- Yortacaqsan onu?
- Onu da, arvadı da – tutsam, yerindəcə… Hamınız şahid olacaqsınız! Dalımca gəlin!..
Luici Pirandello
BƏZİ ÖHDƏLİKLƏR
(Rus dilindən Seyfəddin Hüseynli tərcümə edib)
Miskin sivilizasiya, adamı uzun bir nərdivanı kürəyinə alıb küçədə fənərdən-fənərə sürümək, hər fənərin yanında gündə üç dəfə nərdivanla qalxıb-enmək, səhər onları söndürmək, gündüz silib-təmizləmək, axşam yenidən yandırmaq məcburiyyətilə üz-üzə qoyanda, lap avam və bədxislət də olsa, həmin adam özü-özüylə - elə nərdivanı qədər yüksək mətləblər haqda - danışmağa vərdiş edir.
Lampaçı Kvakeo bir dəfə sərxoş vəziyyətdə nərdivandan yıxıldı. Başı yarıldı, qolu qırıldı. Möcüzə baş verdi – o sağaldı, iki aydan sonra xəstəxanadan çıxdı, yenə də ayağını çəkə-çəkə, alnında eybəcər bir şırım, çənəsində saqqalı, kürəyində nərdivanı, öz mavi köynəyində fənərdən-fənərə dolaşmağa başladı. Hər dəfə nərdivanın həmin o yıxıldığı bəndinə çatanda mütləq eyni bir mülahizənin üstünə gəlirdi:
- Bəzi öhdəliklər mütləq olmalıdır – bu, labüddür. Olmasa yaxşıydı, ancaq var bunlar. Kişi, öz qəlbinin dərinliyində, arvadının əxlaqıyla heç maraqlanmaya da bilər. Ancaq yox! Maraqlanmağa borcludur! Əks təqdirdə, hamı, hətta xırdaca oğlan uşaqları da onu qınaya bilər.
- Buynuzlu Kvakeo! Ey, onlar buynuzu nə vaxt taxırlar sənə, Kvakeo?
- İt balaları! – Kvakeo yuxarıdan, fənərin yanından çığırır. – Belə məqamda deyirsiniz bunu mənə?! İndi, şəhərə işıq verdiyim vaxtda?!
Bax belə bir bəraəti var onun – şəhərə işıq verir! Amma yenə də arvadının hərəkətlərinə göz qoymağa borcludur. Bəlkə o, arvadının xəyanətini anlamır? Məgər bu kerosin lampalarının işığında görmək olurmu ki, oğrular bir evə necə soxulurlar, yaxud palçıqlı, kimsəsiz tinlərdə adamın üstünə necə cumurlar?!
- Oğru da özünüzsünüz, cani də!
Kvakeo bələdiyyə müşaviri kavaler Bissinin yanına yollandı: həm işinə görə ona borcluydu, həm də bu adam, xidmətdəki fəallığı müqabilində, vaxtaşırı Kvakeonu mükafatlara təqdim edirdi. Hər şeyi olduğu kimi danışandan sonra soruşdu ki, məgər fənərləri yandırdığı vaxtlarda o, vəzifə başında, xidmətdə sayılmırmı?
- Əlbəttə, - müşavir cavab verdi.
- Onda, deməli, məni təhqir edən kəs – Kvakeo sözünün ardını bu cür gətirdi - vəzifə başındakı dövlət qulluqçusunu təhqir etmiş olur – belədirmi?
Deyəsən, kavalar Bissi bununla o qədər də razılaşmır, çünki söhbətin hansı təhqirdən getdiyini, Kvakeonun nədən şikayətləndiyini bilir. O bu təhqirlərin Kvakeoya – onun kimi bir lampaçıya dəxli olmadığını incəliklə sübuta yetirməyə çalışır.
- Xeyr a, zati-aliləri – Kvakeo razılaşmır. – Rica edirəm, inanın mənə, zati-aliləri!
Və bu “zati-aliləri”ni deyəndə Kvakeo gözlərini süzdürür, guya çox sevdiyi bir şərabdan dadır: “zati-aliləri” onun dilindən çox təsirli səslənir. Kavaler Bissiyə gəldikdə, onun xüsusi bir şəxs kimi, bəlkə də heç istəmədən üzərinə götürməli olduğu öhdəliklərdən əlavə, müşavirlik vəzifəsiylə sıx bağlı olan çoxlu başqa işləri də var. Bütün bu şəxsi və ictimai öhdəliklərə Kvakeo böyük ehtiramla yanaşır: əgər hərdən-hərdən, yersiz peyda olan bir damcı yaş onu əlinin arxasını burnunun altına çəkməyə vadar edirsə də, o, əlini uzun mavi köynəyinin ətəyinə səliqəylə silir.
Kvakeo son dərəcə nəzakətlə, azacıq da utana-utana müşaviri inandırmaq istəyir ki, onu şikayət üçün buraya gətirən təhqirin, ola bilsin, hansısa əsası da var, ancaq həmin fakt yalnız o öz lampaçı vəzifəsini yerini yetirdiyi məqamda gerçəkləşə bilər, nədən ki, lampaçı yox, sadəcə, kişi - ər olduğu vaxtlarda həm onun, həm də arvadının barəsində pis söz deyən olmur. Arvadı onun yanında fağırlaşır, özünü abırlı-həyalı aparır: heç vaxt onun pis bir hərəkətini görməyib.
- Şəhərə işıq verdiyim vaxtlarda təhqir edirlər məni, zati-aliləri, nərdivanda dayanıb fənərdən yapışdığım, onu yandırmaq üçün kibrit çəkdiyim vaxtlarda. Hamı bilir ki, mən şəhəri qaranlıqda qoyub, arvadımın nə iş gördüyünü, kiminlə olduğunu güdmək, zəruri halda - xəyanəti qətiləşdirdiyim məqamda onları öldürmək üçün evə yüyürə bilmərəm, cənab kavaler!
Kvakeo “onları öldürmək” kəlməsini, acı zərurətlə barışmış bir adama xas təbəssümlə, xüsusi vurğulayır, çünki təhqir edilən ər kimi belə bir öhdəliyi, istəməsə də, öz üzərinə götürməyə borclu olduğunu anlayır!
- Əlavə dəlil istəyirsiniz, zati-aliləri? Aydınlıq axşamlarda, fənərlər yanmadığı vaxtlarda onlar mənə qətiyyən sataşmırlar. Nəyə görə? Ona görə ki, həmin axşamlarda mən bir qulluqçu kimi vəzifə başında olmuram…
Əla mülahizələri var onun. Amma təkcə mülahizələrlə kar aşmır. Faktlara üz tutmaq lazımdır. Di gəl faktlara çatanda ən yaxşı mülahizələr də gözdən düşür: həm də eynən Kvakeonun o dəfə bərk sərxoş halda nərdivandan yerə gəlməyi kimi.
Kvakeo öz mülahizələriylə nəyə nail olmaq niyyətindədir? Kavaler Bissi ona belə bir sual verir. Əgər ailədəki həngamələrin lampaçılıqdan irəli gələn vəzifələriylə əlaqədar olduğunu düşünürsə, o halda həmin vəzifələrdən imtina etsin. Bunlardan əl çəkmək istəmirsə, onda camaatın dediklərinə fikir verməsin.
- Bu, qəti qərardırmı? – Kvakeo soruşur.
- Qəti, - kavaler Bissi cavab verir.
- Aciz nökərinizəm, zati-aliləri!
Nərdivan günbəgün ağırlaşdıqca ağırlaşır. Kvakeo nərdivanın uzun müddət işlənməkdən pis günə düşmüş bəndləriylə çətinliklə dırmanır: onun bir ayağı o birindən gödəkdir.
O indi, təpənin başındakı axırıncı fənərlərin yanındaykən aşağı enməyə heç tələsmir, bir fənərə sığınıb, əslində bütün bədəniylə ona söykənib əllərini yanına salır, başını çiyninə endirib, orada – yuxarıda öz-özünə düşünür, mülahizələr yürüdür.
Kvakeo kədərli və qəribə mətləblər barədə düşünür. Məsələn, fikirləşir ki, ulduzlar bütün səmaya səpələnsələr də, bəzi gecələr gözə görünsələr də, hər halda yerə kifayət qədər işıq verə bilmirlər.
Hədər parıltılardır! Ancaq nə qədər də gözəl parıltılardır! İşə bax ha, bir dəfə Kvakeo yuxusunda görüb ki, guya başı-ayağı bilinməyən, haraya söykənəcəyi anlaşılmayan, ağırlığına güc yetməyən bir nərdivana dırmanaraq bütün bunları – bu səmadakı işıqları yandırmaq işi məhz ona tapşırılıb. Oraya, o cür yüksəkliyə, o saysız pillələrlə ta ulduzlara qədər necə dırmanaydı? Yuxu… Nə həyəcanlı, narahat yuxular varmış!
İndi görün lampaçı olmaq, həm də ən azından onun kimi, fənərləri yandıra-yandıra mülahizələrə dalmağı vərdişə çevirmək nə qədər hüznlü məşğuliyyətdir. Təkcə elə qaranlıqda işıq yandırmaq, uzun müddət ərzində bu işi görmək faktının özü məgər ən tutqun beyində də ani bir düşüncə işartısı yaratmazmı?
Kvakeo bir dəfə belə qənaətə gəldi ki, o, işığa hökm etdiyi kimi, kölgəylə də bu cür davrana bilər. Əlbəttə! Biri o birindən ayrılmazdır bunların! Doğulan bir gün ölür. Kölgə də, eynilə ölüm kimi, hər kəsi izləyir. Deməli, Kvakeonun fənərləri yandıranda sanki nərdivanın başından aşağı yağdırdığı hədə-qorxu kimi səslənən bu sirli kəlam da onun öz mülahizələrinin birindən hasil etdiyi nəticədən başqa bir şey deyil:
- Gözlə ha, gözlə, mən ölümü sənin quyruğuna calayaram ha!
Kvakeo öz işinə – fənərləri yandırmağa mötəbər əməl kimi baxır: axı o, təbiətin səhvini düzəldir! Özü də necə bir səhv - işıq qəhətliyi! Hələ bu harasıdır: yaşadığı bu kiçik şəhərdə Günəşi əvəz edir o! Əslinə qalanda, Günəşin iki köməkçisi var – biri odur, biri də Ay. Onlar öz aralarında növbələşirlər. Ay çıxanda o – Kvakeo dincəlir. Və onun işinin bütün əhəmiyyəti məhz belə axşamlarda üzə çıxır: Ay olmalıdır, ancaq yoxdur, çünki buludlar onun yeri işıqlandırmasına – bəlkə də xoşlamadığı, ancaq hər halda icra etdiyi bu öhdəliyi yerinə yetirməsinə mane olur, nəticədə şəhər qaranlıqda qalır.
Qaranlıq gecədə yaxınlıqdakı hansısa işıqlı şəhərciyi seyr etmək necə də xoşdur!
Hər axşam şəhərin ucqarındakı axırıncı fənərlərə dırmananda çoxlu bu cür işıqlar görür və bir fənərin dirəyindən yapışıb boynunu qatlayır, köks ötürüb həmin işıqların seyrinə dalır. Hə, o işıqlar işıldaquş sürüsü kimi durmadan sayrışır və bəlkə Kvakeogilin şəhərindəkindən də artıq məhrumiyyətlərin gizləndiyi çirkli küçələrin, balaca evlərin üzərində, qəmli sükut içərisində sübhədək oyaq qalır; ancaq uzaqdan baxanda bu çox gözəl mənzərədir, Kvakeo zülmət qaranlığın qoynundakı işıqları seyr etməyi xoşlayır.
Qaranlıqda küləyin şiddəti artdıqca topa-topa «işıldaquşlar» titrəşir, sanki köks ötürür. İlk baxışda, uzaqdan elə görünür ki, guya qaranlıqda yer üzünə səpələnmiş bədbəxt adamlar orda-burda toplaşıb bir-birinə arxa durur, köməklik göstərirlər: dərinə gedəndə isə, məlum olur ki, heç də belə deyil. Əgər bir yerdə ev tikilirsə, o birisi, mehriban qardaş kimi, onunla yanaşı tikilmir axı: yox, mütləq üzbəüz tikir ki, qonşunun gözünün qabağını kəssin, onu havaya həsrət qoysun; adamlar heç də yanaşı yaşamaq üçün bir yerə toplaşmırlar, savaşmaq üçün bir-birinin önündə düşərgə salırlar. O – Kvakeo bunu əla bilir. Hər evdə əslində bir-birini sevməli, yadlardan qorunmaq üçün öz aralarında dil tapıb mehriban yaşamalı olan insanlar arasında qırğın gedir. Məgər elə öz arvadı onun qatı düşməni deyilmi?..
Kvakeo içirsə əgər, məhz buna görə içir: içir ki, onu üzərinə bəzi öhdəliklər götürməyə vadar edən mətləblər haqda düşünməsin. O bunları üzərinə götürmək istəməzdi, amma başqa cür mümkün deyil.
- Bəs sən necə fikirləşirsən, qoca siçan?
Kvakeo yarasaya deyir bunu. Onu “qoca siçan” adlandırır: çünki yarasa - qanadlı siçandır. Kvakeo sakitcə divarın dibiylə yeriyən, arada qəfil dayanıb belini dikəldərək onu marıtlayan pişiklərlə, ya da kimsəsiz küçələrdə bir fənərin dibindən o birinə tərəf ayaqlarını heysiz-heysiz sürüyən, hər fənərin altında, ta kürəyi yanıncaya qədər, şöngüyən süləngi itlərlə də tez-tez beləcə danışır…
Bəs əgər kerosin yoxdursa, o, fənərləri necə yandıra bilər? Bu axşam şəhər qaranlıqda qalacaq. Kerosin tədarükçüsünün bələdiyyə ilə arası dəyib. Artıq neçə aydan bəri ona bir qəpik də ödənilmir: o, kreditlə hardasa iyirmi minlik mal verib, indi daha söz eşitmək istəmir.
Axşam düşəndə Kvakeo nərdivanını götürüb şəhəri dolaşdı ki, görsün fənərləri birtəhər yandırmaq olarmı: keçən gecədən azacıq kerosin qalmışdı. Fənərlər bir az yanandan sonra söndü, lap qaranlıq oldu. Ötüb-keçənlər gileylənirdilər, lampaçıya acıqlanırdılar, guya təqsir ondaydı. Oğlan uşaqları öz köhnə mahnılarını zilə çəkirdilər:
- Buynuz, buynuz! Buynuz istəyən var? Kvakeo, buynuz istəmirsən?..
Kvakeonun daha səbr etməyə tabı qalmayıb. Həqarətdən yayınmaq üçün baş küçədən çıxıb, kürəyində nərdivan, döngələri arxada qoyur. Amma uşaqlar da geri qalmırlar. Sözlə sataşmaqdan doymayan uşaqlar fürsət düşən kimi - yorğun, dilxor Kvakeo adəti üzrə yuxarı dırmanıb fənərlərdən birinə sığındığı vaxt nərdivanı onun ayaqları altından çəkirlər – indi o, çarəsiz halda göydə asılı qalıb.
Hə, belə oldu?! Kerosin qıtlığı üzündən lampaçı vəzifəsini icra edə bilmədiyi üçün indi onun bir ər kimi öhdəliklərini dürüst yerinə yetirməsinimi istəyirlər onlar?! Onlar məhz bu axşam - şəhərə işıq vermək bəhanəsinə yer qalmadığı bir məqamdamı Kvakeonun üstünü kəsdiriblər?! Yaxşı! Onda nərdivanı yerinə qaytarsınlar ki, Kvakeo da onların istəyini yerinə yetirsin.
Nərdivanı, nərdivanı! Lənət şeytana, bircə düşməyə imkan versinlər, onda görərlər neylədiyini!
Üç-dörd nəfər, qəhqəhə çəkə-çəkə, nərdivanı onun ayaqları altına söykəyib birağızdan qışqırır:
- Bıçağın varmı?
- Budur ha!
Kvakeo köynəyini qaldırıb, şalvarının cibindən iri bir bıçaq çıxarır, açıb göstərir:
- Yarayar?
- Yortacaqsan onu?
- Onu da, arvadı da – tutsam, yerindəcə… Hamınız şahid olacaqsınız! Dalımca gəlin!
Və o, gödək ayağının üstünə sarı əyilə-əyilə, qabağa düşür. Oğlanlar qaranlıq, dolanbac küçələrdə, Kvakeonun dövrəsində çığır-bağır sala-sala, onunla birgə üzüyuxarı gedirlər.
- Doğrudan yortacaqsan onları?
Kvakeo ayaq saxlayır, geriyə çönüb təhrikçilərdən birinin yaxasından yapışır:
- Siz hələ peşman olacaqsınız! Mən ki indi sizinlə birlikdə, əlisilahlı, öz öhdəliyimə əməl etməyə gedirəm, hamınız mənim yanımda olmalısınız, hamınız! Lənət şeytana!
Və o, tutduğu oğlanı var gücüylə silkələyir. Çoxları qorxur, çaşqın, karıxmış halda bir müddət arxada gedirlər, bir-birinin qolundan tutub çəkir, geri qalırlar. Təkcə ikisi - lap nadincləri onunla düz evinə qədər gedir: ancaq ciddiləşiblər, daha irişmirlər, əksinə, işə əl qatmağa, onu əyləməyə hazırdırlar. Qapının ağzına çatanda onlar doğrudan da Kvakeonun qolundan yapışıb, gülə-gülə, məzələnə-məzələnə onu hansısa meyxanaya aparmağa çalışırlar. Ancaq Kvakeo dartınıb çıxır, bıçağını çəkib hədə-qorxu gəlir: qapını yumruqlayıb arvadını çağırır:
- Aç, həyasız, aç! Bu dəfə sənin hesabını çəkəcəm! Buraxın məni, buraxın! Buraxın, yaramazlar, yoxsa sir-sifətinizi dağıdaram!
Bu hədədən sonra uşaqlar kənara çəkilirlər, o isə döş cibindən açarı çıxarıb qapını açır. İçəri atılıb arxasınca qapını çırpır. Oğlanlar qapıya cumub açmağa çalışırlar, harayçılıq edirlər.
İçəridən söyüşlər eşidilir.
- Cəlladlar, cəlladlar! – qışqırır Kvakeo: bıçağı ovcunda sıxıb; az əvvəl arvadının saçlarından yapışaraq onu döşəməyə sərib, indi də çarpayının altını axtarır; ayağına keçəni alt-üst edir, hər tərəfi arayır, çığıra-çığıra mətbəxə üz tutur.
- Hanı o? De görüm hanı o, harda gizlətmisən onu?
- Dəli olmusan? Sərxoşsan sən! Beynin niyə çönüb belə?
Məhəlləni onun ardınca gələnlərin səsləri bürüyüb, hay-küyə adamlar tökülüşüblər. Yan-yörədə pəncərələr açılır, hər kəs soruşur: “Nə olub, nə haydır belə?” Qapını döyürlər.
Kvakeo arvadının üstünə cumur:
- De görüm o hanı, öldürərəm yoxsa! Qan, qan tökmək istəyirəm bugün, qan!
Daha bilmir haranı axtarsın. Qəfildən, mətbəxin uçuruma açılan pəncərəsinə nəzər salır. Bu pəncərə yamanca hündürdədir, həmişə də bağlı olur, şüşələri hisdən qaralıb.
- Götür kürsünü, aç o pəncərəni! Açmaq istəmirsən, ifritə? Mən özüm açaram!
Oturacağın üstünə çıxıb açır və… bu nə dəhşət! Gözləri bərəlmiş halda dala çəkilir, əllərini saçlarına atır, bıçaq döşəməyə düşür.
Kavaler Bissi orda, uçurumun kənarında dayanıb - ora təhlükəlidir.
- Allah sən saxla, birdən zati-aliləri sürüşüb-eləyər! – qışqırır Kvakeo, dəhşətdən güclə özünə gəlib yumruğunu ağzına çırpır, dərhal da əsə-əsə kavalerin köməyinə atılır.
- Ehtiyatla, ehtiyatla! Ayağınızı çiynimə qoyun, zati-aliləri… Necə gizlənə bildiniz burda? Gör ha, uçurumun qırağında… Bu cür eybəcər arvaddan ötrü boynunuzu sındıra bilərdiniz axı, olmaz belə! Siz kavalersiniz axı, zati-aliləri!
Arvadına tərəf çönüb onun sifətinə bir dürtmə vurur.
- Bu nədir belə? – qışqırır. – Məgər sən onu belə bir yerdə gizlətməliydin?! Bundan abırlı yer tapmadın?! Axmaq qadın, məgər görmədin ki, mən hər yeri eşələdim, bircə pərdənin altındakı divar şkafından başqa? Tez ol, götür fırçanı, cənab kavalerin üstünü təmizlə! Lütfən, zati-aliləri, beşcə dəqiqəliyə şkafda gizlənin! Eşidirsiniz, küçədəki çığır-bağırı? Bəzi öhdəliklər var axı, zati-aliləri, inanın mənə! Heç istəməzdim, amma neyləmək olar! Beşcə dəqiqəliyə, lütfən! Mən onları qovaram!
Və o, kavaleri divar şkafında gizlədib, küçəyə baxan pəncərəni açır, qaçıb-dağılışan camaata sarı çığırır:
- Heç kəs yoxdur! Açıram qapını... Kim inanmırsa, girib baxsın. Ancaq heç kim yoxdur burda!
