AzadlıqRadiosunun “Pen klub” verilişinin qonağı tənqidçi Cavanşir Yusiflidir. Ona ilk sualımız belə oldu: İndi yaşanan roman bumuna sevinəkmi?
- Müşahidə olunan bum təbii bir hadisədir. Proses həmişə canlananda icində bir xaotiklik hiss olunur və bu normal haldır.
Bir tərəfdən də sanki dəqiq çızılmış cədvəllə roman, hekayə, şeir, tərcümə kitabları mütənasib qaydada paralel şəkildə nəşr edilir.
Bu çox yaxşı hadisədir. Yəni olmamaqdan yaxşıdır. Biri var ədəbi prosesdən boş-boş danışasan, biri də var material üzərində danışasan.
"Mən Kəramətin atasının böyük dostuyam və bu normal bir şeydir. Vaxtilə onun atasının şeirlərini də tənqid eləmişəm. Amma Kəramətin nə günahı var ki, kimin oğludur.
İndi çox yaxşı bir şərait yaranıb. Biz bilavasitə bu kitablara müraciət etməyə məcburuq.
Bum heç vaxt pis deyil. Biz bunu çoxdan gözləyirdik.
O ki qaldı əsərlərin səviyyəsinə, bu artıq başqa söhbətin mövzusudur.
Biz həmişə ədəbi mühitdə bir qütbün olduğunu görmüşük. Və bütün hadisələr orada yaşanıb.
Amma qütblər, meyarlar çoxalanda, ədəbi kriteriyaların arasında fərqlər yarananda, bu şübhəsiz ki, fərqli hadisələrin, düşüncə tərzlərinin yaranmasına təkan verir.
Ona görə də bu çox yaxşı qarşılanmalıdır.
- Şeir yazmamış poema, hekayə yazmamış roman yazmaq olarmı?
- Janr spesifik bir şeydir. Yəni insanın nə yazması kosmosla, ilahidən gələn səslə, sirli, maqık qüvvələrlə bağlı olan bir şeydir.
Ona görə dəqiq diaqnoz qoymaq olmaz ki, şeir yazmadan poema, hekayə yazmadan roman yazmaq olar, ya yox.
Bunun şəraiti araşdırılmalıdır. Bizim indiki şəraitdə şübhəsiz ki, bu sual yerinə düşür.
Çünki, bu ədəbi qüvvələr arasında tənasüb o şəkildədir ki, görürsən məsələn, gənc bir yazar nəsrdən, gənclər haqda məruzə edir, yaxud Qulu Ağsəs poeziyadan məruzə edir.
Hələ başqa sahələrdən də məruzə olacaq. Görürsən ki, bu ideyalar, bu mülahizələr sənə çoxdan tanışdır.
Yəni baxmayaraq ki, bu insanlar gəncdirlər, onlar yeni bir şey ifadə etmirlər.
Yəni birinci insanı təəccübləndirən budur ki, dünyada bu qədər proseslər gedir, fərqli hadisələr meydana gəlir.
Sənin baxışlar arasındakı fərqi fəhm edə biləcəyin mövqelər yaranır.
Amma bütün bu imkanlar bizim şəraitdə əldən çıxır, və ədəbi təsərrüfat, ədəbi proses haqqında nimdaşdan nimdaş, heç nəyə yaramayan məruzələr yazılır.
O məruzələrin arxasında kimlərinsə göz-qaşı oynayır və sair.
- Haqlı ya haqsız olaraq, yoxsa necə ?
- Demək istəyirəm ki, bütün anlamlarda azadlığın, müstəqilliyin, o cümlədən ədəbi aləmdə alternativi yoxdur.
- Ümumiyyətlə, azadlığın məruzəsi varmı, sizin fikrinizcə?
- Yox. Azad şəkildə məruzə ola bilər.
- “Azadlıq”, “azad şəkildə” və “məruzə” sözləri... necə yerləşdirə bilirsiniz onları bir yerə?
- Bir az cətindir. Semantika baxımından şübhəsiz ki, onlar bir yerə sığışmır.
Hər halda insan danışanda, yazanda, özünü ifadə edir. Bunun birinci şərtı maksimum çalışıb özünü olduğu kimi ifadə etməkdir.
Kimdənsə, hansı qüvvələrdənsə asılı olmamaqdır.
- Qulu Ağsəsin məruzəsi asılı idi, ya yox?
- Şübhəsiz ki, Qulu Ağsəs yetişmiş bir adamdı və onun məruzəsi heç nədən asılı deyil. Mən kənardan baxan adam kimi bunu deyə bilərəm ki, o məruzə ciddi məruzə deyildi.
Amma o ki qaldı ondan əvvəlkinə - Qismətin məruzəsinə, Qismət kifayət qədər ağıllı, mütaliəli oğlandı.
Mənə ağır gələn də budur ki, bu məruzə müstəqil məruzəyə, ədəbiyyat, ədəbi məhsullar haqqında bir məruzəyə oxşamırdı.
Yarımçıq və qarışıq fikirlər var idi orada. Yəni mən bundan narazıyam.
- AYB-də iki məruzə olub. İkisinin də haqqında fikirlər təxminən oxşardır. Bəlkə elə məruzə bu deməkdir, belə olmalıdır. Necə düşünürsünüz?
- Mənim fikrimcə məruzədə statistik faktların arasında həm də insanların fikirlərini istiqamətləndirə bilən müəyyən ideyalar olmalıdır.
Amma əgər məruzə kiminsə xoşuna gəlmək, yaxud kimlərisə narazı salmamağı nəzərə alırsa, burada informasiya insanlara çatmır, o mətnin içində gömülür, dəfn olunur.
Halbuki, məruzədə sadalanan faktların təhlili – niyə belə oldu - sualına cavab da verilməlidir.
Məruzənin, məqalənin, ümumiyyətlə hər bir əsərin yaranmasının birinci məqsədi ədəbi aləmə təsir göstərməkdir.
Yəni təqdim olunan mətn ani effekt yox, ideya yaratmalıdır.
- Yaradıırmı?
- Bu bir az qəliz məsələdir. Demək olmaz yaradır. İndi bizdə meydana gələn nəsr əsərlərinin bir çoxunda müşahidə olunur ki, onlar sadəcə həvəs xatirinə yazılır.
Bu texniki irəliləyişlərin fonunda mükəmməl ideyaları olan nəsr əsərinin ortaya çıxdığını müşahidə etmirəm. Amma hələ yazılır və yaxşıdı ki, yazılır.
Amma hekayə yazmamış roman, şeir yazmamış poema yazmaq barədə qoyulan sualda böyük bir həqiqət də var. İndi bizdəki prosesdə bu müşahidə olunur.
Romanlara baxırsan və görürsən ki, onların içində əslində bir hekəyə gizlənib.
Amma o hekayə də bitkin deyil, necə ki, bu roman özü bərbaddır. Yəni böyük həcmlə özünü ifadə etmək, görünmək xəstəliyi var. Çünki indiyəqədərki proses anormal şəkildə gedib.
Axı 40 yaşında adam gənc yazıçı, 50 yaşında adam gənc tənqidçi olarmı və sair.
Bax bunlar hamısı o qədər qəliz problemlər yaradıb ki, insan öz icindəki o komplekslərdən xilas ola bilmir. Bizdə bəziləri beyninin bir tərəfində yazdığı romanların statistikasını aparır.
Sayır ki, filan qədər roman yazmışam. Bilirsiniz bizdə bu, məsələyə son dərəcə qeyri ciddi münasibətdən xəbər verir.
İnsan ağ kağızla üzbəüz olanda şübhəsiz ki, ciddilikdən başqa bir şey olmamalıdır. Amma görünür bu hələ bizim prosesdə formalaşmayıb.
- Son dövrlərin elə romanı varmı sızın üçün, baxıb deyəsiniz müəllif ciddi olub, çalışıb, imkanı romana çatmasa da nəsə eləmək istəyib?
- Müəyyən qeyd-şərtlərlə bəzi nəsr əsərlərin adlarını çəkmək olar. Təkcə cavanlardan yox, yaşlılardan da danışırıq də.
Məsələn bir fakt deyim. Elçin Əfəndiyevin dalbadal hekayələri çap olunur.
Mən nə vaxt onun miniatür hekayələrini, povestlərini oxuyuram, çox xoşuma gəlir.
Amma bir dəfə o canavarla əlaqədar hekayə yazmışdı, o mənim heç xoşuma gəlmədi.
Halbuki, onun haqqında “N” qədər rəylər yazldı. Və mən anlamadım ki, bu nə deməkdi.
Yəni bizdə bilirsiniz, tənqid mənasında əsərə namuslu münasibət yoxdur.
Məsələn vaxtı ilə Vaqif Nəsib çox maraqlı hekayələr yazırdı.
Amma sonra nə baş verdi? Bu adamın sürəkli şəkildə, dalbadal povestləri, romanları çıxdı və elə bir fiziki həcm alındı ki, artıq oxuyub çatdırmaq mümkün olmadı.
Amma bu, enerjinin bolluğundan, istedadıın fantan vurmasından xəbər vermir.
Bu, insanın öz əməyinə kəmiyyət baxımından üstünlük verməsinin göstəricisidir.
İndi çox savadlı, istedadlı cavanlar var. Onlar da roman, hekayə və sair yazırlar. Amma bunların hamısında bir sosiallıq var.
Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin hekayələrinə baxsınlar, görsünlər orada hansı problemlər çözülür, onları şedevr edən nədir.
Məsələn bu yaxınlarda vəfat etmiş mərhum Eyvaz Əlləzoğlunun elə hekayələri var ki, doğrudan dünya nəsrində standartlarla səsləşən hekayələrdir.
- İndi kimlərə nə məsləhət vermək olar?
- Hekayə həcminə sığan bir mətləbi şişirdib roman eləməsinlər. Hekayə üçün yaranan ideya şişəndə o itir.
Harada qalır, onu artıq tapmaq olmur. Məsələn Kəramətin “Çöl” romanı var.
Bu yaxında mən onu xeyli tənqid də eləmişdim. Baxmayaraq ki, deyirlər tərifləmişəm. Əslində orada tənqid daha çoxdu.
O roman ideya vermək baxımından xoşuma gəldi. Düzdü orada çox gülünc və artıq yerlər də var. Amma istiqaməti, planı düzdü.
Yəni bu roman artıq görürsən ki, yaşıdlarının arasında bir boy fərqlənir.
- Amma o gülünc, artıq dediyiniz yerlər bunu roman kimi qəbul edib harasa təqdim eləməyə imkan verirmi?
- Əlbəttə imkan verir.
- Son dövr yazılan romanlardan hansınısa oxuyub masanın üzərinə qoyub demisinizmi, hə bax bu romandır?
- Elə problem də ondadır ki, bunu hələ demək olmur. Onu desəm şübhəsiz ki, qeyri-ciddi səslənər.
Amma bizim də çalışdığımız onun üçündür ki, bu əsərlər günlərin bir günü meydana gəlsin.
Yəni hansısa standarta, səviyyəyə gəlib çatmaq mexaniki bir şey deyil. İnsan ətrafla bərabər öz içində yetişir.
Dəyərləri ozü götür-qoy edir. İnsan gülünc vəziyyətə düşməsi və onun faciəviliyi bir birinin içindədir.
Bu elə bir prosesdir ki, sən nə yazdığının fərqində olmasan ortaya aydın bir mənzərə çıxmayacaq.
- Hekayə müsabiqələrinə təqdim olunan, yer tutan əsərlər Azərbaycandan kənarda necə qəbul edilə bilər, onları təqdim etmək olar?
- İndi çap məsələsi həll olunub. Yəni nəşriyyatlar tam sürəti ilə işləyir, insanlar da yazırlar, həvəslidilər.
Bunlar hamısı təqdir olunmalıdır. Amma əsas məsələ - yəni o konsepsiya ki var, mən necə yazmalıyam, bü dünyanı necə görürəm, o doğrudanmı belədir, bax bu qalır.
O tendensiya səhvi olmamalıdır ki, sən təsəvvür edəsən bir model var, gedib ona çatmalısan, amma 50 il sonra məlum ola ki, o model sənin içindəymiş. Və əslində sən onu çölə çıxartmalıymışsan.
Bax bu mənada insanın özünü tanıması gəlib onu böyük əsərlər yaratmasına səbəb olur.
Məsələn mən fransız Jan Eşnozun “Royal arxasında” romanını tərcümə elədim. Jan Eşnoz yaşayır, mənimlə həmyaşıddır. Çox yaxşı bir əsərdir. Sonra Patrik Züskindin “Ətriyyatçı”sını tərcümə elədim.
Bax bu səviyyədə ideya verən əsərlər yoxdu bizdə.
Tutaq ki, 60-cılara nəzər salsaq, onların heç biri axıra qədər normal, bizi təmin edən mənada romanlar yazmadılar.
Onların yazdığı ən gözəl əsərlər hekayələr, povestlər oldu. Məsələn Əkrəm Əylislinin yaradığıçılığında elə hekayələr var ki, mənim doğrudan çox xoşuma gəlir.
Əkrəm Əylisli hekayə yazmağın çox böyük ustasıdır. Amma məsələn bu mənada romanları haqda mən o sözü deyə bilmərəm.
- İndi yazılan romanların hansını başqa dilə tərcümə edərdiniz?
- Heç birini (gülür – İ.R.). Heç birini tərcümə eləməzdim. Birincisi, normal mühit olmalıdır. Bax, mən məsələn, Pərviz Cəbrayılın “Yad dildə” romanını yazdım, tənqid elədim, başqalaları da etdilər.
Xoşum gəlmədi. Amma bu mənim fikrimdi də. Bir nəfər deyəsən o romanı təqdir eləmişdi. Amma onun birinci romanından da mənim xoşum gəlməmişdi heç.
Yəni nədən yazmaq, hələ məsələni həll etmir. Sənətkarlıq baxımından roman alınmamışdı. Birincisi, əsərin kompozisiyası bitkin deyil. Bütövlükdə yəni alınmayıb.
Süjet xətti dağınıqdır, onun öz yaradıcılığından xeyli şeir parçaları var idi ki, sanki deklomasiya xarakteri daşıyırdı.
Digər cəhətlərlə bərabər qeyri-mükəmməl bir əsər idi, alınmamışdı. Şöhbət şübhəsiz ki, Pərvizə həsr olunmayıb. Mən digər əsərləri də tənqid elədim.
Məsələn Sevinc Pərvanənin ... deyəsən roman idi də o... romanını.
Bilirsiz bu proses canlananda çox adamlar diqqətlə nəzər salmır.
Bir də görürsən kitab çıxır, içində cızma-qaralar da olur. Hətta o cızma-qaralar müsabiqələrdə mükafat da alırlar.
Amma qoy alsınlar. Bu canlı bir prosesdir. Günlərin bir günü o gözlədiyimiz yaxşı bir əsər meydana çıxacaq. Onu biz tərcümə etməyəcəyik. Arxasınca gəlib götürüb tərcümə edəcəklər.
Amma yəqin ki, onun taleyi “Əli və Nino” kimi olmayacaq.
- Ədalət Səlim Şirvandan yazır: “Cavanşır müəllim, bilirsiniz ki, Azərbaycanda klassik ədəbiyyatımıza, xalqımıza böyük tövhələr verən yazıçılarımıza qarşı haqsız hücum edən bəzi “yazarlar” peyda olub.
Son illərdə Seymur Baycan. Elnur Astanbəyli, Aqşin Yenisey və digər belə üzdəniraq gənclərlə ölkəmiz hara gedir, ədəbiyyatımız necə inkişaf edəcək?”
- Qısaca deyə bilərəm ki, indi bizim problemlərimiz gənclərdə deyil, başqa şeylərdədir. O ki qaldı klassiklərə münasibətə, bunun özü də təbii bir şeydir.
Əgər özləri olmayan, mətnləri qalan klassiklərə münasibət olmasa, bunu heç bir əhəmiyyəti olmaz. Amma bəzən bu münasibətlərin qərəzli olması, kiminsə özünü təsdiq etmək vasitəsinə çevrilməsi ağrıdıcıdır.
Amma adı çəkilən Seymur Baycan, ya o biriləri həmin o klassiklərə nə edə bilər ki. Məncə heç nə edə bilməzlər.
- Başqa bir SMS-də deyilir ki, “Cavanşir müəllim Kəramət Böyükçölümn romanında nə var idi ki, siz onu başqa yazarların əsərlərində görə bilmədiniz?”
- Bayaq bu barədə dediyim üçün artıq danışıb Kəraməti reklam etmək istəmirəm.
- Alpay Azər yazır ki, Cavanşir müəllim yeni romanları oxuyanda sizdə onların ömrünün uzun və ya qısa olacağı barədə təsəvvür yaranırmı?
- Onu deyə bilərəm ki, mən orta məktəbdən başlayaraq indiyədək Mirzə Cəlilin “Ölülər”i ilə təmasdayam.
Həmişə də oxuyanda görürsən ki, bu əsərdən bezmirsən. Əksinə həmişə yeni impulslar verir sənə bu əsər.
Məsələn Axundov öz komediyiları ilə həm də Azərbaycan nəsrinin yaranmasına bir körpü yaratdı.
Diqqətlə oxuyanda görmək olur ki, burada nəsr təfəkkürünə açılan bir yelkən var.
60 –cı illərin sonunda dünyasını dəyişmiş Əli Kərimin şeirlərinə diqqətlə baxanda görürsən ki, orada bizim ədəbiyyat haqqındakı anlayışlarımızın sərhədlərini genişləndirən necə hadisələr, peyzajlar və sair var.
Amma indi dalbadal çıxan romanlar bizim təsəvvürümüzü haradasa zorlayır, nəinki genişləndirir.
Problemin kökü burasındadıır ki, o mayada qoyulan, yəni bu ədəbiyyat necə olsun, onun üfüqləri necə genişlənəncək, insanların təsəvvürlərinin genişlənməsinə necə kömək edəcək, bax o damar kəsilib.
Mən problemi bunda görürəm.
- Gəncədən Rasim yazır: “Bu romanları oxuyuram və anlaya bilmirəm ki, niyə bu cavan yazarlar böyük klassiklərimizi, Anarı, Əkrəm Əylislini, Mirzə İbrahimovu, Süleyman Rəhimovu, İlyas Əfəndiyevi oxumurlar. Onların qırıq-qırıq çümlələrini oxuduqca qəlb qırılır”.
Araz yazır: “Yazılan romanların hamısı zəifdir. Seymur Baycanın romanını oxumaq istədim. İlahi, nə primitiv, 3-4 sözdən ibarət cümlələr. Belə dildə roman olarmı?”
- Dinləyiçinin sözlərində bir həqiqət də var. Amma mənə elə gəlir ki, əgər o uşaqlar Anar. Elçin, Əkrəm Əylisli və digərləri kimi olmaq istəmirlərsə bu çox yaxşı bir şeydir. Niyə olsunlar ki. Bu böyük bir ənənəndir və heç kəsin də atasının malı deyil.
Yəni kim hansı yolla getmək istəyirsə o onun halal haqqıdır. Amma problem ondadır ki, əgər o yazar özü də ola bilmirsə bu onun özünün faciəsidir.
Yəni elə bir ortam yaratmaq ki, baxıb deyəsən bax bu cümləni Seymur Baycan yaza bilərdi, bu hərəkəti o edə bilərdi. İndi, Seymur Baycanın köşə yazılarında çox maraqlı şeylər var.
Amma nəsr yaza bilmirsə və davam edirsə məncə bu onun özünün problemidir.
- Dinləyici “A” yazır: “Cavanşir müəllim, Kəramət Böyükçölün romanını niyə təriflədiniz? Atası ilə dostsunuz ona görə?”
- Mən onun atasının böyük dostuyam, və bu normal bir şeydir. Vaxtilə onun atasının şeirlərini də tənqid eləmişəm.
Amma Kəramətin nə günahı var ki, kimin oğludur. Əgər mən nəyisə tərifləyirəmsə bu o demək deyil ki, hamı tərifləməlidir. Burada ən azı baxış müxtəlifliyindən söhbət gedə bilər.
- Təxminən nə vaxta sizin ürəklə götürüb tərcümə edə biləcəyiniz əsərlər yarana bilər?
- Ola bilsin əlaqələr intensiv xarakter daşımayıb, qurulmayıb. Amma indinin özündə məsələn Eyvaz Əlləzoğlunun, Fəxri Uğurlunun, Şərif Ağayarın və digərlərinin hekayələrini götürüb tərcümə etmək olar bu və ya digər dilə.
Müəyyən qismi də maraqla qarşılanar. Çünkü bu əsərlərdə müəyyən mənada ideyalar, konsepsiya, sistem var.
Yəni bunlar haradasa oturub hekayə yazmaq arzusundan irəli gələn əsərlər deyil.
Öz əməyinə ciddi münasibətin məhsuludur.
- İndi dinləyicilərdən kimsə dedi ki, siz öz dostlarınızın adlarını çəkirsiniz.
"Eyvaz Əlləzoğlunun, Fəxri Uğurlunun, Şərif Ağayarın və digərlərinin hekayələrini götürüb tərcümə etmək olar bu və ya digər dilə".
- Hə. Fəxri Uğurlu mənim dostumdur. Tez tez görüşürük. Amma Şərif Ağayarla dost deyiləm. Salam-əleykümüz var.
Amma Fəxri Uğurlunun əsərləri haqqında yazsam, tənqid də ola bilər. Özü də çox ola bilər. Bunun dostluğa nə dəxli var ki.
- Azərbaycanda indi böyük ədəbiyyat varmı?
- İndi yoxdur. Hələ ki, bu sahədə məhəlli səviyyədən çıxmaq uğrunda küçə döyüşləri gedir.
- Amma paytaxt uğrunda da küçə döyüşləri gedə bilir.
- İndi necə demək olar ki, bizdə bir kənd mədəniyyəti var, bir də şəhər mədəniyyəti. Kəndlə şəhər axı qarışıb bir birinə. Bakı özü indi böyük bir kənddir.
Heç yeni tikililər də onun kənd sifətini dəyişmir. Çünki bu birdəfəlik kənddir..
PROQRAMI TAM ŞƏKİLDƏ BURDA DİNLƏ
Prodüsser Maarif Çingizoğlu
- Müşahidə olunan bum təbii bir hadisədir. Proses həmişə canlananda icində bir xaotiklik hiss olunur və bu normal haldır.
Bir tərəfdən də sanki dəqiq çızılmış cədvəllə roman, hekayə, şeir, tərcümə kitabları mütənasib qaydada paralel şəkildə nəşr edilir.
Bu çox yaxşı hadisədir. Yəni olmamaqdan yaxşıdır. Biri var ədəbi prosesdən boş-boş danışasan, biri də var material üzərində danışasan.
"Mən Kəramətin atasının böyük dostuyam və bu normal bir şeydir. Vaxtilə onun atasının şeirlərini də tənqid eləmişəm. Amma Kəramətin nə günahı var ki, kimin oğludur.
İndi çox yaxşı bir şərait yaranıb. Biz bilavasitə bu kitablara müraciət etməyə məcburuq.
Bum heç vaxt pis deyil. Biz bunu çoxdan gözləyirdik.
O ki qaldı əsərlərin səviyyəsinə, bu artıq başqa söhbətin mövzusudur.
Biz həmişə ədəbi mühitdə bir qütbün olduğunu görmüşük. Və bütün hadisələr orada yaşanıb.
Amma qütblər, meyarlar çoxalanda, ədəbi kriteriyaların arasında fərqlər yarananda, bu şübhəsiz ki, fərqli hadisələrin, düşüncə tərzlərinin yaranmasına təkan verir.
Ona görə də bu çox yaxşı qarşılanmalıdır.
- Şeir yazmamış poema, hekayə yazmamış roman yazmaq olarmı?
- Janr spesifik bir şeydir. Yəni insanın nə yazması kosmosla, ilahidən gələn səslə, sirli, maqık qüvvələrlə bağlı olan bir şeydir.
Ona görə dəqiq diaqnoz qoymaq olmaz ki, şeir yazmadan poema, hekayə yazmadan roman yazmaq olar, ya yox.
Bunun şəraiti araşdırılmalıdır. Bizim indiki şəraitdə şübhəsiz ki, bu sual yerinə düşür.
Çünki, bu ədəbi qüvvələr arasında tənasüb o şəkildədir ki, görürsən məsələn, gənc bir yazar nəsrdən, gənclər haqda məruzə edir, yaxud Qulu Ağsəs poeziyadan məruzə edir.
Hələ başqa sahələrdən də məruzə olacaq. Görürsən ki, bu ideyalar, bu mülahizələr sənə çoxdan tanışdır.
Yəni baxmayaraq ki, bu insanlar gəncdirlər, onlar yeni bir şey ifadə etmirlər.
Yəni birinci insanı təəccübləndirən budur ki, dünyada bu qədər proseslər gedir, fərqli hadisələr meydana gəlir.
Sənin baxışlar arasındakı fərqi fəhm edə biləcəyin mövqelər yaranır.
Amma bütün bu imkanlar bizim şəraitdə əldən çıxır, və ədəbi təsərrüfat, ədəbi proses haqqında nimdaşdan nimdaş, heç nəyə yaramayan məruzələr yazılır.
O məruzələrin arxasında kimlərinsə göz-qaşı oynayır və sair.
- Haqlı ya haqsız olaraq, yoxsa necə ?
- Demək istəyirəm ki, bütün anlamlarda azadlığın, müstəqilliyin, o cümlədən ədəbi aləmdə alternativi yoxdur.
- Ümumiyyətlə, azadlığın məruzəsi varmı, sizin fikrinizcə?
- Yox. Azad şəkildə məruzə ola bilər.
- “Azadlıq”, “azad şəkildə” və “məruzə” sözləri... necə yerləşdirə bilirsiniz onları bir yerə?
- Bir az cətindir. Semantika baxımından şübhəsiz ki, onlar bir yerə sığışmır.
Kimdənsə, hansı qüvvələrdənsə asılı olmamaqdır.
- Qulu Ağsəsin məruzəsi asılı idi, ya yox?
- Şübhəsiz ki, Qulu Ağsəs yetişmiş bir adamdı və onun məruzəsi heç nədən asılı deyil. Mən kənardan baxan adam kimi bunu deyə bilərəm ki, o məruzə ciddi məruzə deyildi.
Amma o ki qaldı ondan əvvəlkinə - Qismətin məruzəsinə, Qismət kifayət qədər ağıllı, mütaliəli oğlandı.
Mənə ağır gələn də budur ki, bu məruzə müstəqil məruzəyə, ədəbiyyat, ədəbi məhsullar haqqında bir məruzəyə oxşamırdı.
Yarımçıq və qarışıq fikirlər var idi orada. Yəni mən bundan narazıyam.
- AYB-də iki məruzə olub. İkisinin də haqqında fikirlər təxminən oxşardır. Bəlkə elə məruzə bu deməkdir, belə olmalıdır. Necə düşünürsünüz?
- Mənim fikrimcə məruzədə statistik faktların arasında həm də insanların fikirlərini istiqamətləndirə bilən müəyyən ideyalar olmalıdır.
Amma əgər məruzə kiminsə xoşuna gəlmək, yaxud kimlərisə narazı salmamağı nəzərə alırsa, burada informasiya insanlara çatmır, o mətnin içində gömülür, dəfn olunur.
Halbuki, məruzədə sadalanan faktların təhlili – niyə belə oldu - sualına cavab da verilməlidir.
Məruzənin, məqalənin, ümumiyyətlə hər bir əsərin yaranmasının birinci məqsədi ədəbi aləmə təsir göstərməkdir.
Yəni təqdim olunan mətn ani effekt yox, ideya yaratmalıdır.
- Yaradıırmı?
- Bu bir az qəliz məsələdir. Demək olmaz yaradır. İndi bizdə meydana gələn nəsr əsərlərinin bir çoxunda müşahidə olunur ki, onlar sadəcə həvəs xatirinə yazılır.
Bu texniki irəliləyişlərin fonunda mükəmməl ideyaları olan nəsr əsərinin ortaya çıxdığını müşahidə etmirəm. Amma hələ yazılır və yaxşıdı ki, yazılır.
Amma hekayə yazmamış roman, şeir yazmamış poema yazmaq barədə qoyulan sualda böyük bir həqiqət də var. İndi bizdəki prosesdə bu müşahidə olunur.
Romanlara baxırsan və görürsən ki, onların içində əslində bir hekəyə gizlənib.
Amma o hekayə də bitkin deyil, necə ki, bu roman özü bərbaddır. Yəni böyük həcmlə özünü ifadə etmək, görünmək xəstəliyi var. Çünki indiyəqədərki proses anormal şəkildə gedib.
Axı 40 yaşında adam gənc yazıçı, 50 yaşında adam gənc tənqidçi olarmı və sair.
Bax bunlar hamısı o qədər qəliz problemlər yaradıb ki, insan öz icindəki o komplekslərdən xilas ola bilmir. Bizdə bəziləri beyninin bir tərəfində yazdığı romanların statistikasını aparır.
Sayır ki, filan qədər roman yazmışam. Bilirsiniz bizdə bu, məsələyə son dərəcə qeyri ciddi münasibətdən xəbər verir.
İnsan ağ kağızla üzbəüz olanda şübhəsiz ki, ciddilikdən başqa bir şey olmamalıdır. Amma görünür bu hələ bizim prosesdə formalaşmayıb.
- Son dövrlərin elə romanı varmı sızın üçün, baxıb deyəsiniz müəllif ciddi olub, çalışıb, imkanı romana çatmasa da nəsə eləmək istəyib?
- Müəyyən qeyd-şərtlərlə bəzi nəsr əsərlərin adlarını çəkmək olar. Təkcə cavanlardan yox, yaşlılardan da danışırıq də.
Mən nə vaxt onun miniatür hekayələrini, povestlərini oxuyuram, çox xoşuma gəlir.
Amma bir dəfə o canavarla əlaqədar hekayə yazmışdı, o mənim heç xoşuma gəlmədi.
Halbuki, onun haqqında “N” qədər rəylər yazldı. Və mən anlamadım ki, bu nə deməkdi.
Yəni bizdə bilirsiniz, tənqid mənasında əsərə namuslu münasibət yoxdur.
Məsələn vaxtı ilə Vaqif Nəsib çox maraqlı hekayələr yazırdı.
Amma sonra nə baş verdi? Bu adamın sürəkli şəkildə, dalbadal povestləri, romanları çıxdı və elə bir fiziki həcm alındı ki, artıq oxuyub çatdırmaq mümkün olmadı.
Amma bu, enerjinin bolluğundan, istedadıın fantan vurmasından xəbər vermir.
Bu, insanın öz əməyinə kəmiyyət baxımından üstünlük verməsinin göstəricisidir.
İndi çox savadlı, istedadlı cavanlar var. Onlar da roman, hekayə və sair yazırlar. Amma bunların hamısında bir sosiallıq var.
Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin hekayələrinə baxsınlar, görsünlər orada hansı problemlər çözülür, onları şedevr edən nədir.
Məsələn bu yaxınlarda vəfat etmiş mərhum Eyvaz Əlləzoğlunun elə hekayələri var ki, doğrudan dünya nəsrində standartlarla səsləşən hekayələrdir.
- İndi kimlərə nə məsləhət vermək olar?
- Hekayə həcminə sığan bir mətləbi şişirdib roman eləməsinlər. Hekayə üçün yaranan ideya şişəndə o itir.
Harada qalır, onu artıq tapmaq olmur. Məsələn Kəramətin “Çöl” romanı var.
Bu yaxında mən onu xeyli tənqid də eləmişdim. Baxmayaraq ki, deyirlər tərifləmişəm. Əslində orada tənqid daha çoxdu.
O roman ideya vermək baxımından xoşuma gəldi. Düzdü orada çox gülünc və artıq yerlər də var. Amma istiqaməti, planı düzdü.
Yəni bu roman artıq görürsən ki, yaşıdlarının arasında bir boy fərqlənir.
- Amma o gülünc, artıq dediyiniz yerlər bunu roman kimi qəbul edib harasa təqdim eləməyə imkan verirmi?
- Əlbəttə imkan verir.
- Son dövr yazılan romanlardan hansınısa oxuyub masanın üzərinə qoyub demisinizmi, hə bax bu romandır?
- Elə problem də ondadır ki, bunu hələ demək olmur. Onu desəm şübhəsiz ki, qeyri-ciddi səslənər.
Amma bizim də çalışdığımız onun üçündür ki, bu əsərlər günlərin bir günü meydana gəlsin.
Yəni hansısa standarta, səviyyəyə gəlib çatmaq mexaniki bir şey deyil. İnsan ətrafla bərabər öz içində yetişir.
Dəyərləri ozü götür-qoy edir. İnsan gülünc vəziyyətə düşməsi və onun faciəviliyi bir birinin içindədir.
Bu elə bir prosesdir ki, sən nə yazdığının fərqində olmasan ortaya aydın bir mənzərə çıxmayacaq.
- Hekayə müsabiqələrinə təqdim olunan, yer tutan əsərlər Azərbaycandan kənarda necə qəbul edilə bilər, onları təqdim etmək olar?
- İndi çap məsələsi həll olunub. Yəni nəşriyyatlar tam sürəti ilə işləyir, insanlar da yazırlar, həvəslidilər.
Bunlar hamısı təqdir olunmalıdır. Amma əsas məsələ - yəni o konsepsiya ki var, mən necə yazmalıyam, bü dünyanı necə görürəm, o doğrudanmı belədir, bax bu qalır.
Bax bu mənada insanın özünü tanıması gəlib onu böyük əsərlər yaratmasına səbəb olur.
Məsələn mən fransız Jan Eşnozun “Royal arxasında” romanını tərcümə elədim. Jan Eşnoz yaşayır, mənimlə həmyaşıddır. Çox yaxşı bir əsərdir. Sonra Patrik Züskindin “Ətriyyatçı”sını tərcümə elədim.
Bax bu səviyyədə ideya verən əsərlər yoxdu bizdə.
Tutaq ki, 60-cılara nəzər salsaq, onların heç biri axıra qədər normal, bizi təmin edən mənada romanlar yazmadılar.
Onların yazdığı ən gözəl əsərlər hekayələr, povestlər oldu. Məsələn Əkrəm Əylislinin yaradığıçılığında elə hekayələr var ki, mənim doğrudan çox xoşuma gəlir.
Əkrəm Əylisli hekayə yazmağın çox böyük ustasıdır. Amma məsələn bu mənada romanları haqda mən o sözü deyə bilmərəm.
- İndi yazılan romanların hansını başqa dilə tərcümə edərdiniz?
- Heç birini (gülür – İ.R.). Heç birini tərcümə eləməzdim. Birincisi, normal mühit olmalıdır. Bax, mən məsələn, Pərviz Cəbrayılın “Yad dildə” romanını yazdım, tənqid elədim, başqalaları da etdilər.
Xoşum gəlmədi. Amma bu mənim fikrimdi də. Bir nəfər deyəsən o romanı təqdir eləmişdi. Amma onun birinci romanından da mənim xoşum gəlməmişdi heç.
Yəni nədən yazmaq, hələ məsələni həll etmir. Sənətkarlıq baxımından roman alınmamışdı. Birincisi, əsərin kompozisiyası bitkin deyil. Bütövlükdə yəni alınmayıb.
Süjet xətti dağınıqdır, onun öz yaradıcılığından xeyli şeir parçaları var idi ki, sanki deklomasiya xarakteri daşıyırdı.
Digər cəhətlərlə bərabər qeyri-mükəmməl bir əsər idi, alınmamışdı. Şöhbət şübhəsiz ki, Pərvizə həsr olunmayıb. Mən digər əsərləri də tənqid elədim.
Məsələn Sevinc Pərvanənin ... deyəsən roman idi də o... romanını.
Bilirsiz bu proses canlananda çox adamlar diqqətlə nəzər salmır.
Bir də görürsən kitab çıxır, içində cızma-qaralar da olur. Hətta o cızma-qaralar müsabiqələrdə mükafat da alırlar.
Amma qoy alsınlar. Bu canlı bir prosesdir. Günlərin bir günü o gözlədiyimiz yaxşı bir əsər meydana çıxacaq. Onu biz tərcümə etməyəcəyik. Arxasınca gəlib götürüb tərcümə edəcəklər.
Amma yəqin ki, onun taleyi “Əli və Nino” kimi olmayacaq.
- Ədalət Səlim Şirvandan yazır: “Cavanşır müəllim, bilirsiniz ki, Azərbaycanda klassik ədəbiyyatımıza, xalqımıza böyük tövhələr verən yazıçılarımıza qarşı haqsız hücum edən bəzi “yazarlar” peyda olub.
Son illərdə Seymur Baycan. Elnur Astanbəyli, Aqşin Yenisey və digər belə üzdəniraq gənclərlə ölkəmiz hara gedir, ədəbiyyatımız necə inkişaf edəcək?”
- Qısaca deyə bilərəm ki, indi bizim problemlərimiz gənclərdə deyil, başqa şeylərdədir. O ki qaldı klassiklərə münasibətə, bunun özü də təbii bir şeydir.
Əgər özləri olmayan, mətnləri qalan klassiklərə münasibət olmasa, bunu heç bir əhəmiyyəti olmaz. Amma bəzən bu münasibətlərin qərəzli olması, kiminsə özünü təsdiq etmək vasitəsinə çevrilməsi ağrıdıcıdır.
Amma adı çəkilən Seymur Baycan, ya o biriləri həmin o klassiklərə nə edə bilər ki. Məncə heç nə edə bilməzlər.
- Bayaq bu barədə dediyim üçün artıq danışıb Kəraməti reklam etmək istəmirəm.
- Alpay Azər yazır ki, Cavanşir müəllim yeni romanları oxuyanda sizdə onların ömrünün uzun və ya qısa olacağı barədə təsəvvür yaranırmı?
- Onu deyə bilərəm ki, mən orta məktəbdən başlayaraq indiyədək Mirzə Cəlilin “Ölülər”i ilə təmasdayam.
Həmişə də oxuyanda görürsən ki, bu əsərdən bezmirsən. Əksinə həmişə yeni impulslar verir sənə bu əsər.
Məsələn Axundov öz komediyiları ilə həm də Azərbaycan nəsrinin yaranmasına bir körpü yaratdı.
Diqqətlə oxuyanda görmək olur ki, burada nəsr təfəkkürünə açılan bir yelkən var.
60 –cı illərin sonunda dünyasını dəyişmiş Əli Kərimin şeirlərinə diqqətlə baxanda görürsən ki, orada bizim ədəbiyyat haqqındakı anlayışlarımızın sərhədlərini genişləndirən necə hadisələr, peyzajlar və sair var.
Amma indi dalbadal çıxan romanlar bizim təsəvvürümüzü haradasa zorlayır, nəinki genişləndirir.
Problemin kökü burasındadıır ki, o mayada qoyulan, yəni bu ədəbiyyat necə olsun, onun üfüqləri necə genişlənəncək, insanların təsəvvürlərinin genişlənməsinə necə kömək edəcək, bax o damar kəsilib.
Mən problemi bunda görürəm.
- Gəncədən Rasim yazır: “Bu romanları oxuyuram və anlaya bilmirəm ki, niyə bu cavan yazarlar böyük klassiklərimizi, Anarı, Əkrəm Əylislini, Mirzə İbrahimovu, Süleyman Rəhimovu, İlyas Əfəndiyevi oxumurlar. Onların qırıq-qırıq çümlələrini oxuduqca qəlb qırılır”.
Araz yazır: “Yazılan romanların hamısı zəifdir. Seymur Baycanın romanını oxumaq istədim. İlahi, nə primitiv, 3-4 sözdən ibarət cümlələr. Belə dildə roman olarmı?”
- Dinləyiçinin sözlərində bir həqiqət də var. Amma mənə elə gəlir ki, əgər o uşaqlar Anar. Elçin, Əkrəm Əylisli və digərləri kimi olmaq istəmirlərsə bu çox yaxşı bir şeydir. Niyə olsunlar ki. Bu böyük bir ənənəndir və heç kəsin də atasının malı deyil.
Yəni kim hansı yolla getmək istəyirsə o onun halal haqqıdır. Amma problem ondadır ki, əgər o yazar özü də ola bilmirsə bu onun özünün faciəsidir.
Yəni elə bir ortam yaratmaq ki, baxıb deyəsən bax bu cümləni Seymur Baycan yaza bilərdi, bu hərəkəti o edə bilərdi. İndi, Seymur Baycanın köşə yazılarında çox maraqlı şeylər var.
Amma nəsr yaza bilmirsə və davam edirsə məncə bu onun özünün problemidir.
- Dinləyici “A” yazır: “Cavanşir müəllim, Kəramət Böyükçölün romanını niyə təriflədiniz? Atası ilə dostsunuz ona görə?”
- Mən onun atasının böyük dostuyam, və bu normal bir şeydir. Vaxtilə onun atasının şeirlərini də tənqid eləmişəm.
Amma Kəramətin nə günahı var ki, kimin oğludur. Əgər mən nəyisə tərifləyirəmsə bu o demək deyil ki, hamı tərifləməlidir. Burada ən azı baxış müxtəlifliyindən söhbət gedə bilər.
- Təxminən nə vaxta sizin ürəklə götürüb tərcümə edə biləcəyiniz əsərlər yarana bilər?
- Ola bilsin əlaqələr intensiv xarakter daşımayıb, qurulmayıb. Amma indinin özündə məsələn Eyvaz Əlləzoğlunun, Fəxri Uğurlunun, Şərif Ağayarın və digərlərinin hekayələrini götürüb tərcümə etmək olar bu və ya digər dilə.
Müəyyən qismi də maraqla qarşılanar. Çünkü bu əsərlərdə müəyyən mənada ideyalar, konsepsiya, sistem var.
Yəni bunlar haradasa oturub hekayə yazmaq arzusundan irəli gələn əsərlər deyil.
Öz əməyinə ciddi münasibətin məhsuludur.
- İndi dinləyicilərdən kimsə dedi ki, siz öz dostlarınızın adlarını çəkirsiniz.
"Eyvaz Əlləzoğlunun, Fəxri Uğurlunun, Şərif Ağayarın və digərlərinin hekayələrini götürüb tərcümə etmək olar bu və ya digər dilə".
Amma Fəxri Uğurlunun əsərləri haqqında yazsam, tənqid də ola bilər. Özü də çox ola bilər. Bunun dostluğa nə dəxli var ki.
- Azərbaycanda indi böyük ədəbiyyat varmı?
- İndi yoxdur. Hələ ki, bu sahədə məhəlli səviyyədən çıxmaq uğrunda küçə döyüşləri gedir.
- Amma paytaxt uğrunda da küçə döyüşləri gedə bilir.
- İndi necə demək olar ki, bizdə bir kənd mədəniyyəti var, bir də şəhər mədəniyyəti. Kəndlə şəhər axı qarışıb bir birinə. Bakı özü indi böyük bir kənddir.
Heç yeni tikililər də onun kənd sifətini dəyişmir. Çünki bu birdəfəlik kənddir..
PROQRAMI TAM ŞƏKİLDƏ BURDA DİNLƏ
Prodüsser Maarif Çingizoğlu
