesində artıq şeylər aradan götürülür, lazımsız detallar ortadan qalxır. Buna görə də ləng yazıram. Mənim köhnə dostum, artıq dünyasını dəyişmiş, gözəl ədəbiyyatçı Boris Baxtin deyirdi: ehtiraslarla, tarixi dövrlərlə, kataklizmlərlə, dövlətlərlə yazma, hərflərlə yaz – A, B, C... bax mən də hərflərlə yazmağa çalışmışam, heç sözlərlə də yazmamışam. Çox kitabım çıxıb, amma onlar hamısı yüz səhifəlik kiçik həcmli kitablardır. Mənim üçün artıq “Hərb və Sülh”, yaxud “Forsaytlar haqqında Saqa” çox uzundur.
ABŞ - Dovlatovun dostluq şarjı, müəllifi Belomlinski, New-York, 1986
ABŞ - Dovlatovun dostluq şarjı, müəllifi Belomlinski, New-York, 1986

- Deyərdim ki, sizin üçün əsas janr heç hekayə də deyil, etiraflardır...

- Belə də demək olar.

- Yazdıqlarınız hamısı avtobioqrafikdir.

- Elə görünür, amma həmişə elə deyil. İş orasındadır ki, başqaları ilə bərabər istifadə etdiyim həmin janr, bir növ psevdosənədli nəsrdir. Sənədli nəsrin bütün göstəricilərinə əməl edəndə, bədii üsullarla sənəd yaratmış olursan. Məsəlçün, sovet qadınının su təchizatı, yaxud mətbəxdəki kranla bağlı evlər idarəsinə yazdığı istənilən şikayət, stilinə və tonuna görə olduqca təsirli bir sənəddir. Bax belə bir sənədi yaratmağa çalışmaq artıq yaradıcılıq məsələsidir. Onun fotosunu çəkmək, qeydlər aparmaq və sitatlar gətirmək bir işdirsə, yenidən yaratmaq tamam başqa bir işdir. Götürək Zoşşenkonu, o özü üçün yeni bir yazı dili yaratmışdı, lakin o dövrlər küçələrdə danışılan dil onun dilinə çox yaxın idi, mən də gerçək kimi görünəcəyinə ümid etdiyim psevdosənədli əhvalatlar qələmə alıram, o əhvalatları oxuyanda adama elə gəlir, hər şey beləcə də olub, amma faktiki yüz faiz elə deyil, hamısı uydurmadır.

İndiyə kimi adamların əhvalatlarımı oxuyub düzəliş verdiyi xeyli məzəli hadisə baş verib. Onlar əsərlərimi oxuyub sonra özümə deyiblər, hadisə heç də elə baş verməyib, sizin atanız Xarbindən deyil, Vladivostokdan gəlib. Ya da deyək, arvadımla tanışlıq əhvalatım, bunu əsərlərimdə bir neçə dəfə fərqli şəkildə canlandırmışam. Xeyli sayda adam hadisələrin əslində necə baş verdiyini izah etməyim üçün mənə müraciət edib. İstənilən halda əsərlərimdə həqiqət və sənədli həqiqət fərz edildiyindən çox-çox azdır. Çox şeyi özüm uydurmuşam.

"QƏZET RƏHBƏRİ KİMİ ÇOXLU SƏHVLƏRƏ YOL VERDİM"

- Siz bir növ mühacirət salnaməçisisiniz. Özü də bunu ironik üsullarla edirsiniz. Mühacir oxucu üçün bunlar xüsusilə maraqlıdır, bəs mühacirət həyatından xəbərdar olmayan sovet insanında belə yazılara münasibət necə olacaq? Onlar üçün bütün bunlar elmi fantastika kimi görünməyəcəkmi?

- Axı, SSRİ-da elmi fantastika da böyük maraqla qarşılanır. Doğrudur, sovet insanı mühacirət həyatı haqqında öz həyatından daha az bilir, lakin mühacirət və mühacirət həyatı rus oxucusunu həmişə özünə cəlb edib, içində ziddiyyətlər oyadıb. Rusiya üçün mühacirət, hansısa naməlum, sirli bir səbəbdən tarixən həyatın bir parçası olub, sanki onsuz keçinmək olmazmış. Doğrudan da bunu təsdiqləyən tarixi faktlar var: Hökmdara öyüd-nəsihət verən Kurbski uzun müddət mühacirətdə yaşamışdır, Qertsen otuz il mühacirətdə oturub bütün Rusiyanı həyəcan içində saxlamış, az qala inqilaba qədər aparıb çıxarmışdır. Mühacirlərdən biri Vladimir İliç Lenin olub və o, inqilab edib. İlk sövet höküməti başdan-başa mühacirlərdən ibarət olub. Hər-hansı rus mühacir yazıçı neçə ki, sağdır, qara bazarda onun kitabları ən tanınmış sovet yazıçısının kitabından belə baha satılır. Bizim kitablarımız istər yaxşı, istərsə də pis, dəyərsiz ola bilər, hətta dahiyanə olsun, fərqi yoxdur həmişə rus insanı tərəfindən maraqla qarşılanıb, elə Brodskinin yaradıcılığını götürsək, onun qara bazardakı istənilən kitabı ən tanınmış, qalın sovet romanından baha satılır. Həmişə belə olub, ən ortabab mühacir yazıçının kitabları belə Rusiyada əldən-ələ gəzib.

- Sizin redaktoru olduğunuz “Yeni amerikalı” qəzetinin çapı dayanandan sonra nə etməyə qərar verdiniz?

- Qəzet ömrünü başa vurdu və mən bundan xeyli məyus oldum. Mən iki il ərzində gərgin məşq edərək yarışa hazırlaşan, daha sonra məşqləri dayandıraraq, rejimdən çıxan və özünü fiziki cəhətdən pis hiss edən idmançının halına düşdüm. Qəzetdə gərgin işləməyə öyrəşmişəm, o mənim xeyli vaxtımı alırdı, əsəbiləşdirirdi, insanlarla münasibətdə hədsiz problemlər yaradırdı, həmişə nəyinsə səhv yazıldığına görə kimləsə dalaşırdım, bəzən bu davalar fiziki güc tətbiq etməyə qədər gedib çıxırdı. Günlərin bir günü isə, gözümü açıb özümü mətbəximdə, bütün qəzet işlərindən kənarda, istefaya çıxmış podpolkovnik kimi gördüm.

- Depressiya oldu?

- Hə. Depressiya da oldu, iki, ya üç həftə davam etdi, amma həmişə həyatımda olduğu kimi (mən dindar deyiləm və özü də mövhumata inanmıram, amma inandığım əlamətlər var), bir müddət işlərimdə yaranan lənglik adətən gözlənilməz yüksəlişlə əvəz olunur. Belə ki, qəzetdən uzaqlaşan kimi amerikanın ən böyük nəşriyyatı “Knopf” mənimlə kitabla bağlı müqavilə bağladı. Mənim öz ədəbiyyat agentim oldu, tərcüməçilər və başqa yazıçılarla münasibətlərim yarandı. Sanki psixoloji yolla sosial səviyyəmi artırmış oldum.
ABŞ - Dovlatovun dəfni, New-York, 1990
ABŞ - Dovlatovun dəfni, New-York, 1990

- Bəs bu haldan razısınız, ya yox?

- Bax, əgər özüm haqqında yüksək fikirdə olsaydım, deyərdim ki, jurnalistikadan ədəbiyyata keçid elə taleyimdə əvvəlcədən müəyyən idi. Məndə tam redaktorluq istedadının olmadığı ortaya çıxdı, çünki qəzet rəhbəri kimi çox sayda səhvlərə yol verdim. Amma bu qəzeti batırandan sonra birdən-birə tanınmış nəşriyyatda çap olunan amerikan yazıçısına çevrildim. Aparıcı qəzetlər və jurnallar kitablarıma resenziya yazmağa başlayıblar ki, bu da kitabların satışına can verir. Necə deyərlər, hər şey yaxşılığa doğru...

"BİR HALDA Kİ ARVADINIZI ŞAHİD GƏTİRİRSİZ..."

- Amma yenə də hər şey çətindir. Siz 37 yaşda, ağ kəndirlə bağlanmış bir çemodanla gəlibsiniz.

- Hə çemodanım pis gündəydi. Hər şey elə siz dediyiniz kimidir, nə olsun ki?

- Mühacirətin ümumən asan olmadığını demək istədim...

- Xeyr, əlbəttə ki, asan şey deyil. Amma İosif Brodskinin tez-tez çəkdiyi bir misal var, həyat asan şey deyil və sonra da əlavə edir: bir görün o nəylə qurtarır. Əlbəttə, çətindir və burda neçə dəfə hər şeyi yenidən başlamalı olmuşam. Bu çətindir, amma bəzən insanın özünə hörmətini artırır. Məsəlçün, mən yaşlı vaxtımda maşın sürməyə başlamışam və bunu böyük zövqlə edirəm. Hətta, bəzən bu məndə özümə hörmət yaradır.

- Sizin kitablarınızın hamısını birləşdirən ümumi nə isə varmı?

- Mən oxucularda norma hissiyyatı yaratmaq istəyirəm... Bizim dövrümüzlə bağlı belə ciddi hisslərdən biri dəliliyin çox, ya da az dərəcədə normal göründüyü durğun absurd halıdır. Artıq arvadımla belə razılığa gəlmişik ki, hər dəfə yeni bir adamla tanış olanda, onun dəliliyinin nədən ibarət olduğunu və bizim üçün təhlükə olub-olmadığını müəyyənləşdirək. Biri yaradıcılığa aludə olub, biri pula, başqa birisi qadınlara, biri də Vətənlə arasındankı münasibətləri çözməyə. Deməli, hər kəsin bir dəliliyi olması əvvəldən məlum aksiomdur, mən bu dəliliyin xarakterini müəyyənləşdirməli və onun mənə, ailəmə nə zərər verə biləcəyini hesablamalıyam. Belə ki, absurd və dəlilik təbii bir şeyə çevrilib, normalar isə, daha doğrusu xeyirxahlıq, sakitlik, təmkinlilik, ziyalılıq kimi normal, təbii davranışlar, - get-gedə qeyri-adi hala çevrilir. Aksyonovun dünyanın harmonizasiyası adlandırdığı şey, mənim fikrimcə, çox dəbdəbəli səslənir, mən onu sadəcə norma hissini qaytarmaq adlandırardım. Bu həm əxlaqi şeydir, həm də sadəcə, əşyaların düzümü ilə bağlıdır. Aksyonov deyirdi ki: “Yazıçı absurd hallara, absurda sevgidən deyil, əksinə harmoniyaya sevgidən toxunur” və məncə o bu fikrində çox haqlıydı. Oxucularda nəyinsə normal bir şey olduğu hissini oyatmaq, mənim əvvəlcədən müəyyənləşdirmədiyim, əsas vəzifəmdir, bu elə həm də mənim ümumi mövzumdur, onu tək mən kəşf etməmişəm, nə də ona vaxtımı və gücümü təkcə mən sərf etməmişəm. Əgər bunu ifadə etməyə gözəl və ümumən dəqiq, uyğun bir söz axtarsaq, onda bunu dünyanın harmonizasiyası adlandıraq.

- Yazıçıların çoxu özünü cəmiyyət tərəfindən rədd edilmiş hesab edir. Siz özünü autsayder hesab etmirsiniz?
Dovlatovun məzarı, New York
Dovlatovun məzarı, New York

- Mən autsayder olduğumu düşünmürəm. Məndə ümumiyyətlə hər şey yaxşıdır. Əvvəldən bəri məndə hər şey uğurlu olub. Heç kim heç vaxt mənim bədii əsərlər yaza biləcəyimə şübhə duymayıb, məni çap ediblər, bütün yazdıqlarım ən azından ingiliscə, bəzən də başqa dillərdə tərcümə edilərək çapa verilir. Qazandıqlarım ortabab, ehtiyacsız yaşayışıma bəs edir. İngiliscə çıxan kitablarıma hardasa 60 resenziya yazılıb, hamısı da müsbətdir. Lap əvvəldən tərcüməçim olub, elə onun ardınca da ədəbiyyat agentim olub. Bir yandan da xeyli sayda insan mənə kömək etməyə çalışıb.

- “Tamaşa” povestinizdə Şalamovun (Varlam Şalamov – rus dissident yazarıdır – tərc) təsiri varmı? Orda janr xüsusiyyətləri, düşərgə həyatı, kəskin sonluq və dil Şalamovunkundan bir qədər fərqlidir... Siz Şalamov üslubuna başqa yolla çatmağa çalışıbsınız.

- Bu sualı niyə verdiyiniz aydındır. Söhbət düşərgədən gedir, amma bizim təcrübələrimiz başqadır. Şalamov Kolıma həbsxanasında yatıb, mənsə məhbusların üstündə keşik çəkmişəm. Buna görə də əsərim elə də faciəvi, qaramat deyil. Üzərimdə Şalamovun təsirini heç vaxt hiss etməmişəm, amma ona böyük hörmətlə yanaşıram.

- Bilirsiniz, ədəbiyyatşünasla yazıçının hədəfləri bəzən üst-üstə düşür. Hər bir yazıçı unikal olmaq istəyir, ədəbiyyatşünas isə sanki kəpənək kolleksiyası toplayırmış kimi, yazıçıları təsnif etməyi sevir...

- Deyirsiniz, hər bir yazıçı unikal olmaq istəyir. Əlbəttə, mənim də unikal olmaq istəyim var, amma mən yaradıcılığıma Aksyonovun, Brodskinin, Heminqueyin, ya da daha səs-küylü yazarların təsirini inkar etmirəm. Deyim ki, Viktor Qolyavkinin təsirini də hiss etmişəm, bax Şalamovu isə heç hiss etməmişəm. Amma bu mənim gözəl yazıçıya hörmətimi azaltmır. Siz Şalamovu tərcümə edibsiniz və yəqin istəyirsiniz Şalamov hamıya təsir etsin.

- Bu təkcə mənim fikrim deyil, arvadım da sizin kitabı oxuduqdan sonra eyni şeyi dedi.

- Yaxşı, indi ki, arvadınızı şahid gətirirsiniz, onda daha boynuma almalıyam.

Çevirdi: Namiq Hüseynli

AzadlıqRadiosunu Rusiya hökuməti "arzuolunmaz təşkilat" elan edib.

Əgər siz Rusiyadasınızsa, bu ölkənin pasportunu daşıyırsınızsa, yaxud orada daimi yaşayan, amma vətəndaşlığı olmayan şəxssinizsə, nəzərə alın- məzmunumuzu paylaşdığınıza, bəyəndiyinizə, şərh yazdığınıza, bizimlə əlaqə saxladığınıza görə cərimə və ya həbslə üzləşə bilərsiniz.

Ətraflı məlumat üçün bura klikləyin.

XS
SM
MD
LG