SORULARIN PARADİQMASINDAN
Amerikan filosofu Süzann Lanqer göstərirdi ki, fəlsəfə tarixinin hər dönəmini hansı suala cavab verməsinə görə portretləşdirmək olar. Yəni, hər aşama bir sorunun oxunda fırlanır.
Beləcə, «Dünya nədən yaranıb» sorusu Əski Yunanıstanda «Sudan», «Havadan», «Oddan» kimi cavablar variantını ortaya çıxarmaqla Falesin, Anaksimenin və Heraklitin fəlsəfələrini törətmişdi.
«Müsəlman Doğusu nədən geri qalıb» sualına da bu yöndən baxmaq gərəkir. Sorunun belə qoyuluşu 19-cu yüzilin ortalarından Azərbaycan, Türkiyə, Tatarıstan düşünərlərininin öz millətini, mədəniyyətini, dinini necə düşünmək məsələsinə dürlü deyimlərdən, diskurslardan açılan paradiqmalar və hətta psixoloji hallar vermişdi. Bu paradiqmalardan birinin açımı «geridə qalmışlar/irəli çıxmışlar» düsturunda idi ki, ulusları, kültürləri, dinləri ikişər qarşıdurumda öz biçimində düzmüşdü. Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Sabirin, Əli bəy Hüseynzadənin, Ağaoğlunun, Məhəmməd Əminin düşünüş biçimlərindən, tekstlərindən bu qarşıdurmanı götürün, yerdə «heç nə» qalmayacaq. Paradiqmaları tekstlərdən götürəndə, həmişə darmadağın olmuş fraqmentlər qalır. Paradiqmaların qoparılmasının belə sonuclanması hər yerdə, yaponlarda da, fransızlarda da, ingilislərdə oxşardır. Ona görə də bizimkilərdə belə sonucun alınmasına darıxmaq gərəkməz.
Göstərdiyimiz durumun psixoloji yönü 19-cu yüzildən bu yana müsəlman türklərində, eləcə də farslarda və ərəblərdə irəli çıxmış mədəniyyətlər qarşısında əskiklik kompleksini duyması olmuşdu. Bu kompleks biz azərbaycanlıları bütün Sovet dönəmi boyu və indi də izləməkdədir.
MÜSƏLMAN KOMPLEKSİNİN KÖKLƏRİNDƏN
Bütün kültürlərdə şübhə, narazılıq tənqidin baş itələyicilərindəndir. «Narazıyamsa, deməli, ağıllıyam», «şikayət edirəmsə, deməli, sağlam düşüncəliyəm» düsturu kültürlərin tarixi üçün universal deyilsə də, hər halda bəzi dönəmlər üçün paradiqmatikləşmişdi. Ancaq, axı, Avropada Dirçəliş dönəmində narazılığın tam tərsi baş vermişdi: bu dönəmin titanları öz dövrləri ilə öyünməyə başlamışdılar. Bu onu göstərir ki, «narazıyamsa, deməli, ağıllıyam», «şikayət edirəmsə, deməli, sağlam düşüncədəyəm» düsturu işləməyən dönəmlər də olur.
Taqf ad Din observatoriyası - 1577
Ortaçağda Müsəlman dünyasında narazılıq, şikayət vardı, ancaq bu, sultanlardan, əmirlərdən (Füzulinin «Şikayətnamə»sini yada salın), Zamandan idi və heç kim ağlına da gətirmirdi ki, narazılığını Avropa, Çin, ya Hindistandan geri qalmaqdan çıxarsın. Müsəlman Doğusunun kafirlər kimi qavradığı dünya qarşısında heç bir kompleksi, paxıllığı yox idi. Tərsinə onlara yuxarıdan aşağı baxırdı. Müsəlman Doğusu bütün yerdə qalan dünyadan özünü elə uca tuturdu ki, səyyahlar «Hinddə və Sinddə» hansısa uğurdan xəbər verəndə, heç kim əskilmirdi. Normal halında paxıllıq, axı, zəifin, əli çatmayanın xəstəliyidir.
Paxıllığı və kompleksi biz heç «Kitab-i dədə Qorqud»un oğuzlarında da görə bilmərik. Əvəzində U.Montqomeridən oxumaq olar ki, Müsəlman Doğusu ilə görüşəndə, məhz avropalılarda ciddi kompleks yaranmışdı. Müsəlman dünyasının texniki uğurları daha böyük idi. Burada varlılar üçün kef, yaxşı, təmtəraqlı, bərbəzəkli əylənmək imkanları daha yüksək idi.
Bu yerdə Montqomeriyə əlavə edək ki, «Avropa» sözü yunanlardan gəlsə də, çağımızda azman gücü və populyarlığı olan «Avropa» ideyası məhz Xristian kompleksinin məhsulu olmuşdu. Avropa ulusları Müsəlman dünyası ilə konfrontasiyada özlərini həmin ideyada birləşdirib sonra da o ideyanı gücləndirə bilmişdilər. Bu anlamda Avropa Avropaya görə müsəlman dünyasına borcludur.
GERİLİYİN SƏBƏBLƏRİ ÜZRƏ AXTARIŞLARDAN
İrəlidə söylədiyimiz paradiqmatik sualdan məntiqi olaraq dürlü cavablara çıxılmışdı, lap Əski Yunanıstanda Falesin, Heraklitin və başqalarının variantdan varianta keçməsi kimi. Batını və Doğunu «irəlidə olan/geridə olan» biçimində düzürsənsə, üz-üzə qoyursansa, təbii, növbəti sual belə olur: nədir geriliyin səbəbi, nədir irəliliyin səbəbi?
Bütün Doğu islahatları, məsələn, yapon kralı Meydzinin reformu, Sultan Əbdül Məcidin «Tənzimat» adlanan islahatı Avropanı güclü edən səbəblərdən ən əsaslarını taparaq onları götürmək istəmişlər. Bütün Azərbaycan modernləşmə ideoloqları elə «modern» («müasirləşmə») terminindən də göründüyü kimi, hər yeni gələn çağın çağırışlarına (ingilislərin «challange», rusların «вызов» sözü mənasında) cavab tapmağı Batının irəli çıxmasının səbəbini bilmək kimi
Tacikistanda Cümə namazı, 17 sentyabr 2010
görmüşlər.
Onu da deyək ki, kulturologiyada haqqında danışdığımız paradiqmanı taxtdan salan ideyalar da var və onların işığında Batı və Doğu başqa ilişgilərdə görünür. Məsələn, ünlü alim Yuri Lotman göstərirdi ki, Maarifçilik baxımından bir Mədəniyyət Etalonu var və ayrı-ayrı mədəniyyətlər bu Etalona yaxınlaşmaları və ondan uzaqda qalmaları baxımından sıraya düzülürlər. Sonra isə Hegelin də gəlişdirdiyi bu sxemi Lotman elə sxem kimi də sadələşdirilmiş sayır.
Həmin sxemə qarşı qoyulan Dünya Mədəniyyəti ayrı-ayrı məqsədlər üzrə «ixtisaslaşmış» cürbəcürlüklər mozaikasında açılır.
Göründüyü kimi, Batı və Doğu problemini qoyub «nədən Doğu geridə qalıb» sualını vermək yeni deyil və minlərlə parlaq və az parlaq cavabları ortaya çıxarıb.
MÜSƏLMAN DÜNYASINA YENİ BİR SUAL
Biz isə bu yazıda sualı başqa cür qoyardıq. Avropanın irəli çıxmasına səbəblər kimi Avropada fərdiyyətçiliyin, azadlığın, kapitalizmin yaranmasını göstərirlər. Bax, bu kontekstdə sual çıxır, Məcnun və Şeyx Sənan simvollarının populyarlığı, dini təriqətlərin zənginliyi Müsəlman Şərqi üçün fərdiyyətçiliyin yad olmadığını göstərir. «Ən əl-Həqq» deyən təsəvvüf müdrikləri düşüncə özgürlüyünün Doğuda sevildiyinə tanıq verir. İslam şəhər dinidir və Avropanın gəlişməsinin «motoru» kimi göstərilən şəhər dünyasının burada da güclü olduğunu anladır. Tacir simvolunun müsəlman mentalitetində gücü kapitalizm ideyasına qulluq edən başlanğıclardandır. Səyyah simvolunun sevimli olması isə hərəkət, informasiya əldə etmək azadlığına güclü örnəkdir. Sual çıxır: nədən Avropanı gəlişdirən fərdiyyətçiliyin, kapitalizmin, azadlığın belə güclü başlanğıclarına sahib olan Müsəlman Doğusunda həmin başlanğıclar Avropadakı kimi açılıb yeni situasiyalar yaratmadı?
Məqalədəki fikirlər müəllifin şəxsi mülahizələridir.
Amerikan filosofu Süzann Lanqer göstərirdi ki, fəlsəfə tarixinin hər dönəmini hansı suala cavab verməsinə görə portretləşdirmək olar. Yəni, hər aşama bir sorunun oxunda fırlanır.
Beləcə, «Dünya nədən yaranıb» sorusu Əski Yunanıstanda «Sudan», «Havadan», «Oddan» kimi cavablar variantını ortaya çıxarmaqla Falesin, Anaksimenin və Heraklitin fəlsəfələrini törətmişdi.
«Müsəlman Doğusu nədən geri qalıb» sualına da bu yöndən baxmaq gərəkir. Sorunun belə qoyuluşu 19-cu yüzilin ortalarından Azərbaycan, Türkiyə, Tatarıstan düşünərlərininin öz millətini, mədəniyyətini, dinini necə düşünmək məsələsinə dürlü deyimlərdən, diskurslardan açılan paradiqmalar və hətta psixoloji hallar vermişdi. Bu paradiqmalardan birinin açımı «geridə qalmışlar/irəli çıxmışlar» düsturunda idi ki, ulusları, kültürləri, dinləri ikişər qarşıdurumda öz biçimində düzmüşdü. Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Sabirin, Əli bəy Hüseynzadənin, Ağaoğlunun, Məhəmməd Əminin düşünüş biçimlərindən, tekstlərindən bu qarşıdurmanı götürün, yerdə «heç nə» qalmayacaq. Paradiqmaları tekstlərdən götürəndə, həmişə darmadağın olmuş fraqmentlər qalır. Paradiqmaların qoparılmasının belə sonuclanması hər yerdə, yaponlarda da, fransızlarda da, ingilislərdə oxşardır. Ona görə də bizimkilərdə belə sonucun alınmasına darıxmaq gərəkməz.
Göstərdiyimiz durumun psixoloji yönü 19-cu yüzildən bu yana müsəlman türklərində, eləcə də farslarda və ərəblərdə irəli çıxmış mədəniyyətlər qarşısında əskiklik kompleksini duyması olmuşdu. Bu kompleks biz azərbaycanlıları bütün Sovet dönəmi boyu və indi də izləməkdədir.
MÜSƏLMAN KOMPLEKSİNİN KÖKLƏRİNDƏN
Bütün kültürlərdə şübhə, narazılıq tənqidin baş itələyicilərindəndir. «Narazıyamsa, deməli, ağıllıyam», «şikayət edirəmsə, deməli, sağlam düşüncəliyəm» düsturu kültürlərin tarixi üçün universal deyilsə də, hər halda bəzi dönəmlər üçün paradiqmatikləşmişdi. Ancaq, axı, Avropada Dirçəliş dönəmində narazılığın tam tərsi baş vermişdi: bu dönəmin titanları öz dövrləri ilə öyünməyə başlamışdılar. Bu onu göstərir ki, «narazıyamsa, deməli, ağıllıyam», «şikayət edirəmsə, deməli, sağlam düşüncədəyəm» düsturu işləməyən dönəmlər də olur.
Paxıllığı və kompleksi biz heç «Kitab-i dədə Qorqud»un oğuzlarında da görə bilmərik. Əvəzində U.Montqomeridən oxumaq olar ki, Müsəlman Doğusu ilə görüşəndə, məhz avropalılarda ciddi kompleks yaranmışdı. Müsəlman dünyasının texniki uğurları daha böyük idi. Burada varlılar üçün kef, yaxşı, təmtəraqlı, bərbəzəkli əylənmək imkanları daha yüksək idi.
Bu yerdə Montqomeriyə əlavə edək ki, «Avropa» sözü yunanlardan gəlsə də, çağımızda azman gücü və populyarlığı olan «Avropa» ideyası məhz Xristian kompleksinin məhsulu olmuşdu. Avropa ulusları Müsəlman dünyası ilə konfrontasiyada özlərini həmin ideyada birləşdirib sonra da o ideyanı gücləndirə bilmişdilər. Bu anlamda Avropa Avropaya görə müsəlman dünyasına borcludur.
GERİLİYİN SƏBƏBLƏRİ ÜZRƏ AXTARIŞLARDAN
İrəlidə söylədiyimiz paradiqmatik sualdan məntiqi olaraq dürlü cavablara çıxılmışdı, lap Əski Yunanıstanda Falesin, Heraklitin və başqalarının variantdan varianta keçməsi kimi. Batını və Doğunu «irəlidə olan/geridə olan» biçimində düzürsənsə, üz-üzə qoyursansa, təbii, növbəti sual belə olur: nədir geriliyin səbəbi, nədir irəliliyin səbəbi?
Bütün Doğu islahatları, məsələn, yapon kralı Meydzinin reformu, Sultan Əbdül Məcidin «Tənzimat» adlanan islahatı Avropanı güclü edən səbəblərdən ən əsaslarını taparaq onları götürmək istəmişlər. Bütün Azərbaycan modernləşmə ideoloqları elə «modern» («müasirləşmə») terminindən də göründüyü kimi, hər yeni gələn çağın çağırışlarına (ingilislərin «challange», rusların «вызов» sözü mənasında) cavab tapmağı Batının irəli çıxmasının səbəbini bilmək kimi
Onu da deyək ki, kulturologiyada haqqında danışdığımız paradiqmanı taxtdan salan ideyalar da var və onların işığında Batı və Doğu başqa ilişgilərdə görünür. Məsələn, ünlü alim Yuri Lotman göstərirdi ki, Maarifçilik baxımından bir Mədəniyyət Etalonu var və ayrı-ayrı mədəniyyətlər bu Etalona yaxınlaşmaları və ondan uzaqda qalmaları baxımından sıraya düzülürlər. Sonra isə Hegelin də gəlişdirdiyi bu sxemi Lotman elə sxem kimi də sadələşdirilmiş sayır.
Həmin sxemə qarşı qoyulan Dünya Mədəniyyəti ayrı-ayrı məqsədlər üzrə «ixtisaslaşmış» cürbəcürlüklər mozaikasında açılır.
Göründüyü kimi, Batı və Doğu problemini qoyub «nədən Doğu geridə qalıb» sualını vermək yeni deyil və minlərlə parlaq və az parlaq cavabları ortaya çıxarıb.
MÜSƏLMAN DÜNYASINA YENİ BİR SUAL
Biz isə bu yazıda sualı başqa cür qoyardıq. Avropanın irəli çıxmasına səbəblər kimi Avropada fərdiyyətçiliyin, azadlığın, kapitalizmin yaranmasını göstərirlər. Bax, bu kontekstdə sual çıxır, Məcnun və Şeyx Sənan simvollarının populyarlığı, dini təriqətlərin zənginliyi Müsəlman Şərqi üçün fərdiyyətçiliyin yad olmadığını göstərir. «Ən əl-Həqq» deyən təsəvvüf müdrikləri düşüncə özgürlüyünün Doğuda sevildiyinə tanıq verir. İslam şəhər dinidir və Avropanın gəlişməsinin «motoru» kimi göstərilən şəhər dünyasının burada da güclü olduğunu anladır. Tacir simvolunun müsəlman mentalitetində gücü kapitalizm ideyasına qulluq edən başlanğıclardandır. Səyyah simvolunun sevimli olması isə hərəkət, informasiya əldə etmək azadlığına güclü örnəkdir. Sual çıxır: nədən Avropanı gəlişdirən fərdiyyətçiliyin, kapitalizmin, azadlığın belə güclü başlanğıclarına sahib olan Müsəlman Doğusunda həmin başlanğıclar Avropadakı kimi açılıb yeni situasiyalar yaratmadı?
Məqalədəki fikirlər müəllifin şəxsi mülahizələridir.